Verdient de populist ons misprijzen?
Een van de manieren waarop menigeen in het Westen uiting geeft aan zijn hovaardij jegens de mensen achter het verdwenen IJzeren Gordijn, is zeggen dat die politici die daar een grote meerderheid van die mensen vooch hebben weten te winnen, populisten zijn. Walesa en Jeltsin zijn populisten, zeggen we en je kunt bijna horen hoe we daarbij onze neus optrekken en denken: in ons beschaafde werelddeel krijgen zulke mensen geen kans.
Wat zijn nu eigenlijk populisten? Wat is populisme? Onze Van Dale zegt: ‘antikapitalistische volksbeweging van meest agrarische volksgroepen, m.n. in Zuid-Amerika’. Nu, dat klopt alvast niet met Walesa en Jeltsin, want die willen juist het kapitalisme herstellen en Jeltsin heeft juist in grote steden, en niet op het platteland, zijn grote meerderheden gehaald.
Van Dales definitie is trouwens so wie so verkeerd, want het populisme is eerder van Noord- dan van Zuidamerikaanse oorsprong. Tegen het eind van de vorige eeuw ontstond in het Midden-Westen een People's Party, ook wel Populist Party genoemd, die nationalisatie van spoorwegen en PTT bepleitte en ook beperkingen aan het particulier grondbezit wilde. De leiders van die partij (en hun opvolgers, zosenator Robert La Folette, die dezelfde doeleinden binnen de Democratische partij nastreefde) waren echte volksleiders.
Het is bijna zeker dat de woorden populist, populisme en populistisch uit Noord-Amerika, via de Amerikaanse pers en literatuur, tot ons gekomen zijn. En zeker is het dat we ze nu gedachteloos toepassen op mensen en toestanden die geheel anders zijn dan die van het Amerikaanse Midden-Westen rond de eeuwwisseling. Vrijwel het enige wat hetzelfde is, is de misprig waarmee die woorden meestal gebruikt worden.
Maar waarom zouden wij Jeltsin, die - overigens niet voor de eerste keer - in een vrije verkiezing de meerderheid der stemmen heeft gewonnen, minder prijzen dan Gorbatsjov, die zijn macht aan geen enkele verkiezing te danken heeft, maar uitsluitend aan manoeuvres die aan de controle van het publiek onttrokken waren? Als we goede democraten waren, zouden we Jeltsin meer vertrouwen dan Gorbatsjov.
Maar dat is niet het ge Ondanks zijn grote impopulariteit in eigen land, ondanks het door hem gedekte - zo niet aangemoedigde - brute optreden tegen Balten, Georgiers en Armeniers, ondanks het door hem gedulde ontduiken van ontwapeningsakkoorden blijft Gorbatsjov het vertrouwen van het officiele Westen (en trouwens ook van de publieke opinie) genieten.
Jeltsin daarentegen gaat door voor een labiele, dus gevaarlijke demagoog, die dan ook niet verder komt dan de antichambres van het Elysee (waar president Mitterrand wel zo genadig is hem even de hand te komen drukken), terwijl de socialistische fractie in het Europese Parlement, waar hij ook zijn opwachting kwam maken, hem in het gezicht zegt dat ze de niet-gekozen Gorbatsjov verre prefereert boven zijn ‘populisme’.
Dit was een van de laatste stuiptrekkingen van een ongeveer 25-jarige socialistische reflex liever te maken te hebben met de machthebbers in het communistische oosten dan met de dissidenten, van welke kleur ook. Zo mocht Willy Branan zijn partij indertijd niet naar de oppositionele Walesa, maar wel naar de dictator Jaruzelski. En zo kon een internationaal secretaris van de PvdA het Poolse Solidarnosc eens verwijten ‘onvoldoende bewustzijn aan de dag te leggen voor wat, gegeven de omstandigheden, mogelijk en wenselijk is’.
Zo zijn er nog veel meer voorbeelden te geven van die sociaal-democratische Realpolitik ten opzichte vammunistisch Oost-Europa - een politiek die des te merkwaardiger was omdat zij, indien anderen haar bepleitten of bezigden in andere werelddelen, door de sociaal-democraten juist als immoreel veroordeeld werd. Maar niet die politiek was merkwaardig, eerder de selectieve toepassing ervan.
Overigens is - dat blijkt op elke conferentie met Polen, Tsjechoslowaken en Hongaren (en het blijkt ook uit de verkiezingsuitslagen!) - de sociaal-democratie daardoor voorlopig haar prestige en invloed in die regionen kwijt. Ook de befaamde ‘cogentietheorie’, volgens welke de twee systemen, het socialistische en het kapitalistische, naar elkaar toe zouden groeien, wordt haar nagehouden.
Maar zij is niet de enige politieke stroming die zich op Oost-Europa verkeken heeft. Wie weet of de Realpolitik die nu mensen als Kohl en Genscher jegens Gorbatsjov - als enige hoop voor het Westen - bedrijven, niet een geweldige misrekening zal blijken. President Bush neemt daar al enige afstand van door Jeltsin, onmiddellijk na zijn verkiezingsoverwinni op het Witte Huis te ontvangen.
Want inderdaad, Jeltsin moet voortaan - al onze afkeer van populisme ten spijt - als een machtsfactor van betekenis beschouwd en behandeld worden. Niet dat hij meer succes dan Gorbatsjov zal hebben in het uitmesten van de Russische zwijnenstal en in het voldoen aan de meest primaire behoeften van de bevolking. Ook hij riskeert spoedig impopulair te worden. Maar hij heeft dit voor op Gorbatsjov: hij heeft legitimiteit - en dat is de eerste vwaarde voor herstel.
NRC Handelsblad van 18-06-1991, pagina 9
Auteursrechtelijk beschermd