|
| |
| |
| |
aangeboden in de vergadering van 13 november 1972
| |
| |
| |
I
Is de Torec ‘oorspronkelijk’, is hij een vertaling of is hij een bewerking van een frans voorbeeldgedicht? Ziedaar de drie mogelijkheden, die Te Winkel in de inleiding van zijn Torec-editie van 1875 ook alle drie heeft genoemd. Ik citeer: ‘Dat wij in den Torec een oorspronkelijk werk vóór ons hebben, zouden wij misschien kunnen vermoeden, omdat een (fransch) origineel tot nog toe niet is aangewezen; maar wanneer wij bedenken, dat er nauwlijks een enkele oorspronkelijke roman in onze mnl. letterkunde is aan te wijzen, dan mogen wij uit de woorden van Maerlant zelf, Torec, 2378 vlg:
‘Also ict int romans hore,
So waren die sittene van yvore.’
gerust opmaken, dat de roman uit het romaansch, d.i. fransch, vertaald, of althans naar een fransch voorbeeld bewerkt is.’ ‘Vertaald, of naar een fransch voorbeeld bewerkt’, heet het hier dus. In 1922, in Ontw. 1, 307, spreekt dezelfde Te Winkel echter kortweg van ‘de roman van Torec, uit het Fransch, waarin hij trouwens nog wel niet is teruggevonden, maar toch wordt vermeld, vertaald door Jacob van Maerlant’. De vermelding, in 1392, van een ‘Torrez, rimé, bien historié et escript’ is voor de oudergeworden Te Winkel voldoende grond om iedere gedachte aan een ‘oorspronkelijk werk’ van Maerlant uit te schakelen. Goed, het ís een argument, maar welk argument heeft Te Winkel eigenlijk gehad om ook niet langer aan een bewérking te denken? Latere literatuurhistorici hebben zich minder stellig uitgedrukt. Van Mierlo, Gesch. 1, 161 (1939): ‘Heeft er een Fransche redactie van bestaan, dan is ze verloren’. C.C. de Bruin, Panorama 32 (1948): ‘de Torec die ... op een Frans origineel schijnt terug te gaan’. Knuvelder, Handb. 1, 147 (1970): ‘de Torec, bewerkt naar het Frans’. Eerder heeft Kalff, Gesch. 1, 238 (1906), zelfs de gedachte aangedurfd dat de roman, ondanks de hierboven geciteerde versregels, toch wel ‘van Maerlant's vinding’ zou zijn. De vraag waarmee ik begon is nog steeds een open vraag.
Twee andere vragen kunnen daartegenover gesteld worden. Ten eerste: is de Torec als gedicht wel belangrijk genoeg om de kwestie vertaling-of-bewerking aan de orde te doen stellen? Ten tweede: is er zonder franse voorbeeldtekst wel een antwoord mogelijk? De tweede vraag heeft voorrang, want als er helemaal geen antwoord mogelijk is heeft het ook geen zin over het eventuele
| |
| |
belang van het antwoord na te denken. Is er echter wel een antwoord mogelijk, dan kan dat alleen maar zijn: de Torec is een bewérking. Dit antwoord moet, áls het te geven is, gegeven worden op grond van een vergelijking met andere vlaamse gedichten uit de 13de eeuw. Uit die vergelijking zou moeten blijken dat Jacob in zijn Torec elementen uit andere, oudere vlaamse gedichten zou hebben overgenomen, zoals bv. de dichter van de Moriaen aantoonbaar elementen uit de Walewein heeft overgenomen. Zou een vergelijkend onderzoek inderdaad dit resultaat hebben - dus: dat Jacob geen vertaler-zonder-meer geweest kan zijn, ómdat hij ook ontlenenderwijs te werk is gegaan - dan zou de Torec daarmee ook een literairhistorisch belang krijgen dat boven zijn waarde-als-gedicht uitgaat. De eerste vraag is dus overbodig wanneer de kwestie vertaling-of-bewerking niet te beantwoorden is, en verliest zijn zin wanneer de Torec een bewerking blijkt te zijn. En tenslotte: ‘oorspronkelijkheid’ is bij bijna alle middelnederlandse gedichten maar een zeer betrekkelijk begrip. Mocht het blijken, door vergelijking, dat de Torec een bewerking is, dan zou men ook wel, met Kalff, staande kunnen houden dat de roman ‘van Maerlant's vinding’ is. ‘Vinding’ is o.a. een eigen wijze van schikking met een bepaalde dichterlijke bedoeling. Als zo'n eigen wijze van schikking aantoonbaar is, doet het er niet zoveel meer toe of er, naast de vlaamse ‘voorbeeldgedichten’, ook ooit nog eens een ‘frans origineel’ te voorschijn komt.
Ik heb al lezende in de Torec parallellen opgemerkt met de Walewein, de Elegast en vooral de Moriaen. Gezien de toestand waarin de Torec ons is overgeleverd heeft het niet zoveel zin naar overeenstemmende versregels te zoeken. Het gaat meer om de thematiek. Lodewijk van Velthem heeft immers wel in Maerlants tekst zitten knoeien, maar men mag aannemen dat hij bij zijn compilatorische activiteit de thematiek van het gedicht toch grotendeels zal hebben gespaard. Ik wil nu achtereenvolgens bespreken wat naar mijn mening de Torec thematisch verbindt met elk van de drie andere genoemde gedichten. Mochten de parallellen overtuigend blijken, dan zou dit in elk geval tot de conclusie leiden dat Maerlant bij de keuze van zijn vlaamse ‘voorbeeldgedichten’ geen slechte smaak heeft gehad. De Walewein, de Moriaen en de Elegast - om de drie gedichten ook eens in de volgorde van hun ontstaan te noemen - zijn stuk voor stuk nog altijd de moeite van het lezen waard. Met de maatstaf van hun eeuw gemeten zijn zij ‘oorspronkelijk werk’. Hun dichters hadden een eigen greep op de vertelstof en schikten of herschikten die volgens een weloverwogen, zinvol plan. Als Maerlant zich inderdaad naar deze drie gedichten gericht heeft, was hij een goed lezer en
| |
| |
wilde hij waarschijnlijk ook een ‘goed leerling’ zijn. Navolging was in zijn tijd een vorm van hulde. Maar laat ik niet te zeer vooruitgrijpen op mijn conclusie, ik moet eerst met mijn argumenten komen.
De Torec is net als de Walewein en de Moriaen het verhaal van een queste. In de Walewein trekt de held erop uit om een kostbaar, uniek schaakspel te verwerven, dat ‘een koninkrijk waard is’:
Die stapple waren root goudijn
Entie spanghen zelverijn.
Zelve waest van elps bene,
Wel beset met dieren stene.
Men seghet ons in corten worden,
Die stene die ten scake behorden
Beter dan al Aerturs rike...
Die up wille sitten sonder sparen
Dit scaecspel halen ende achter varen
Ende leverent mi in mine hant,
Ic wille hem gheven al mijn lant,
Ende mine crone na minen live
Willic dat zijn eghin blive. (55/76)
Het verwerven van het schaakspel wordt in de loop van het verhaal (r. 3410 vgg.) gekoppeld aan het verwerven van een schone dame, Ysabele. Aan het slot van het gedicht arriveert Walewein met schaakspel èn Ysabele in het hof van koning Artur en daar vindt dan ook de bruiloft plaats. Tenminste, zo zal Penninc, die het plan voor het gedicht maakte, het wel bedoeld hebben, maar Pieter Vostaert, die aan de hand van Pennincs aantekeningen de laatste 3300 regels heeft geschreven, heeft het oorspronkelijke plan niet helemaal kunnen of willen begrijpen, zodat het slot dat wij te lezen krijgen nogal aarzelend klinkt:
Sulke willen segghen hier
Dat Walewein die ridder fier
Trouwede Ysabele die scone
Ende hi selve conincscrone
Spien na des conincs Arturs doot. (11103/8)
Walewein en Ysabele zijn door Penninc, daaraan is geen twijfel mogelijk, voor elkaar bestemd geweest. De queste gaat in feite om de ideale geliefde, en als de held die eenmaal gevonden heeft - en ook heeft weten te behouden, want er worden natuurlijk pogingen gedaan haar aan hem te ontroven - vallen alle andere dingen hem ‘vanzelf’ in de schoot. In de eerste helft van het gedicht, als het schaakspel nog centraal lijkt te staan, wordt Walewein heel geleidelijk aan bij de vrouw bepaald. In de wereld van koning Wonder valt hem als het verwonderlijkste op dat de vrouw er volstrekt
| |
| |
geen deel aan heeft (‘Nochtan hevet mi dit wonder mere,... Twi ghi woont aldus versceden’, 1113/7). Aan het hof van koning Amadijs moet hij daarentegen juist met de koningin eten, wat hem verlegen maakt als een beginneling (‘Dat ic soude eten met mire vrouwe, Ic ne bems niet waert’, 2565/6). Deze koningin wordt ons uitvoerig getekend als een volmaakte gastvrouw, ‘hovesc in haren sinne’, die haar verdertrekkende gast zo lang mogelijk wil vasthouden - en dus van zijn eigenlijke doel afhouden:
Entie ooninghinne quam ghegaen
Met haren camerieren in de zale.
Walewein groetetse altemale
Ende altevoren die coninghinne.
Soe andworde met zoeten sinne:
Here, ic hebbe wel vernomen
Dat jou niene mach becomen
Alzulke herberghe als hier es!
Walewein andworde na des:
Vrouwe, soe doet uter maten wale.
Wat holpt dat ict langher hale?
Ic hebbe elre nu te doene! (2718/29)
Aan het volgende hof, van Amoraen, ontbreken de dames ook geenszins, want de koning met de veelzeggende naam zit onder een linde ‘tusscen tween joncfrouwen’ (3032) en dezen slaan ook meteen een bewonderend oog op de mannelijke schoonheid van de binnentredende held (3068/73). Maar de ware dame is er toch niet. Amoraen is weduwnaar en bemint in zijn dromen alleen de verre, onbereikbare Ysabele, schoonste van alle vrouwen. Die moet Walewein nu zien te veroveren. Voor Amoraen naar het héét, maar Amoraen zal niet meer dan de ‘aangever’ blijken te zijn. Walewein heeft inderdaad ‘elre nu te doene’ en trekt achter Amoraens droom aan. De volgende jonkvrouwe op zijn weg, die hij bevrijdt van een overweldiger - ‘Ic wille jou dienst wijf gherne wesen’, is haar dank (3896) -, kan hem als gastvrouw al evenmin vasthouden als Amadijs' overhoofse echtgenote dat had gekund.
Die joncfrouwe es up ghestaen
Ende quam te Waleweine ter stont
Ende custene an sinen mont
Vor haren oom ende vor hare maghe
Ende seide: here, zwaer verdriet
So moetic doghen om dit sceden.
Die rike God moete jou gheleden
Als ghi niet langher hier wilt wesen!
Der Walewein andworde mettesen
Ende seide: he drive ghenen rouwe
Al varic wech, scone joncfrouwe.
| |
| |
Ic hope ic sal noch wederkeren.
Sijt te ghemake metten heren.
Jou rudder willic altoos wesen. (4730/45)
Tegenover de vos Roges, een bondgenoot die er zelf het allergrootste belang bij heeft dat Walewein zijn Ysabele zal veroveren - niet voor Amoraen maar voor zichzelf, want de gelieven zullen tezamen voor koning Wonder moeten verschijnen -, tegenover deze Roges spreekt de held dan eindelijk van ‘die joncvrouwe daer mijn zin toe staet’ (5967). Dan zijn wij halverwege het gedicht en is de grondslag gelegd voor uitbundiger uitspraken in het vervolg als:
Miere herte dinct dat soese siet
Ende bede hare aermen ondaen.
Hare minne heeft mi daer in ghevaen,
Die ic langhe hebbe ghedraghen. (7708/11)
Dat beantwoordt aan Amoraens: ‘Ic hebse menighen dach ghemint’ (3412). Walewein heeft de droom van Amoraen tot de zijne gemaakt en is tenvolle de minnaar geworden waartoe de dichter Penninc de achter het schaakspel uitgezondene van den beginne af had voorbestemd. De queste is in wezen voltooid en de rest is, hoe dramatisch ook gestoffeerd, ceremoniële afwikkeling, naar de koninklijke bruiloft toe.
Het verhaal in de Torec is lang niet zo doorzichtig opgebouwd als in de Walewein, maar in ieder geval stuurt ook Maerlant zijn held achter een kostbaar, uniek kunstproduct aan dat ‘een koninkrijk waard’ is, namelijk een ‘crone’, ‘een die beste hoetbant Die men in die werelt vant’ (14/16). ‘Wine oec hevet, nembermere Sone gebrect hem goet noch ere’ (37/8). ‘Die metten cyrkele werd sere rike, Want men niet vant des gelike’ (127/8). Het laatste citaat heeft betrekking op de jonkvrouwe die dan de bezitster van het zeer bijzondere diadeem is en die dit ook het hele verhaal door zal blijven. M.a.w. de ‘cyrkel’ is niet te verwerven buiten de dame om en de queste van Torec moet net als die van Walewein een liefdesverhaal worden. Zodra hij de situatie goed heeft begrepen - en dat is al betrekkelijk gauw, heel wat eerder dan Walewein in zíjn verhaal - verklaart Torec ronduit: ‘In neme oec nembermer negene Ander wijf dan hare allene’ (654/5). Maar daarmee heeft hij zijn buit - de dame èn haar ‘cyrkel’ - natuurlijk nog niet binnen. Een kleine duizend regels verder zien we hem nog nadere informaties inwinnen:
Ende hierenbinnen ondervrachdi daer
Omden cijrkel ende omdie fine,
Daer hi int herte om dogede pine,
Want hi minnetse so oversere,
Dats vergeten en can die here. (1609/13)
| |
| |
Na heel wat avonturen krijgt hij het doel van zijn queste eindelijk in het oog:
Doen besach hi den casteel
Daer sijn herte in was een deel.
Doe vernam hi saen daer mettien
Ten cantele udewaerd sien
Die scone, die smale, dies geloeft,
Ende metten cyrkele op haer hoeft.
Ende doenre Torec werd geware,
Bleef hi altenen siende op hare. (3053/60)
Nog weer enkele honderden regels verder zien we de held een formele minnebrief, volgens alle regelen van de kunst, aan zijn dame schrijven en vernemen we ook haar naam, Miraude:
Binnen dien hem Torec bedinct,
Want hi hadde perkement ende inct,
Ende wilde haer scriven een saluut,
Der scoenre metter witter huut:
Miraude, scone volmaecte name,
Torec die gerne tot u quame,
Want hi u mint so utermaten,
Dat hi ne weet wat doen oft laten.
Die pine die hem therte brect,
Ende die minne diere in stect,
Ende oec mede die lange quale
Die ic gedragen hebbe, cuesce smale,
Ende dipe versuchten ende swaer verhalen
Ende met swaerre herten dat betalen
Ende altenen wachten ende haken,
Joncfrouwe, dit doet mi nu maken
Desen brief ende dit saluut,
Daer ic u in sende al uut ende uut
Al min herte ende ruinen sin.
Ende in can u niet gesinden min,
Ende daerombe so salic groet ende smal
Mi aventuren al hier ter stonden
Jegen die vander tavelronden
Om u te gewinne, soete lief. (3227/51)
Geen woord over de ‘cyrkel’ in deze hele brief. Ook niet in de rest van dit hoofdstuk, waarin Torec en Miraude eenvoudig ‘elkaar krijgen’. Pas als we aan de bruiloft, in Arturs hof, toe zijn, lezen we weer:
Torec es tsire tenten comen
Ende heeft Mirauden daer genomen
Ende sijn te hovewaerd gegaen.
Daer si waren wel ontfaen.
Miraude brachte den cyrkel opt hoeft,
Daer menech om pijnde, des geloeft.
| |
| |
Daer was te hove groet spel.
En leeft nieman, dat wetic wel,
Die des gelijcs hadde gesien.
Ende eer die brullocht mochte gescien,
So sinde Torec .ij. ridders saen
Ende deet sinen vader verstaen
Ende sire moder, dat secgic u,
Dat hi den cyrkel gewonnen nu
Heeft, en die joncfrouwe mede
Te wive nemen sal gerede:
Ende dat ic heme ende mire vrowe
Dat si comen te Arturs hove,
Daer ic die scone sal nemen van love. (3725/44)
De queste gaat in de Torec, als in de Walewein, om de ideale geliefde, en als de held die eenmaal verworven heeft is hij niet alleen tegelijk de bezitter van haar ‘cyrkel’ maar krijgt hij er ook nog een koninkrijk bij: ‘Torec bleef coninc ende si coninginne, Dus es vergaen harre beider minne’ (3837/8).
In de Walewein viel ons de geleidelijkheid op waarmee de held, uitgetrokken om een schaakspel te zoeken, gaandeweg bij de vrouw bepaald wordt. Die geleidelijkheid ontbreekt in de Torec. De held heeft daarin nog maar één jonkvrouwe van rovers bevrijd (282/94) - en deze heeft niet eens geprobeerd hem vast te houden, alleen gevraagd: ‘Dat hise met hem voren woude Tot dat si ware in haer behoude’ - als hij al vlotweg tot het inzicht komt dat het zijn bestemming is minnaar te worden en dat hij in de dame die de ‘cyrkel’ bezit zijn ideale geliefde zal vinden. Onder de talrijke jonkvrouwen die hij daarna, op weg naar zijn doel, ontmoet zijn er echter wel verscheidene die een poging doen hem af te leiden. De gevaarlijkste gastvrouw is wel de schone Mabilie, die hem als dank voor bewezen diensten ronduit aanbiedt dat ‘sine te manne nemen woude’ (968). Torecs afwijzing is plomper dan men het zich van een Walewein zou kunnen voorstellen maar herinnert wel aan diens ‘Ic hebbe elre nu te doene’ (2729):
Joncfrouwe, gi biet mi gnoech van desen,
Maer en mach nu niet dus wesen.
Ic ben hier een vremt seriant
Ende in hebbe hier borge no lant.
Ende oec so minnic elre nu,
Dat ic niet wille laten dor u.
Maer blijft te Gode, ic moet varen
Ende moet mi andersins genaren. (970/7)
Nog minder omslag wordt er gemaakt met de jonkvrouwe voor wie Torec een tweekamp uitvecht aan Arturs hof (1925/2085). Zodra de held haar zijn hulp beloofd heeft zegt zij al: ‘Ic blive u amie
| |
| |
embermer vord’ (1945), en als hij tenslotte, na succesvolle interventie, samen met haar het hof verlaat lezen we:
Dus es hi gesceden nu van daer
Ende voer metter joncfrouwen wech daernaer,
Die nu werd int herte binnen
Gescoten sere met sire minnen,
Om die vromecheit diere an was.
Si quamen in haer lant na das,
Daer si hem dede grote ere,
Ende pijnde hem te dienne sere,
Ende genassene oec tien stonden
Altemale van sinen wonden,
Ende leide hem ane, dat secgic u,
Maer Torec ne wilde haers niet. (2086/98)
Verderop in het verhaal speelt die versmade jonkvrouwe nog eens een rol. Zij wordt de inzet van een toernooi en onze held moet, vermomd, ten behoeve van een ander, dat toernooi winnen. Wat hij natuurlijk ook doet, maar ditmaal brengt zijn ‘verovering’ voor hem persoonlijk geen complicaties mee (2648/2809). Hij was al doelbewust op weg ‘ter joncfrouwenwaerd diemen hem priest’ (2645) en kan na het toernooi zijn queste onbekommerd voortzetten. Nog eenmaal, als hij vlak bij het doel is - men heeft hem al het kasteel gewezen ‘daer die cyrkel binnen was’ (3025) en hij rijdt derwaarts ‘in gepense van groter minnen’ (3029) -, laat de dichter hem een dame ontmoeten die hem líjkt te zullen afleiden. Zij wordt namelijk voorgesteld als
Ene die alre scoenste maget,
Die hem soe overwel behaget.
Si quam op een teldende pard,
Met groter sierhiet wel beward. (3031/4)
De ‘knapen’ die haar volgen slaan een tent op waarin zij Torec een gastvrij onthaal bereidt, en deze laat het zich graag welgevallen:
Men dede Torec te gemake daer
Van etene, van drinke, ende daernaer
Ginc hi hem verwandelen saen
Ende die joncfrouwe es met hem gegaen...
Ende Torec was bider joncfrouwen geseten
In die tente, ende soude gerne weten
Hoe si hiete ende wi si ware
Ende wanen si also quam dare.
Si seide: gi selet noch wel weten...
Ende hirenbinnen aysierdem sere
Torec met gerre sconre joncfrouwen.
Hi vergat doe alles rouwen. (3049/3150)
| |
| |
Hoe nu? denken we: Torec is bezig contact te zoeken met de bezitster van de ‘cyrkel’ in het kasteel en amuseert zich tegelijk, op ander niveau, met een hoofse schone in een tent? Maar echt gevaarlijk wordt het toch niet, want
op enen tijt saen daernaren
Es si heme hemelike ontvaren,
Ende does Torec geware werd,
Sat hi heimelike op sijn pert
Ende es hare na gevolget nu
Tot enen gewade, dat secgic u,
Daer hi enen riddere vant
Die sinen breidel nam bider hant
Ende hilten daer ende seide: twaren,
Gi moet dese joncfrouwe laten varen. (3151/60)
Die ridder die Torec tegenhoudt is een soort geleidegeest die ook al in andere fases van het verhaal is opgetreden. De queste van de held wordt van hogerhand gericht en begeleid, en in die begeleiding zit blijkbaar ook een stukje opvoeding. De geheimzinnig verschijnende en verdwijnende hoofse schone-met-de-tent is niet zo maar een van de vele jonkvrouwen die Torec op zijn weg ontmoet - en afwijst -, nee, zij werkt samen met die even geheimzinnige geleidegeest en heeft kennelijk de taak om, vlak voor het hoogtepunt van de queste, de held op een bijzondere wijze bij de vrouw te bepalen. Na dit ‘lesje’ is Torec in staat zijn al geciteerde minnebrief aan Miraude te schrijven.
Hoeveel verschillen er ook zijn tussen de Walewein en de Torec, in zijn grote lijnen, in zijn ‘idee’ ziet Maerlants gedicht er toch wel uit als een persoonlijk-variërende navolging, waarin althans een zekere mate van ‘parallelisering’ is nagestreefd. Bijzonder treffend lijkt mij een nog niet vermelde overeenstemming in de ‘ceremoniële afwikkeling’ van de queste. Als Walewein met zijn Ysabele op de terugweg is - in het gedicht zoals Pieter Vostaert het voltooid heeft op de terugweg naar koning Wonder, maar in Pennincs oorspronkelijke schema waarschijnlijk naar koning Artur (verg. Minderaa, Opstellen 19vgg.) -, als alles dus in orde schijnt te zijn voor de afsluitende bruiloft aan het hof, gebeurt er opeens iets verschrikkelijks: de held is vermoeid, wil uitrusten bij een ‘fonteine’, valt in slaap - ‘Hi leide sijn hoeft up sinen scilt, Hine wilde niet slapen in haren scoet’ (9668/9) - en dan komt er een zwarte ridder die Ysabele ontvoert (9686vgg.). En wat gebeurt op de compositorisch overeenkomstige plaats van de Torec? De held is met zijn Miraude op weg naar Arturs hof. Nog twee mijlen en...:
| |
| |
Doe quamense op ene heide saen
Ende Torec wildem resten daer...
Torecke vaecte ende lach daernaer
Vrindelike in Mirauden scoet,
Die sijns en twint niet verdroet...
Doen Torec lach ende sliep, ter stont
So quam die welde Ypandere daer...
Hi quam Mirauden daer te voren
Ende namse ende settese op sijn paert
Ende reet met hare henen ter vard. (3444/72)
‘Die swarte riddre spaert twint... Slichts so rijt hi ter joncfrouwen... Een lettel buckedi nederwaert Ende ghegreepse metter vaert Ende swancse up sijn pard voren Ende slouch weder wech metten sporen’, Walewein 9705/12. Kan men hier nog twijfelen aan Maerlants welbewuste navolging? En het betreft geen willekeurig detail, het is een plaats die met de compositie, met de ‘idee’ van het gedicht te maken heeft: de held moet na zijn gelukkig volbrachte queste zijn verworven ideale geliefde ook weten te behóuden! Natuurlijk slagen Walewein en Torec daar allebei in. Zij doen dat ieder op eigen wijze maar laten beiden de in een tweegevecht verslagen ontvoerder hoofselijk leven. Walewein heeft in de zwarte ridder zijn vriend Estor herkend en van Torec heet het: ‘Dus wert sijn vrient Ypander, die here’ (3570). Zo vlak voor de bruiloft vallen er geen doden meer.
Ik kom nu tot de Moriaen. De jeugdige zwarte held van dit gedicht is geen ridder van Arturs hof maar de ‘vaderloze’ zoon van een moorse prinses. Bij zijn zelfpresentatie zegt hij:
Ic ende min moder sijn onteerft...
Van groten gode ende van lene.
Dat hebwi verloren al gemene
Dat haer verstarf van haren vader.
Het es ons ontwijst algader
Daertoe haddic grote scande
Dat ic daer vaderloes hiet,
Ende inne const getonen niet
Noch nieman gemaken te vroder
Wie mi wan an mire moder,
Om dat min vader dus was gevloen.
Ende sint dedic mi riddere doen
Ende swoer enen swaren eet...
Dat ic nembermer ne quame
Daer ic enegen riddere vername,
In soude jegen hem vechten
Oft hi soude mi berechten
Oft hi iet bi energer liste
Van minen vader te secgen wiste
Dies ic ware iet te vroder. (707/29)
| |
| |
Moriaen heeft dus een queste ondernomen - in uitgesproken of onuitgesproken opdracht van zijn moeder - om de met name bekende ridder, Perchevael, terug te vinden die háár man moet worden omdat hij zíjn vader is. Dit terugvinden brengt vanzelf het terugwinnen van het rijk Moriane met zich mee, waarin Moriaens grootvader eenmaal heerschappij voerde en waarvan na diens dood Moriaens moeder de wettige erfgename zou zijn geworden, ware het niet dat haar ‘bider wet vanden lande’ - vanwege de onwettige zoon die ze heeft - de erfenis ontzegd was. Het gaat bij de vaderqueste om de eer van moeder en zoon èn om het bezit van een (konink)rijk. Na het gelukkig volbrengen van de queste moet het gedicht eindigen met de bruiloft van Moriaens vader en moeder, nadat Moriaen zelf het land voor zijn moeder terugveroverd heeft. Alle leenmannen
kinden hem algader sijn lant
Ende gavent sire moder op te hant
Ende ontfingent van haer weder
Ende worden haer man daer af seder.
Doe dese dinge waren gehint
In alt lant, suldi verstaen,
Doe maectmen daer di brullocht saen
Van Perchevale ende vander vrowe,
Deen dede den anderen onder trowe.
Daer ward bliscap ende groet spel.
Die brullocht duerde also wel
xiiij. dage al even groet.
Datmen daer gene porten sloet.
Daer was feeste ende groet spel,
Daer was hen allen gedient wel
Van alles dies wies optie eerde.
Daer worden gegeven gode peerde,
Cledere grau ende oec bont.
Menegen scellinc, menech pont,
Menech scoenheit was daer gegeven
Om datmen te blideliker soude leven.
Menestrele ende yraude mede
Ward daer gegeven grote rijchede,
Want daer was goets genoech. (4619/43)
De bruiloft vindt, uiteraard, niet plaats in Arturs hof. Dat is in de Torec anders, maar ook daar treedt, merkwaardigerwijs, niet Artur-zelf als gastheer op. Torecs vader en moeder, koning Ydor en koningin Tristoise, houden open hof en zijn naast het jonge paar de hoofdpersonen. In de Walewein vond Maerlant geen modelschildering van de bruiloft-aan-het-slot, maar de geciteerde passage uit de Moriaen kan hem geïnspireerd hebben. In de Torec leest men:
| |
| |
Dies Ydor harde blide was
Ende Tristoise mede alsoe.
Die coninc gereidem saen daertoe
Ende reet met vele ridders van love
Tote des conincs Arturs hove,
Daer hi ontfaen was harde wel.
Nu werd irst bliscap ende spel,
Doen die vader vant sijn kint
Ende die moder dat si mint
Ende Mirauden, die scone smale,
Metten hoeftbande versiert wale.
Tirst dat desen Tristoise sach
Gaf si enen groten scach...
Ydor bracht daer groten scat,
Ende wie dats wilde hebben te bat
Men gaefs hem, wet vorwaer.
Ende des anderdages daernaer
Troude Torec sine vrindinne.
Hine leeft niet die u gave te kinne
Die bliscap die daer gedreven was.
viij. dage al uut, sijt seker das,
Hilt men feeste ende at ende dranc.
Vedelen, harpen, dansen, sanc,
Dies was gnoech talre tijt.
Met gichten maectmen daer delijt,
Want wie dat gichten daer begerd
Daerne was jegen niet gespaert. (3748/76)
Het is niet toevallig dat bij het blijde einde van de queste zoveel aandacht aan Torecs moeder geschonken wordt. De jonge held heeft immers door op zoek te gaan naar de ‘cyrkel’ een uitdrukkelijke opdracht van zijn moeder uitgevoerd. Dat unieke hoofdsieraad was eenmaal aan de moeder van die moeder tot haar schande ontroofd. Torec ‘wreekt’ nu door zijn queste moeder en grootmoeder, herstelt ze in hun eer. Zelf zegt Tristoise als ze haar zoon ziet wegtrekken: ‘Hi sal met sire vromecheden Mire moder wreken ende mi mede’ (267/8). Torec lijkt daarmee toch wel sterk op Moriaen. Hij is evenmin als deze een ridder van Arturs hof en zijn queste is evenzeer als die van Moriaen van persoonlijke en familiale aard. Van Moriaen lazen we: ‘sint dedic mi riddere doen’, van Torec heet het: ‘doe hi .xx. jaer out was Quam hi toten vader gegaen Ende wilde riddere sijn gedaen’ (216/8). Bij Torec is er geen direct oorzakelijk verband tussen zijn verlangen om ridder te worden en de ‘schande’ van zijn moeder, maar wel neemt deze hem onmiddellijk nadat hij ridder is geworden apart om hem in te lichten, wat de queste tot gevolg heeft. Torec is als held geen variant van Walewein, maar van Moriaen. Beter nog - want voor Moriaen bestaat er geen andere vrouw dan zijn moeder en de Miraude/Ysabele-parallel is m.i. onloochenbaar -: Torec is een
| |
| |
variant van Moriaen met bepaalde Walewein-aspecten, hij is een synthese van de beide helden.
De figuur van de hoofse Walewein treedt zowel in de Moriaen als in de Torec ook persoonlijk op, zij het uiteraard als bijfiguur. In de Moriaen is hij als opvoeder en promotor van de jonge held een belángrijke bijfiguur die bijna voortdurend ‘in het beeld’ is, in de Torec is zijn rol veel bescheidener en dat hangt samen met de ook zeer bescheiden plaats die Artur en zijn tafelronde in dat verhaal hebben gekregen. De jonge held Moriaen moge geen ridder van Artur zijn en een queste voor eigen rekening ondernemen, hij is niettemin wel geroepen om behalve het rijk van zijn moeder ook dat van Artur te herstellen, en zijn verloren vader, Perchevael, is tegelijk Arturs verloren vriend. Door zijn persoonlijk doel na te streven dient Moriaen tegelijk Artur. Walewein is door Artur uitgezonden om de verloren Perchevael naar het hof terug te halen, maar Walewein zoekt in de verkeerde richting en Moriaen in de goede. Moriaen is door de dichter bestemd voor het succes, Walewein voor de mislukking. Toch blijft er voor de - in hoofdzaak - mislukkende held nog genoeg te doen. Hij moet als oudere en wijzere de aanvankelijk nogal doldriest optredende Moriaen ridderlijke zelfbeheersing, ‘mate’, bijbrengen, hij moet de voorbestemde bevrijder naar Arturs rijk begeleiden en hem introduceren aan Arturs hof. Dat is in de Torec heel anders. Daar komt de jonge held aanvankelijk alleen aan Arturs hof om er de ridders van de tafelronde te bevechten - hij weigert bij zijn eerste bezoek pertinent een der hunnen te worden - en tenslotte, na volbrachte queste, om er zijn bruiloft te vieren. Maar zo vaak Torec in de kring van het hof treedt is Walewein zijn bondgenoot. Als Torec opkomt voor een jonkvrouwe die tengevolge van een formeel juist maar moreel onjuist vonnis van Artur en zijn mannen haar goederen verloren heeft, kiest Walewein openlijk partij voor de onbekende
jonge held tegenover de koning (1962/4). Er wordt een tweegevecht vastgesteld waarbij Ywain voor Arturs gelijk zal strijden, maar Walewein verleent Torec gastvrijheid en is zoveel als diens secondant: ‘Wat dat Torecke gebrac algader, Wapine, scilt ende oec spere, Dede hem Walewein geven, die here’ (1995/7). Met Torecs ‘opvoeding’ heeft Walewein niets te maken, daarvoor zorgt, zo nodig, de geheimzinnige geleidegeest. Walewein is echter wel in de laatste fase van de queste tot tweemaal toe de regisseur van Torecs succes. Daarvoor moet hij zelf de rol van de verliezer op zich nemen, en hij doet dit met graagte en gratie. Miraude had eenmaal, voor zij van Torec wist, het verwerven van haar hart en bediadeemde hoofd gekoppeld aan de onmogelijke voorwaarde dat de pretendent álle ridders van de tafelronde uit het zadel zou moeten lichten. Maar
| |
| |
Walewein weet, in edelmoedige conspiratie, het onmogelijke toch nog mogelijk te maken:
Doen riep Walewein in die zale
Ende seide: gi heren, het ware scade
Soude Torec verlisen sine vrindinne.
Hi es die beste die ic kinne,
Maer te josterne jegen ons allen
Daer mocht hem wel ane mesfallen.
Maer laet onse daregerden ontwee sniden,
So mach hi ons lichte afriden. (3286/94)
En zo gebeurt het, tot tweemaal toe. ‘Walewein was dierste man Die de joeste daer began, Ende Torec staken af ter steden, Maer sijn daregarde was ontwe gesneden’, enz. (3377vgg. en 3620vgg.). Naar het mij voorkomt heeft Maerlant deze Walewein, die zelf terugtreedt om het de jonge held mogelijk te maken zijn queste te volbrengen, ontleend aan de Moriaen. Ook in het laatstgenoemde gedicht wordt de overigens onverslaanbare Walewein verslagen doordat ‘Sine daregarden, sine stegebande Waren hem gesneden te middeward’ (2784/5), maar dat was dan door een verraderlijke drossate gedaan. Het is of de Walewein uit de Torec de Moriaen gelezen heeft en het gelezene in toepassing brengt door ‘zijn eigen verrader’ te worden!
Het geknoei met de ‘daregerden’ is een detail en zulke overeenstemmingen in detail zijn er meer tussen de Torec en de Moriaen. Melions, een van de talrijke bijfiguren in Maerlants gedicht, is er na de dood van zijn ‘vrindinne’ samen met zijn neef Helijn op uitgetrokken om ergens een nieuwe geliefde te vinden, een queste van de tweede orde, zou men kunnen zeggen. De twee komen op hun dooltocht ‘Gereden in dat woeste lant Daer Morligant in coninc was’ (1065/6). Hoe komt dat land in die woeste toestand? Wel, er was een zekere ridder Raguel, ‘starc ende sere fel’, die tevergeefs had gedongen naar de hand van 's konings dochter en vervolgens, uit wraak, ‘dlant al woeste maecte’ (1082). Melions en Helijn winnen inlichtingen in ‘teens papen huus’:
Melions vrachde den pape saen
Hoe dat lant ware so gedaen.
Die pape was een goet man
Ende welgeboren oec daer an
Ende dede goede ridders ere.
Hi seide doe: ic segt u, here.
Hier woent een rike coninc nu
Ende heeft een dochter...
Ende een riddere die leide haer an
Minne, dat si hadde onwaert...
Ende heeft dit lant aldus bereet
| |
| |
Om dat hise den coninc wilt dwingen ave.
Ende hier nes hertoge no grave...
Die hem des iet onderwint,
Want en dar nieman angaen
Dat hi eenwijch dar bestaen
Te vechtene jegen Raguel:
Hi es soe starc ende soe fel...
Melions sprac: woent hi iet verre?
Die pape seide doe: neen hi,
Hi woent hier wel .ij. milen bi.
Melions sprac: bi Gode, here,
In slape achter tnacht nembermere,
Vechten jegen den vresseliken man
Dien nieman nu en dar bestaen.
Ay live here, seide doe saen
Die pape, wat gaets u nu ane
Aldusdane grote dinc te bestane? (1086/1119)
In de Moriaen komen Walewein, Lanceloet en de jonge held, verenigd in hun Perchevael-queste, op een gegeven ogenblik bij een ‘clusenare’ die zij om inlichtingen vragen. Ik citeer van de passage 958/1135 alleen de regels die voor de vergelijking relevant zijn:
Doe worden die heren dies bedacht
Dat sire voren onder hen drien
Ende om te wetene wiet daer ware.
Doe sagen si den clusenare
Die wel goet man was in scine.
Si beetten tsinen vinsterkine
Ende vrachden hem om niemare...
Doe antwerde die gode man:...
... die strate ter rechter hant
Gaet in een wel wilt lant
Daer nieman en woent in...
Gi sulter vinden tfelste dier
Daer noit man af horde lesen...
Hets die duvel, wetic wel,
Ende loept in ere beesten vel.
Jegen hem ne diet gene were...
Dits dicke geproeft hier te voren...
Het heeft verwoest een lant breet
Ende dlant volc al verdreven...
Doe seide mijn her Lanceloet:
Bi den here die mi geboet...
... ic wille mi onderwinden
Vander felsten avonturen...
Ic wane dattie meeste noet
Jegen dat dier te vechten leecht,
Daer ons die gode man af seecht,
Mi donct goet dat icker vare.
Doe antwerden hem die clusenare:
| |
| |
Acharme here, gi sijt so scone...
Ende wies wildi u bewinden
Te doene dat nieman can gedoen?
De punten van overeenstemming zijn: 1. het land is woest gemaakt; 2. ridders-op-queste krijgen ‘eens papen huus’ resp. ‘ene cluse’ in het oog en vragen daar om inlichtingen; 3. de ‘pape’ resp. ‘clusenare’ is een ‘goet man’, iemand van edele afkomst; 4. uit de inlichtingen blijkt dat het uitermate gevaarlijk is het ‘vresselike’ heerschap resp. het duivelse dier dat voor de verwoestingen verantwoordelijk is te gaan bevechten; 5. dat prikkelt een van de ridders-op-queste juist om er meteen op af te gaan; 6. de ‘pape’ resp. ‘clusenare’ reageert klagelijk: ‘ay live here’, ‘acharme here’, waarom wilt u zo iets onmogelijks doen?
We gaan verder met het verhaal in de Torec. Melions en Helijn gaan samen op het gevaar af, maar de laatste moet zijn oom uitdrukkelijk beloven dat hij bij het gevecht niet tussenbeide zal komen: ‘Sich, al soudic daer bliven doet, Gi moet mi geloven, dat secgic u, Dat gi mi niet selt helpen nu’ (1135/7). Helijn blijft tijdens het verschrikkelijke gevecht tussen Melions en Raguel inderdaad terzijde staan, maar als de beide kampioenen moegevochten zijn grijpt hij eindelijk toch in en verklaart de strijd voor onbeslist. Raguel en Melions accepteren de bemiddeling en ‘worden gesellen daer’. Het tweemanschap van Melions en Helijn wordt dus uitgebreid tot een driemanschap. Curieus genoeg trekken nu echter Melions en Raguel zonder Helijn verder op ‘queste’, om een vrouw te vinden. De nieuwe man, Raguel, neemt daarbij de leiding. Ik citeer een aantal regels
Ende quam op hem met groter cracht,
Ende manlijc brac daer sinen scacht
Ende quamen metten orsse tgemoete
So vresselijc ende so onsoete
Dat si beiden vielen ter eerden.
Si sprongen op ende vingen ten swerden,
Daer si mede gingen slaen.
Helijn was daer bi gestaen
Ende bat daer vrindelijc onsen here
Over sinen oem, starke ende sere,
Dat hine moeste bescermen daer
Van Raguels slagen die scenen swaer...
Si vochten so lange onder hen beden
Dat si van moetheiden moesten sceden,
Ende gingen sitten beide alsoe
Tot dat si gerest waren doe.
Ende alsi haren adem hadden genomen
Sijn weder te gadere comen...
| |
| |
Dus vochten si so lange stonde
Dat donker werd vanden avonde.
Doe quam Helijn vort tier tijt
Ende seide: gi heren, bi Gode, gi sijt
Mode gevochten, ende in can niet
Geweten wi tvordeel heeft, nu siet
Dat wi desen strijt hier sceden
Ende blieft even goet onder u beden,
Dat donct mi die beste raet...
Alse Raguel dit heeft vernomen
Was hi derre word sere blide...
Ende seide: bi mire trouwen, here,
Dese gevet tfonnesse min no mere.
Wildijt late ane hem staen,
Ic sculde die batalge quite saen,
Ende werdewi gesellen onder ons.
Doe sprac daertoe Melions:
Wildijt met trouwen geloven nu,
Ic saelt oec versekeren u.
Doe gelovet elc anderen daer naer
Met trouwen, ende worden gesellen daer. (1157/1211)
Om de vergelijkbare scene in de Moriaen te vinden moeten we niet verderlezen maar een eindje teruggaan, naar de plaats waar Walewein en Lanceloet, samen uitgetogen op Perchevael-queste, de hun nog onbekende en zich aanvankelijk zeer aggressief gedragende jonge zwarte held ontmoeten. Lanceloet en de zwarte raken samen slaags maar Walewein blijft daarbij hoofs terzijde staan, totdat hij het ogenblik gekomen acht om de partijen te scheiden. De strijdenden accepteren de bemiddeling veel minder vlot dan in de Torec, maar het loopt er tenslotte toch op uit dat er vriendschap gesloten wordt en dat de nieuwe man zich als ‘geselle’ bij de twee Perchevael-zoekers aansluit. Moriaen is ook voorbestemd om de leiding van de queste te krijgen. Ik citeer weer een paar brokken:
Mijn her Walewein hilt besiden
Daer die andere souden striden...
Dus quamen si te gadere beide,
Die riddere ende her Lanceloet.
Manlijc hadde een spere groet,
Si brakense ontwe alse riet.
Maer manlijc en velde anderen niet,
Si bleven op harre orsse beide.
Elc trac tswerd uter sceide
Ende gingen hen daer onder slaen.
En had God selve niet gedaen,
Si waren scire bleven doet.
Haer slage waren soe groet...
Deen wilde den anderen wiken niet,
Her Walewein met sire bede...
| |
| |
Die si slogen met groten nide,
Het hadde geduert onlange tide
Sine hadden sulke wonden ontfaen
Dat over den enen hadde gegaen
Ende lichte over hen beiden.
Doense Walewein hadde gesceiden,
Diese beide moede gnoech sach,
Hi sprac an so hi irsten mach...
Toten swerten: gi sijt onvroet
Al eest u noch ons vergaen,
Gi moget lichte dat bestaen,
Het sal u costen u leven.
Ic sal u goden raet geven...
Die swerte sprac: hets verloerne pine,
Soe gode ridders alse gi sijt.
Nadien dat gi op desen tijt
Vart om te sokene minen vader...
In bliefs oec heden achter...
In sal met u beiden riden. (465/911)
Moeten wij niet de indruk krijgen dat Maerlant bij het bewerken van de Torec-materie voortdurend de Moriaen in zijn herinnering heeft gehad, en dat hij daar, zovaak de mogelijkheid zich voordeed, trekken aan heeft ontleend om aan zijn eigen verhaal een ‘persoonlijke kleur’ te geven? Het woord ‘geselle’ komt in de geciteerde passage uit de Moriaen weliswaar niet voor, maar dat de drie inderdaad ‘gesellen’ zijn geworden blijkt verderop duidelijk, o.a. doordat Walewein en Moriaen elkaar over en weer als ‘geselle’ aanspreken (2491, 2599). Overigens heeft Maerlant bij al zijn ontleningen waarschijnlijk ook opzettelijk gevarieerd. Lanceloet en Moriaen blijven allebei in het zadel zitten en vechten dus te paard verder, Melions en Raguel daarentegen vallen even eendrachtig ‘ter eerden’ en vechten verder op de begane grond. Niet de verschillen zijn echter van belang maar de overeenstemmingen: Lanceloet/Melions, Moriaen/Raguel, Walewein/Helijn.
Een interessante overeenstemming-met-variatie bestaat er ook tussen Torec 2850/2912 en Moriaen 1646/2268. Zoals men uit de verhouding van de regelaantallen al kan zien is de behandeling van het thema bij Maerlant veel beknopter, nauwelijks meer dan een aanduiding, een reminiscentie. De herkenbaarheid is er echter niet minder om. In de Moriaen komt Walewein 's avonds aan bij het kasteel van de landsheer - die zelf ‘optie borchgracht’ staat - en verzoekt om ‘herberge’, die hem op de meest royale wijze verleend wordt. Nadat de held ontwapend is gaat men eten, maar tijdens de maaltijd ‘horden si sere clagen ende wenen’: de eerder op de dag door Walewein verslagen zoon van de gastheer wordt
| |
| |
dood thuisgebracht. Omdat het lijk in tegenwoordigheid van de gast opnieuw begint te bloeden valt de verdenking meteen op deze. De gastheer wil formeel het gastrecht hooghouden, brengt de gast naar zijn slaapvertrek, maar bespreekt daarna met zijn mensen hoe zij zich het beste zullen kunnen wreken: de volgende dag, als de gast weggereden is en dus gast-af zal zijn, zal hij in een hinderlaag gelokt en gevangen genomen worden. De Torec biedt hiervan de volgende variant: de jonge held, op weg naar de bezitster van de ‘cyrkel’, vraagt en verkrijgt ‘herberge’ bij haar ‘forestier’ Rogard; nadat hij ontwapend is hoort men buiten ‘groet geruechte’: de jagers komen thuis met de treurmare dat ‘haer resen waren doet’, zij zien de gast en zeggen meteen dat deze het heeft gedaan; Torec blijkt Torec te zijn, de ‘cyrkel’-zoeker, en de gastheer wil hem gevangen nemen, maar Rogards twee zonen nemen hun vader apart: ‘behandel vanavond uw gast als gast en morgen, als hij is weggereden, zullen wij hem wel in een hinderlaag laten vallen’. De verschillen tussen voorbeeld en variant zijn: 1. in de Moriaen staat het verhaal helemaal los van de eigenlijke queste en is de gastheer een beroofde vader, in de Torec maakt het deel uit van de ‘cyrkel’-queste en handelt de gastheer in de eerste plaats als dienaar van zijn meesteres; 2. in de Moriaen is de gastheer zelf de auctor intellectualis van de listige wraakneming waarbij het gastrecht formeel hooggehouden kan worden, in de Torec zijn de zonen van de gastheer de slimmelingen en tegelijk de uitvoerders van het listige plan; 3. in de Moriaen wil men de gast doden, in de Torec alleen maar gevangenzetten. De overeenstemmingen zijn echter veel belangrijker: 1. in beide gevallen dringt er, nadat de
gast formeel ontvangen is, geweeklaag van buiten in de zale door over een dode, resp. doden, die de gast heeft gedood; 2. in beide gevallen vindt er een intern beraad plaats over de te volgen gedragslijn; 3. in beide gevallen vreest men de ‘lachter’ die een schending van het gastrecht met zich mee zou brengen. Het verhaal in de Moriaen is zelf weer een ontlening-met-variatie aan de Walewein, maar Maerlant heeft in dit geval bepaald niet het gedicht van Penninc en Vostaert gevolgd, waarin de gastheer een beroofde vader is die zich geheel voor eigen rekening op zijn gast wreekt en zich van de eventuele ‘lachter’ blijkbaar niets aantrekt. Een punt dat de Torec met de Walewein gemeen heeft is overigens wel dat de gedode ‘resen’ evenals de gedode zoon van de ‘hertoghe’ op jácht waren en dat het dus in beide gedichten jágers zijn die weeklagend over hun verlies thuiskomen. Dit is in de Moriaen anders. Mogelijk heeft Maerlant op dit punt van zijn verhaal dus tegelijk de Moriaen en de Walewein in zijn herinnering gehad. Waarom ook niet? Zijn held Torec was zelf immers ook een synthese van Walewein
| |
| |
en Moriaen. Tekstueel staat zijn verhaal van gast en gastheer echter veel dichter bij de Moriaen dan bij de Walewein. Ten bewijze laat ik hier de vergelijkbare gedeelten volgen. Eerst Torec 2850vgg.:
Hierenbinnen quam daer Rogart,
Die daer here was ende ward,
Ende Torec bat hem herberge saen.
Hi herbergeden gerne doe sonder waen...
Dus voer hi metten waerd in.
Ende ontwapenden Torec daer.
Doe quam groet geruechte daernaer,
Want die jagers quamen gaende,
Sere haer hande al slaende,
Ende seiden, haer resen waren doet.
Doen sagen si Torec al bloet
Ende seiden dat hijt hadde gedaen.
Doe werd Torec ginder gevaen...
Torec seide: dat ware verranesse,
Leitdi mi nu in gevancnesse,
Want gi herberget mi selve hier.
Doe quamen daer .ij. ridders fier
Ende leitden Rogarde besiden daernaren
Ende seiden: here, dit ware traisoen,
Woudi uwen gaste dit doen,
Wi soudens lachter hebben embermere.
Maer herbergetten nu ende doet hem ere,
Ende latten mergen henen varen,
Ende wi .xv. selen hem naren
Riden ende seelne dan vaen.
Dat donct ons, here, bat gedaen!
Dit dochte den vader en goet raet.
Doen toendemen Torec goet gelaet,
Ende men ginc eten metter vard
Ende daerna gincmen te bedeward.
Ende des ander dages harde vroe
Stonden die .xv. op alsoe
Ende reden wech doet begonde dagen
Ende deilden hem in tween lagen.
Ende Torec es oec opgestaen
Ende wapendem ende reet wech saen
Ende hi quam ter ere lagen...
Doe quam die ander lage nadat
Ende reden op hem te samene alle,
So dat sine brachten daer te valle
Ende slogen sere ende vingen daer.
Uit Moriaen 1646 vgg. lees ik het volgende bijeen:
Hi vant optie borch gracht
Dien here vanden castele...
Walewein seide: waerd u gebot...
Hoe gerne ic herberge name
| |
| |
Tavont meer met u hier binnen...
Die werd di Waleweine wilde doen live
Nam heren Waleweine bider hant...
Men ontwapende Waleweine saen...
Doen si over tafle saten...
Horden si sere clagen ende wenen...
Ende hande te gadere slaen...
Acharme here, hier leget die beste
Doet, dats u live kint...
Doen sagen si daer allegader
Op Waleweine, der aventuren vader,
Met harden fellen ogen...
Doe seide die here: hets min gast...
Hi riep sine liede altemale
Ane dene side vander zale
Te sinen rade ende seide...
Sloge hi sinen gast te doet,
Hi souts hebben lachter groet...
Ic salle behindeliker wreken...
Doe seide die here van daer binnen:
Her riddere, ic wille dat gi met minnen
Trameer weest, live gast!
Hi leidene in enen Toren vast
Daer scone bedden in lagen...
Ginc die here met sinen lieden
Ende pensde in sinen moet:
Hem ware gene dinc so goet
Alse hi den riddere late gaen
Tirst dat hi op ware gestaen...
Ende sire dan die hande an slaen
Ende bewachtene ende belagen,
Sine vrient die gerne wrake sagen...
Ofte dat si den riddere vaen,
Wat hen best donct gedaen...
Het dochte hen allengaderen goet...
Si wapenden hen som ende reden voren,
Alse die Waleweine wilden bestaen
Alsene die here liete gaen...
Doe quam vort Walewein die here
Uten torre ende was op gestaen...
An Waleweine ende scieder of...
Her Walewein die sat op sijn part
Ende waende wel danen riden
Sonder vechten ende striden...
Doe sach min her Walewein daer naer
Menegen man ut comen gesprongen
Die te hem ward quamen gedrongen
Met algader haren machten...
Walewein moeste gaen in hant,
Hi ward gevelt daer int sant.
| |
| |
Deze ‘bloemlezing’ geeft uiteraard een zeer onvolledig, ja verwrongen beeld van de wijze waarop het thema in de Moriaen is behandeld. Het verloop van de handeling is daar veel logischer dan in de Torec. Waleweins zwaard is immers door de drossate verraderlijk gestolen en door een van inferieure kwaliteit vervangen, aan de ‘daregerden’ is geknoeid. Zo móet ook de grootste held wel ondergaan! Torecs wapenrusting is daarentegen helemaal intact gelaten. Kan zo'n Torec nu niet eens tegen een hinderlaag van 15 man op? Het lijkt waarschijnlijk dat in Maerlants franse voorbeeldtekst de held-gast zonder meer door de forestier-gastheer gevangen is genomen en dat de bewerker deze eenvoudige schending van het gastrecht wat geraffineerder heeft willen maken op de wijze van de Moriaen. Het is hem echter ontgaan dat deze verandering voor de held van het verhaal toch niet bepaald een glansrol opleverde. Torec blijft als vechtjas beneden zijn gemiddelde niveau, een kleine onhandigheid van Jacob, de navolger, die het al te mooi wilde doen.
Is het laatstbesproken thema uit de Moriaen daar met de nodige - en nogal ingrijpende - variaties overgenomen uit de Walewein, het eerder besprokene van het onbeslist geëindigde tweegevecht tussen Lanceloet en de zwarte ridder is op zijn beurt weer gevarieerd overgenomen in de Elegast. Men kan zich afvragen of Maerlant bij zijn voorstelling van Melions en Raguel, die na hun gevecht zo vlotweg ‘gesellen’ werden en samen op queste gingen, ook niet aan koning Karel en die andere zwarte ridder kan hebben gedacht. Weliswaar ontbreekt in de Elegast de scheidsrechterlijke bemiddeling van een Walewein/Helijn, maar het is opvallend dat ook de dichter van de Torec zijn bemiddelaar na het gevecht vooreerst uit het verhaal heeft laten verdwijnen. Springt Maerlant dan over op een ander, verwant ‘model’? Het gaat zo, dat Raguel aan Melions, die teruggekeerd is ‘tes papen huus’, een boodschap stuurt om te komen en dat Melions dan ‘beval sinen neve Dat hi metten pape bleve’ (1641/2). Na afloop van het avontuur met Raguel rijdt Melions weer ‘tot des papen Daer hi sinen neve liet’ (1827/8), wat herinnert aan de terugkeer van Moriaen en Walewein ‘toten clusenare’ (2645). Raguel wordt daarna ontmaskerd en terechtgesteld als een verrader, een soort Eggeric (1891/2), maar daarvóór is hij toch wel degelijk, tijdelijk, een soort Elegast, de ‘geselle’ van een Karel/Melions, geweest. Torec 1657/60: ‘Melions seide: .... Willewi beide volgen desen? Ic vare mede, sprac Raguel’. Elegast 598/608: ‘Siet Elegast, ... Willewire omme doen onse macht? ... Elegast sprac: ... Het mach daer sijn, ic vare mede’. Er is overigens variatie. In de Elegast is het Karel die zegt: ‘Dat wi connen bejaghen, ... Dat sal
ic deilen ende ghi
| |
| |
kiesen’ (601/3), en is het Elegast die het vuile werk opknapt: ‘Elegast sprac: ghi sult ontfaen Hier buten dattic u sal bringen. Hi en woudes niet ghehinghen Dattie coninc binnen quame’ (754/7). Daarentegen Torec 1677/84: ‘Doe seide Raguel daernaer: Melions, gi selt daer in nu gaen... Ende dat gi vint selewi ter steden Deilen te samene onder ons beden. Melions seide: bi Gode, geerne’. Uiteindelijk krijgt ook Melions, als een Elegast, 's konings dochter en daarmee is dan zijn persoonlijke queste, om een vrouw, voltooid. Raguel, geïntroduceerd als een verwoester van 's konings land, daarop tijdelijk schijnbaar gerehabiliteerd doordat Melions en Helijn hem als hun ‘geselle’ aanvaardden, wordt aan het einde van de episode weer een manifeste schurk. We weten niet hoe deze episode er in Maerlants franse voorbeeldtekst heeft uitgezien, maar het lijkt wel of de bewerker, door er versierenderwijs reminiscenties aan de Moriaen en de Elegast in aan te brengen, de logische opbouw wat heeft verstoord.
Maar ben ik niet te voorbarig als ik op grond van een paar onbeduidende tekstuele parallellen zo maar aanneem dat Maerlant naast de Moriaen ook de Elegast heeft gekend en gebruikt? Speelt daar niet de gedachte doorheen: Maerlant móet wel de béide gedichten hebben gebruikt ómdat ze beide van dezélfde, in zijn tijd beróemde dichter zijn geweest, aan wie hij zich navolgenderwijs heeft willen optrekken? Goed, ik héb die gedachte inderdaad en het kan zijn dat ik mij daardoor in de vorige alinea wat al te veel heb laten beïnvloeden. Maar laat ik dan ook nog op tenminste één andere plaats in de Torec mogen wijzen, die mij onweerstaanbaar aan de Elegast herinnert. Wanneer de jonge held aan de tweede fase van zijn queste begint - nadat Mabilie hem heeft losgelaten en nadat hij voor de tweede maal met zijn geleidegeest gestreden heeft - ontmoet hij, blijkbaar in het bos - enkele regels tevoren is sprake van ‘enen dan ome een wout’ - ‘enen groten starken tyrant’ die bomen aan het rooien is (1329). ‘Wel voor de duivel, wat doe je op mijn land?’ zegt die boskerel, en meer woorden van gelijke strekking. Kortom, hij daagt Torec uit en hij blijkt dan onder zijn ‘hoyke’ een voortreffelijke ‘halsberch’ te dragen, hij is een roofridder. Torec kan in feite niet tegen hem op. Van de tegenstander heet het: ‘(Hi) reet saen te Torecke waerd Ende stakende daer doe enen scard, Want hi stac den halsberch dore’ (1346/8); ‘Die dorpere trac doe sijn swaerd Daer hi Torecke sere mede deert, Want al dat sloech ginc dore nu’ (1354/6). Anderzijds: ‘Torec geraecten oec ter core Dat ontwe brac sijn spere, Maer en dede hem gene dere’ (1349/51); ‘Torecs swaerd, dat secgic u, En scaedde hem en twint niet’ (1357/8). Torec had
zeker van hem kunnen zeggen wat Karel van Elegast zegt: ‘Dese es te wapene
| |
| |
goet, Hi bringhet mi in sulke noot, Mine helpe God, ic blive doot’ (416/8). In het uiterste geval zoekt Maerlants held zijn toevlucht echter altijd in het worstelen. Zo ook nu: al worstelend krijgt hij zijn tegenstander onder de knie. En daarna komt de gebruikelijke onthulling van de identiteit:
Doe vrachdem Torec wie hi ware.
Een vogaet, seidi daer nare.
Ende twi geneerdi u dus hier?
Here, ic was een riddere fier
Ende diende wilen in Arturs hof,
Daer ic in hadde groten lof.
Ende om dat ic sinen drossate
Keyen - dattene God verwate! -
Daer met enen knive stac,
Omdat hi mi lachternie toesprac,
Hieromme ben ic slans verdreven
Ende moet aldus generen min leven.
Ende diegene die wandelen opter straten
Die rovic oec te miner baten,
Want vor min speryser ende min swaerd
Sone es gene dinc beward,
No geen dinc diet wederstoet
Sonder min halsberch die es so goet. (1366/83)
We weten, alweer, niet wat er in Maerlants franse voorbeeldtekst heeft gestaan. Was ook de franse Artur al net zo'n rechtsformalist als de vlaamse Karel, die een trouwe paladijn ‘om cleine sake uut sinen lande’ verdreef? Want een driftige prik in de richting van die eeuwig kleinerende Keye, de meest dubieuze van Arturs club, moet toch zeker wel een ‘cleine sake’ heten, die niet door een verbanning maar door een verzoening rechtgezet diende te worden. Artur is echter ook verderop in het gedicht (1925vgg.) een rechter die vreemde vonnissen velt, en daarom is het inderdaad helemaal niet onmogelijk dat de dichter van de franse Torrez ook al zijn Artur een ridder op een volkomen onredelijke wijze de wildernis in had laten sturen. Ik kan echter tegelijk de indruk niet van mij afzetten dat Maerlant, al bewerkend, in de figuur van de ‘vogaet’, balling in het bos, normaal niet te overwinnen roofridder, een variant van de Elegast-figuur heeft willen tekenen. Torecs dubbele vraag: ‘wie hi ware’, en: ‘twi geneerdi u dus hier’, lijkt een variant van Karels dubbele vraag aan Elegast: ‘wie ghi sijt’ (457), en: ‘wies ghi u gheneert’ (493). De trek: ‘degene die wandelen opter straten Die rovic oec te minen baten, Want vor min speryser ende min swaerd Sone es gene dinc beward’, lijkt mij ontleend aan: ‘Daer ic op leve moetic stelen’ (504), en: ‘Deken ende papen, Daer hise can betrapen, Comen si in siere verde, Hi neemten mulen ende perde Ende steectse uut haren ghereide, Datsi vallen
| |
| |
op die heide, Ende neemt hem met siere cracht Al dat si daer hebben bracht’ (253/9). M.i. heeft Maerlant van een door het hof uitgestoten boerse, barse bomenrooier, naijverig op zijn zelfontgonnen domein, wonend ‘in ene loetse’ (1387), een róófridder gemáákt. In het verhaal heeft zo'n róófridder-figuur geen enkele functie, de context geeft tot een dergelijke creatie niet de minste aanleiding. Ik zie er daarom een door de tekstbewerker aangebrachte ‘versiering’ in, een te onpas te-pas-brengen van zijn lectuurherinneringen, aan de Elegast.
Walewein, Moriaen en Elegast, het zijn drie gedichten die met elkaar te maken hebben, ze representeren samen een traditie. Achter de Elegast staat, herkenbaar, de Moriaen en achter de Moriaen weer het exempel van de Walewein. Door bij zijn debuut in het hoofse genre, als bewerker van de Torec-materie, thematisch zo royaal naar de drie genoemde gedichten te verwijzen heeft de jonge Jacob omstreeks 1255 - de datering is van Jonckbloet - zichzelf hoogstwaarschijnlijk willen voorstellen als een erfgenaam, een variërende voortzetter van hun traditie. Een ‘goed leerling’, zo heb ik het hierboven uitgedrukt. Een zelfstandig ‘meester’ is hij pas een jaar of tien later geworden, toen hij zich voorgoed van het hoofse genre had afgewend.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd