De karavaan trekt verder
Met het opzeggen van zijn lidmaatschap van de VVD heeft Frank Ankersmit, hoogleraar intellectuele en theoretische geschiedenis in Groningen, enige tijd geleden opzien gebaard. Zijn grootste bezwaar tegen die partij was haar ‘neoliberalisme’. Wat er voor neo's zit aan het economisch beleid dat de VVD, ook in de huidige crisis, bepleit, weet ik niet. Het is gewoon ouderwets liberaal, en dat voldoet kennelijk niet in deze tijd. Veel nieuwe kiezers lijkt de partij er ook niet mee te werven.
Los daarvan heeft het me altijd enigszins verbaasd dat Ankersmit, die zich nog steeds overtuigd liberaal noemt, zich thuis voelde bij de VVD. Zelfs Bolkestein heeft het anti-intellectuele klimaat dat daar heerst moeten ondervinden toen hij de partij vroeg zich te bezinnen op de diepere grondslagen van het liberalisme. Hij werd weggejouwd en trok zijn voorstellen schielijk terug.
Ook mr. Harm van Riel, die vóór 1980 een van de mastodonten van de VVD (en mentor van Wiegel) was, constateerde dit intellectuele vacuüm in de partij, maar vond dit niet zo erg. Ach, als de mensen graag voor de gezelligheid bij elkaar komen, dan is dat toch voor de samenhang van de partij ook heel belangrijk. Dat was zo ongeveer zijn redenering.
Ankersmit voldoet zo'n houding blijkbaar niet, en zo zoekt hij, politiek dakloos geworden, zijn forum elders. In het dagblad Trouw van 25 april schreef hij een artikel over de historische betekenis van de kredietcrisis, een artikel dat niet alleen in de VVD enkele wenkbrauwen zal hebben doen rijzen.
Zijn these is, kort gezegd, dat Amerika, dat tijdens de Koude Oorlog ‘onze natuurlijke bondgenoot in de strijd voor vrijheid en democratie’ was, nu ‘onze even natuurlijke tegenstander’ is. In de Koude Oorlog werd Amerika's hegemonie in Europa algemeen aanvaard; nu de Russische bedreiging is weggevallen, wordt de Amerikaanse hegemonie ‘de grootste bedreiging voor de belangen van de bondgenoten’.
Dit is wel even slikken - zeker nu we allemaal Obama als heiland hebben ingehaald. Maar machtsverschuivingen voltrekken zich in de wereld grotendeels onafhankelijk van de persoon die vier - of zelfs acht - jaar aan de macht is. En dat de wereld niet statisch is, heeft iedereen de laatste twintig jaar kunnen merken. Ook de verhouding tussen Amerika en Europa blijft er niet onberoerd onder.
Ankersmit heeft een geestverwant in wijlen president Pompidou, generaal de Gaulles kortstondige opvolger, die eens zei dat als Europa Europa wil zijn, het zich van Amerika moet onderscheiden. Inderdaad vormt een eenheid zich door anders te zijn dan haar omgeving. In die zin kunnen we zeggen dat het ontstaan van een Europese identiteit juist het meest bedreigd wordt door een identiteit waarmee zij het meest gemeen heeft: de Amerikaanse.
Maar dat is pure theorie, die op z'n hoogst op de zeer lange duur opgaat. Wanneer Ankersmit zegt dat, nu Amerika's blik steeds meer westwaarts, naar China toe, is gericht, de ‘toekomst van de Europese Unie over Moskou loopt’, zullen de West-Europeanen het daar, ter wille van de energie, nog wel mee eens kunnen zijn, maar de Oost-Europeanen, die zich net bevrijd hebben van een halve eeuw Russische overheersing, minder. Die zullen zeker niet Ankersmits advies dat ‘de EU ook de NAVO verlaten moet’ ter harte willen nemen.
Dat zullen overigens ook de West-Europeanen een brug te ver vinden. President Sarkozy heeft Frankrijk zelfs zojuist weer de NAVO binnengeloodst. Nee, wat dat betreft staat Ankersmits verhaal ver van de realiteit van vandaag (morgen is een ander verhaal). Ook buiten de VVD zal hij er weinig handen mee op elkaar krijgen. Wat niet wil zeggen dat de NAVO sinds het einde van de Koude Oorlog niet in betekenis is afgenomen.
Waar de Europeanen Amerika zeker niet moeten volgen, zegt Ankersmit, is waar het aandringt op Turkijes lidmaatschap van de EU. Volgens hem heeft Turkije Europa niets te bieden. Ook niet strategisch? Een blik op de kaart volstaat om ons te doen inzien dat dit land onmisbaar is, niet als brug naar het Midden-Oosten - daarvoor herinneren de Arabieren zich de eeuwen Turkse overheersing nog te goed - maar als grendel. Een Europa dat niet ook strategisch denkt, is niet serieus te nemen.
En dat doen Europa's gesprekspartners al steeds minder. Obama is te beleefd om dat de Europeanen direct in hun gezicht te zeggen. Maar de Russische minister van Buitenlandse Zaken en zijn vertegenwoordiger bij de NAVO voelen minder scrupules. En China zegt op korte termijn een conferentie met de EU af, omdat Sarkozy de dalai lama heeft ontvangen. Nu China genadiglijk bijgedraaid is, zijn de Europeanen graag bereid Tibet weer te vergeten.
Hier heeft Ankersmits analyse een sterk punt. Nu Amerika heeft ingezien dat het niet langer de wereld zijn morele wetten kan opleggen - zoals de neoconservatieven nog geloofden - zullen, aldus Ankersmit, ‘alle ideologie, moralisme en bemoeizucht uit de politiek verdwijnen’. Hij vindt dit ‘pure winst’: ‘de verschillende sferen en naties zullen bereid moeten zijn elkaar te accepteren zoals ze zijn.’
Maar het valt te vrezen dat Ankersmit hier een roepende in Nederlands politieke woestijn is. De morele bemoeizucht die ons zo in de Amerikanen ergert, praktiseren wij zelf maar al te graag. Ook minister Verhagen verscheen op het toneel met de boodschap dat hij het mensenrechtenbeleid wilde ‘aanscherpen’. Heeft hij Hillary Clinton, met wie hij zo goeie maatjes is, op de vingers getikt, toen zij, onlangs in China op bezoek, dit thema liet rusten?
De honden blaffen, maar de karavaan trekt verder - de karavaan van de langzame, maar onstuitbare machtsverschuivingen in de wereld.
NRC Handelsblad van 30-04-2009, pagina 7
Auteursrechtelijk beschermd