De andere Reinaert

[p. 4]

Voor Wine Klazes

[p. 7]

De andere Reinaert

Wij plegen als nederlandisten te spreken van ‘de’ Reinaert, alsof het maar om één gedicht zou gaan, maar wij moeten tenminste drie Reinaert-gedichten onderscheiden, die, ofschoon zij een flink stuk tekst gemeenschappelijk hebben, toch alle drie iets verschillends ‘bedoelen’: er is een ‘eerste’ Reinaert, met als auteur Willem die Madocke makede, uit de 13de eeuw, er is een ‘tweede’, anoniem, uit de 14de eeuw, en een ‘derde’, gepresenteerd door Henric van Alckmaer, uit de 15de. Aan de ‘eerste’, van Willem, zouden we eventueel nog een ‘nulde’, van Arnout, vooraf kunnen doen gaan, maar hieraan kunnen we alleen maar een naam verbinden en geen ‘bedoeling’. Gezien de wijze waarop Willem in zijn proloog naar Arnout verwijst, zouden we kunnen aannemen dat deze laatste een min of meer getrouwe vertaling heeft gemaakt van de eerste branche van de franse Renart, maar we kunnen niet vaststellen of Arnout al vertalende ook nog iets van zichzelf uit heeft willen zeggen. Is het ons om gedichten met een eigen ‘bedoeling’ te doen, dan moeten wij Arnouts werk terzijde laten en ons beperken tot de ‘eerste’, de ‘tweede’ en de ‘derde’ Reinaert. Alle drie hebben zij iets te maken met de franse Renart, maar de ‘eerste’ toch het meeste, omdat Willem zich met een duidelijke ‘bedoeling’ tegen zijn franse voorbeeld heeft afgezet. Daarom is in dit boek een uitvoerig stuk gewijd aan de verhouding tussen de ‘eerste’ Reinaert en de eerste branche van de Renart.

Het gaat in dit boek om dichters en hun bedoelingen, het gaat niet om de bestudering van een literair genre. Dat laatste is op zichzelf een alleszins respectabele bezigheid, maar de ervaring leert ons dat een al te exclusieve belangstelling voor het genre de persoonlijke ontmoeting met de dichters en hun gedichten wel eens in de weg kan staan. Met name de waardering voor de ‘tweede’ en de ‘derde’ Reinaert heeft eronder te lijden gehad, dat men deze gedichten heeft gemeten aan de maatstaf van het genre ‘dierenepos’, waarvan de ‘eerste’ Reinaert dan een ideale vertegenwoordiger zou zijn. De latere Reinaert-presentaties zijn evident ‘leerdichten’ en moesten het dus tegen de ‘eerste’ afleggen. Zij werden beschouwd als degeneratieproducten die nauwelijks een serieuze literatuurkundige aandacht verdienden. Ik

[p. 8]

kan mij met deze wijze van benadering niet verenigen, ik ben van mening dat ieder gedicht, of het nu superieur is of minder superieur, er recht op heeft gelezen te worden overeenkomstig de bedoeling van zijn dichter. De stukken die in dit boek aan de ‘tweede’ en de ‘derde’ Reinaert gewijd zijn geven dus wel bepaald een ‘andere Reinaert’ te zien dan in de literatuurgeschiedenissen staat.

Maar ook de ‘eerste’ Reinaert is bij mij een ‘andere’. Al is dit gedicht dan ook algemeen bewonderd - en terecht bewonderd, want zuiver-poëtisch blijft het hèt meesterwerk -, toch is het als ideale vertegenwoordiger van een genre in een soort esthetisch isolement terechtgekomen. Men heeft zich tot dusver nog nauwelijks afgevraagd, wat Willem bewogen kan hebben om bewust van zijn franse voorbeeld - en Arnouts vertaling daarvan? - af te wijken. In tegenstelling tot de ‘tweede’ en de ‘derde’ Reinaert, maar in overeenstemming met de eerste branche van de Renart is Willems gedicht geen uitgewerkte ‘fabel’, geen ‘leerdicht’. Wat is het dan wel? Wat heeft Willem van zichzelf uit als dichter te zeggen gehad? Wilde hij, als de franse dichter, enkel maar de ridderroman parodiëren? Maar waarom dan al die afwijkingen van zijn ‘voorbeeld’, waarom die totaal andere afloop van het verhaal? In een eerste verkennend essay, opgenomen in de bundel Spelend met de spelgenoten, heb ik, uitgaande van Willems proloog, de gedachte ontwikkeld dat de dichter zijn ‘dierverhaal’ heeft geschreven vanuit een bepaalde levenssituatie en dat zijn gedicht daar een persoonlijk antwoord op is. Een vergelijking met het franse voorbeeld, waardoor het ons mogelijk wordt de persoonlijke elementen in Willems gedicht scherper te onderscheiden, kan deze gedachte m.i. alleen maar bevestigen. Een dierverhaal is ook als lerende ‘fabel’ steeds een soort onthulling-in-verhulling. Buiten de ‘fabel’ om zijn de mogelijkheden tot onthulling-in-verhulling waarlijk niet geringer. En een goed dichter weet daar gebruik van te maken.

Bij het 14de-eeuwse en het 15de-eeuwse gedicht is de juistheid van de door mij gepresenteerde ‘andere Reinaert’ met de klassieke filologische middelen min of meer te bewijzen. Het is gewoon een kwestie van weliswaar persoonlijk-aandachtig, maar toch taalkundig-contro-

[p. 9]

leerbaar lezen. Bij het 13de-eeuwse gedicht zal het stringente bewijs wel nooit zo te leveren zijn, omdat de levenssituatie van de dichter, de situationele context van zijn gedicht, ons ten enenmale onbekend is. Kan dat echter een reden zijn om van de ‘hogere filologie’, de wezenlijke ontmoeting met de dichter af te zien? Als geschoold filoloog ken ik de betrekkelijkheid van alle schools-filologische inspanningen, als lezer met gehoor en verbeelding weiger ik echter in die betrekkelijkheid te berusten.