Rembrandt fecit 1642: de Nachtwacht, Gysbrecht van Aemstel

[p. 4]

‘Schikt u daer nae, dat gy 't geene gy alreets weet, wel leert in 't werk stellen, zoo zult gy de verborgentheden daer gy nu na vraegt, tijts genoeg ontdekt zien.’

Rembrandt tot zijn leerling Samuel van Hoogstraten (c. 1642)

[p. 5]

Inleiding

Het probleem van de interpretatie van de Nachtwacht is, zoals de lezer zal begrijpen, hier niet benaderd van het standpunt van de kunsthistoricus, maar van dat van de philoloog. Aanleiding was de voorbereiding van een nieuwe commentaar op de Gysbrecht van Aemstel. Daarbij rees de vraag of de zogenaamde stomme vertoningen, die reeds voor de eerste opvoeringen moeten worden aangenomen, niet terug te vinden zouden zijn in schetsen en tekeningen van de kunstenaars uit de zeventiende eeuw. Deze leidde tot een eerste ontmoeting met de Nachtwacht in dit verband, en wel omdat de gedachte dat er een relatie bestond tussen Rembrandt's doek en de eerste woorden van Gijsbrecht, reeds eerder, maar zonder vruchtbaar te worden, door mijn hoofd had gespeeld. Contrôle van de literatuur over de Nachtwacht dwong als het ware het vraagstuk te verplaatsen naar het gebied van de emblematiek, waarop tot nu toe blijkbaar de philoloog beter thuis is dan de kunsthistoricus.

Een voorlopige studie verscheen in 1955 in De Gids. Deze vindt men hier terug, maar met verschillende, en wel essentiële wijzigingen. Bovendien is er een analyse van de Eendracht van het Land aan toegevoegd, welke in dit verband onmisbaar bleek op grond van de kunsthistorische literatuur. Een reconstructie van de openingsscène van de Gysbrecht van Aemstel, zoals die in de eerste weken van het jaar 1638 in de Amsterdamse Schouwburg door Rembrandt gezien kan zijn, en tenslotte de onvermijdelijke beschouwing over de verhouding tussen Vondel en Rembrandt werden als rechtstreeks philologische bijdragen ingelast en toegevoegd. In de aantekeningen, gevolgd door een kleine, algemeen oriënterende bibliografie, kan de lezer verantwoording van de gegevens in de tekst en een aantal nieuwe suggesties vinden.

Men moge het geheel dan beschouwen als een poging om het contact tussen twee wetenschapsgebieden tot een vruchtbaar resultaat te doen worden, waarbij de philoloog zich gaarne stelt onder het patronaat van de kunsthistoricus; in dit

[p. 6]

geval dat van de Fransman Louis Gillet die in 1913 in zijn werk Peinture aux XVIIe et XVIIIe siècles reeds deze gedachte opperde: ‘Devant ce spectacle quotidien de la rue d'Amsterdam, une parade de bourgeois en armes, empanachés et pacifiques, Rembrandt (ce que nul n'avait fait!) songe aux guerres récentes et aux gloires de la patrie. Il y voit quelque chose comme une “Marche héroique”. Il lui donne le rhythme d'une sorte de Marseillaise.’

Na het verschijnen van het Gids-artikel kreeg ik van verschillende zijden kritische opmerkingen en suggesties, die ik voor deze hernieuwde studie dankbaar heb overwogen en in verschillende gevallen heb aanvaard. In de eerste plaats ben ik dank verschuldigd aan de kritische belangstelling van Dr A.F.E. van Schendel, directeur van de afdeling schilderijen van het Rijksmuseum, met wie ik bovendien nog eens een nauwkeurig onderzoek van enkele details op het doek kon instellen, dat niet zonder resultaat is gebleven. Tenslotte gaat mijnhartelijke dank uit naar mijn beide assistenten Mejuffrouw Anna Kampstra en de Heer D.W. Fokkema, die de aantekeningen hebben uitgewerkt toen deze door omstandigheden door mij zelf slechts schetsmatig gereed gemaakt konden worden. Hun nader contact met de philologische bronnen heeft daarbij bovendien geleid tot verschillende verbeteringen en enkele verrassende nieuwe vondsten.

W. Gs H.