Vader vertelt

[p. 4]

[p. 6]

Naar het leven getekend

[p. 7]

Naar de fabriek

En wat rookten de werksters rond half acht 's ochtends op de volle balkons van lijn 3 richting Oosterpark? Miss Blanche en Poncho de Luxe. Voor die tijd echter had ik mij te haasten met aankleden terwijl de radio zacht neuzelend de marktberichten gaf. Dan nog de Fongers met het frame over de schouder waarbij het politiezadel pijnlijk tegen een oor klemde, twee trappen af en de nieuwe werkdag was een feit.

De lust tot verandering, de angst ook voor eentonigheid deed mij heen een andere route gaan dan terug. O, hoe vaak heb ik de zon niet zien opkomen in het water van de Reynier Vinkeleskade en ondergaan boven de De Lairessestraat! Dromend over een toekomst in Amerika waarnaartoe ik spoedig hoopte te emigreren ontwikkelde ik steeds een flinke snelheid door de versnelling waarvan de delikate gladde handel midden op de bovenste stang was gemonteerd wat ook nu nog opzienbarend genoemd mag worden, in de laagste stand te houden, ongeacht het weertype. En eerlijk, in die anderhalf jaar, zo rijk aan eenzaamheid en dadendrang, werd de gang naar de fabriek in de Rustenburgerstraat slechts éénmaal belangrijk onderbroken en wel door een viertal agenten die in het gras aan de rand van de kade bij het Amsterdams Lyceum dregankers met

[p. 8]

vlijmscherpe punten aan lange soepele einden touw in het water wierpen en weer naar zich toehaalden. In het water wierpen en langzaam, bijna teder zou ik nu zeggen, over de bodem trokken. En dat allemaal omdat ik in die zonnige morgenstond het eerst op de basalte glooiing naar het gladde spiegelende water een al wat versleten zwarte kapothoed naast een danig volle, half openstaande damestas ontdekte waaruit de geur van bloempjes opsteeg toen ik mij er overheen boog en waarin ik de van kleingeld loodzware knip aantrof die ik me toeëigende voor ik in het huis van een zenuwarts aan de andere kant van de rijweg de politie mocht bellen in het souterrain waar een dienstbode kitten met kolen stond te vullen.

De dag was lang en het werk zwaar maar niet ongezellig. In de portiersloge rook het vertederend naar buksjek, het laatdunkende kantoorpersoneel dat een half uur later mocht beginnen gaf altoos aanleiding tot veel hilariteit onder de mannen en de groengekapte lampen boven de bokken brachten licht, warmte en nogal wat intimiteit in het donkere jaargetij terwijl zomers de grote stoffige ramen in hun geheel werden geopend zodat het straatrumoer, die roep van venters ook en het mij toen al weemakende kindergejubel vrijelijk toegang hadden tot de zetterij van de firma J.H. de Bussy.

Het werd me allerwegen terdege duidelijk gemaakt dat ik een prachtig vak had gekozen. De typograaf voelde zich de edelman onder de proletaren. En inderdaad, een drukker mocht dan nog wel eens wanneer hij niet al te ver van zijn werk woonde in overall over straat gaan, een handzetter zou dit nooit doen. Hij droeg trouwens toen al geen overall meer, maar een gele of beige stofjas. En driemaal daags besprenkelde ik met behulp van een enorme zinken tuingieter de houten vloer, ook

[p. 9]

tussen de bokken en rond de beide proefpersjes en veegde grote hoeveelheden stof en lood weg om de bergen oud zetsel en de van het water druipende broekspijpen der handzetters die negeneneenhalf uur per dag onverstoorbaar en onverschrokken overeind stonden in hun onbeschrijflijk schoeisel, in kapotte pantoffels en een enkele zelfs uitsluitend op metalen steunzolen die met over de wreef gespannen touwtjes onder de voeten waren gebonden wat bij het lopen haast olijke ketsende geluidjes maakte. Ook leegde ik geregeld de vierkante houten, van onder taps toelopende sputumnappen waarvan ik er vijf kon hebben, de bovenste rustend tegen de onderkant van mijn kin, want de aard der werkzaamheden liet niet goed toe dat er gerookt werd en allen pruimden dus bij het leven.

Het was geen uitbundig beroep dat ik had gekozen - voor zover hier sprake was geweest van kiezen. Het gefluit, het gezang en het geschreeuw van de brocheerafdeling, de mono- en linotype was er geheel vreemd aan en drong ook maar vaagjes door de zware fabrieksmuren heen. De stilte en rust van de zetterij waren bij tijd en wijle zelfs beklemmend. Ernstig en serieus stonden de vroegoude mannen met hun zethaken voor de letterkasten en zuchtten hooguit of lieten een wind. We wisten dat we een baaie ongezond beroep beoefenden en het maar weinigen onder ons gegeven zou zijn enige tijd van een welverdiend pensioen te genieten áls dat al werd gehaald. Elke schaft weer werden ieders kansen om de eindstreep te halen door iedereen besproken en gewogen, waarbij het uiterlijk een grote rol speelde; al met al een drukkend klimaat waarin maar weinig vrolijkheid kon gedijen. Daar kon zelfs de schoonheid van het handgezette zetsel weinig aan veranderen.

De baas deed inmiddels wat hij kon. Eenieder kreeg gratis een

[p. 10]

liter melk per dag. Wanneer we met goudstof in de weer moesten wat alleen op windstille dagen kon geschieden omdat we deze giftige klus uitsluitend buiten, op het platte dak van de drukkerij mochten verrichten, dan kregen we zelfs drie liter de man en Bosch, de broodmagere loodsmelter van het bedrijf die voor een geeltje een ingevette hand in het kokende lood liet zakken, moest zeven flessen leegdrinken waarvoor hij overigens allerminst op zij ging en zelfs nog aasde op de melk van ons, leerjongens. En 's middags haalde ik voor de mannen grote goudgele bokkens in de viswinkel op de van Woustraat die op nadrukkelijk verzoek moesten worden verpakt in stukken krant zodat er na het eten nog wat te lezen viel. Het was me wat.

Hoewel het regime mild was en de zaalchef Morsink meestal beneden in het kantien, werd het wel duidelijk dat ik niet gehandhaafd kon blijven, ongeacht de mooie resultaten op de Grafische school in de Dintelstraat waar we elke week een middag naar toe werden gezonden. Hoe serviel ik mij ook opstelde, hoe bescheiden en beleefd mijn gedrag ook was, hoe zorgvuldig ik er ook voor waakte al te zuiver nederlands te spreken, iets in mijn verschijning alleen al was voldoende de oudste, de evenwichtigste handzetter aan een verschrikkelijke drift ten prooi te la ten vallen. En zo mocht ik de aanleiding zijn tot een korte maar hevige staking van het hand-zettend personeel dat rumoerig om het glazen hokje van de zaalchef dromde en maar eiste, eiste en eiste...

Het lawaai op de bovenste etage van de zestien monotype-machines was zo hevig dat ik mijn oren met gekauwd papier dichtstopte wat mij meteen onbereikbaar maakte voor opdrachten en bevelen. Het kokende lood joeg de temperatuur

[p. 11]

tot tropische waarde op. De zon boven het geheel glazen dak deed de rest. Uren en uren bracht ik, weggehurkt op de brandtrap, buiten door en het dakenpatroon van dat deel van Amsterdam staat me dan ook nog steeds helder voor de geest. De mannen hier hadden machines om het zetwerk te doen en dus tijd te over voor politieke beschouwingen. Ze waren zonder uitzondering kommunist, lazen op demonstratieve wijze het dagblad De Waarheid en altijd bezig te konspireren tegen de direktie en het wat zij noemden uitbouwen van cellen in de andere afdelingen van het bloeiende bedrijf. Mijn overigens in alle oprechtheid gemaakte opmerking dat hun gestook de arbeidsvrede bedreigde en de vreugde in het vak bedierf deed me zonder mankeren op de ekspeditie belanden waar ik voor het eerst werkelijk gelukkig was. Het werk was licht en schoon en zorgeloos doorkruiste ik op veertienjarige leeftijd met een tramabonnement van het bedrijf in de zak de ganse dag de hele stad; eenzaam en zeer alleen. En zat in de zon in het Oosterpark, nam lijn drie naar het concertgebouw, stapte over op lijn 16 en uit op het Muntplein om bij Heck's in de Reguliersbreestraat, waar later mijn vriend Loe Lap een wereldomvattend concern startte met zijn eerste army-contractor-shop, koffie te drinken tussen de handelsreizigers; en dat alles uitsluitend om een pakje cliché-afdrukken op de tweede etage van het Beursgebouw af te geven. Wie zou daar niet voor willen tekenen?

En nog was mijn geluk niet op want daar was immers het voortdurend wegbrengen van de drukproeven van het Financieel Weekblad en het wachten op antwoord in een voor die tijd ongehoord modern bureau op een van de grachten. Daar stond ik dan diep in en uit te ademen in de rook van pittige inter-

[p. 12]

nationale amerikaanse sigaretten temidden van blankstaal kantoormeubilair, een ijsmachine in een hoek, een indrukwekkend radiomeubel in een andere en keek uit terwijl een fan lucht door mijn haren blies, door grote, in staal gevatte ramen onderdoor helgekleurde zonneschermen naar een witte zonbeschenen muur waarin dezelfde ramen waarachter dezelfde jubeldelukse transatlantische interieurs. En dat alles op nog geen tien meter afstand en zeker twintig meter boven a.p. En steeds streek dan onweerstaanbaar de eerste strofe van een bekend Gezang door mij heen: Wat de toekomst brenge moge... Nou, daar wist ik inmiddels alles van. Naar Amerika!