Dezer dagen. Columns in NRC Handelsblad 1991-2012

Een verdeeld huis kan niet staan

Wie vandaag, precies veertig jaar na de inval in Tsjechoslowakije door de Sovjet-Unie en haar bondgenoten en veertien dagen na het begin van de oorlog in Georgië, een voorlopige balans probeert op te maken van dit laatste staal van eigenrichting, kan niet anders dan tot de conclusie komen dat die balans vernietigend voor het Westen uitvalt.

En dan nog bevat deze conclusie een eufemisme: van het Westen als zodanig kan nauwelijks meer gesproken worden. Daarvoor is het, zowel in zijn Atlantische als in zijn Europese gedaante, te verdeeld - ook in zijn reacties op die oorlog. Zeker, de Russische strafexpeditie tegen Georgië wordt algemeen veroordeeld, maar daar blijft het bij. Over de wijze waarop erop gereageerd moet worden, verschillen de meningen - zowel in de NAVO als in de EU.

Grosso modo zijn er twee kampen: dat van de voorstaanders van een harde lijn en dat van de verzoeners. Maar zelfs het eerste kamp aarzelt. Amerika, aanvoerder (als dat woord niet al op zichzelf een eufemisme is) van het eerste kamp, is pas langzaam op gang gekomen met zijn veroordeling van het Russische optreden en peinst er niet over om, na Afghanistan en Irak, een derde front in de Kaukasus te openen.

Het is evenwel niet zonder verantwoordelijkheid. Weliswaar heeft het Saakasjvili niet direct aangemoedigd Rusland te tarten - de laatste tijd heeft het hem daar juist binnenskamers tegen gewaarschuwd - maar zijn forse steun aan de opbouw van het Georgische leger en zijn openbare verklaringen van solidariteit hebben bij Saakasjvili wél de waan versterkt dat hij met zijn militaire ingrijpen in Zuid-Ossetië de gok kon wagen.

Uit Moskous bliksemsnelle reactie blijkt dat dit slechts op een gelegenheid zat te wachten om Georgië, en daarmee Amerika, een lesje te leren en Georgië uit te schakelen als mogelijke Amerikaanse voorpost aan Ruslands zuidflank en, in één moeite door, als lid van de NAVO. Er waren al bezwaren binnen de NAVO tegen het lidmaatschap van zo'n instabiel land. Die zullen nu alleen maar groter zijn geworden. Hetzelfde geldt voor een Oekraïens lidmaatschap.

Een grote overwinning voor Rusland dus. Geen wonder dat de landen die vroeger deel uitmaakte van het Sovjetblok - in de eerste plaats de amper verdedigbare Baltische staatjes - nu extra huiveren voor hun toekomst als buurlanden van een mogendheid voor wie slechts de machtverhouding telt. Zij zijn weliswaar, anders dan Georgië en Oekraïne, lid van de NAVO, maar welke veiligheid biedt hun dit, als puntje bij paaltje komt? Voordat de NAVO-raad bijeen kan komen zijn ze al bezet.

De overwinning van Rusland is een nederlaag voor Amerika, en het moet gezegd worden: een niet onverdiende nederlaag. Na het vertrek van de neoconservatieven en unilateralisten als Rumsfeld heeft Bush de door hen aangerichte schade weliswaar proberen te herstellen - ondanks tegenwerking van vicepresident Cheney - maar gebrek aan zelfvertrouwen en besluiteloosheid zijn ervoor in de plaats gekomen. De preoccupatie met het Midden-Oosten, met Irans nucleaire ambities vooral, is geen excuus voor zijn falen op andere fronten.

Moet Europa het stuur overnemen? Een kop in de Volkskrant luidde vorige week: ‘Europa zou tanden aan Moskou moeten laten zien.’ Als het niet zo droevig was, zou het om te lachen zijn. Europa heeft helemaal geen tanden, en als het die had, zou het, bij gebrek aan eenheid, niet weten wat ermee te doen. Ook Europa heeft boter op zijn hoofd. Zijn enige excuus is dat het politiek niet bestaat. Sarkozy heeft weliswaar, in zijn huidige functie van voorzitter van de EU - maar zonder mandaat ervan! - zijn best gedaan de strijdende partijen tot een akkoord te laten komen, maar dit is voor velerlei interpretatie vatbaar. De waarde ervan is dus twijfelachtig. Wél heeft hij de Russen gezegd het legitiem te achten dat zij de belangen van Russisch sprekenden in het buitenland verdedigen. Nu, dat zal zijn EU-genoten Estland en Letland, die grote Russische minderheden herbergen, niet geruster omtrent hun lot hebben gemaakt.

Wat dat betreft, lijkt Angela Merkel, hoewel sprekend namens een land dat zich, vooral op energiegebied, sterk aan Rusland gebonden heeft, een steviger standpunt in te nemen. Zij heeft, ook in haar ontmoeting met president Medvedev (in de Duitse pers als ‘ijzig’ beschreven), herhaald dat Ruslands reactie op Georgiës onberaden actie in Zuid-Ossetië ‘disproportioneel en buitensporig’ was - een formule die de NAVO-raad dinsdag overnam.

Maar bij nader inzien bevat ook deze formule haar zwakheden. Hier wordt het Russische optreden niet principieel veroordeeld als schending van het territoir van een soevereine staat - wat het is - maar om zijn buitensporigheid. Hieruit zou gelezen kunnen worden dat dit optreden, hoewel disproportioneel, op zichzelf legitiem was. De Russen moeten dan ook ‘rest-Georgië’ - op zichzelf al een omineuze term - verlaten, maar over ontruiming van Abchazië en Zuid-Ossetië wordt niet gekikt.

Betekent dit alles nu dat de Koude Oorlog is teruggekeerd? In feite is de toestand erger. De Koude Oorlog was een krachtmeting tussen twee supermogendheden en hun respectieve bondgenoten (die over 't algemeen gehoorzaam waren). Dat leverde, ondanks de crises die er zijn geweest, een vrij stabiele situatie op. De grens tussen beide blokken was duidelijk gemarkeerd en werd gerespecteerd. Dat is niet meer zo.

Tijd voor een requiem voor NAVO en EU dus? Nog niet, maar voor beide geldt het bijbelwoord: ‘indien een huis tegen zichzelf verdeeld is, zal het niet kunnen bestaan’. Is er dan geen kracht die de eenheid kan herstellen? Wat Europa betreft, constateerde de Gaulle al in de jaren 60 dat dit, ‘bij gebrek aan een federator’, een Europa van soevereine staten zou blijven, die het per definitie niet altijd eens zijn.

En Amerika dan? Velen in Europa zien in Obama een heiland, maar ook hij zal, indien tot president gekozen, met dezelfde hardnekkige feiten te maken krijgen als zijn voorganger. Een ‘federator’ van buiten dan, een soort Stalin die anderen angst inboezemt en hen daardoor tot eenheid dwingt? Zo is de NAVO geboren. Nu de Russen niet meer ten westen van Berlijn staan, bestaat die angst alleen in de landen die net twintig jaar bevrijd zijn van Ruslands despotie - en niet zonder reden.

NRC Handelsblad van 21-08-2008, pagina 7