Strijdende onzijdigheid

[p. 30]

Hoe dezen tijd te doorstaan.

Homerus bewonderde den oorlog. Moed, mannelijkheid, leven, dàt was voor hem het wapengeweld! En beide partijen gaf hij gelijkelijk zijn sterke dichtersliefde. - Waarom dan zou de moderne kanonnenstrijd, hoewel de individueele moed en mannelijkheid er minder gevierde elementen van zijn, niet evenzeer als iets schoons bezongen en bewonderd kunnen worden? Waarom dunkt deze oorlog ons zoo walgelijk? De strijd, de wordings-worsteling, is voor ons, de in betrekkelijkheden bevangenen, toch een eeuwig beginsel, een voorwaarde van ons bestaan. Strijd is levens-tragiek.

Homerus verheerlijkte vrij-uit het gevecht, daar hij aan 't heilig bestaansrecht van dien meest primitieven vorm van 't strijd-beginsel geen oogenblik twijfelde. Wij echter verfoeien den oorlog, daar wij hem voelen als iets schaamtevols, iets dat ons àndere leven, ons strijdend vrede-leven, te schande doet. Het geweten is een noodzakelijk element der aesthetische ontroering.

In zijn jonge jaren heeft Van Looy met spontane levens-liefde een nutteloos-wreed stierengevecht aangekeken. Want wat, te slotte, ging hem Spanje áán?

[p. 31]

Een kleurvolle tooverwereld, een spiegelbeeld van zijn gedroomde leven, was Spanje hem, een vreemde wereld, die hij te gretiger bewonderen kon omdat hij haar als realiteit zoo belangeloos tegenover stond. - Deze oorlog echter.... hij is ónze daad! Wij zijn het, die dit doen, dit schandelijks.

Die gedachte laat ons geen oogenblik met rust. Zij sluipt achter ons aan als een akelig spooksel, waarvan wij ons niet bevrijden kunnen.

Toch: bevrijden moeten wij ons. Niet door ons op te sluiten in de genoegelijke binnenkamer onzer zelfzucht, maar integendeel door heel het leed van dit gebeuren te ondergaan, door er ons zonder éénige terughouding aan over te geven.

Wij noemen dezen oorlog een groote, weerzinwekkende domheid. Toch beseffen wij, dat de gevolgen dier domheid ontzaglijk moeten zijn. Maar kan, in den grond, wel dom zijn, wat ontzaglijk in zijn uitwerking is? Achter de barbaarsche verdwazingen om voelen wij wereld-beheerschende principes rijzen. Laten wij dan wakker zijn en waakzaam!

Wij haten den oorlog en klagen. Maar haten en klagen, wat helpt ons dat? Wisten wij soms niet dat 't leven dom en wreed kan schijnen? De kwestie is thans: hoe dezen oorlog te doorstaan. Slechts klagend, wordt het slechte, dat wij haten, nog veel slechter dan 't reeds is. Velen onzer voelen, fataal en plotseling, hun geloof in de menschheid, in den ‘vooruitgang’, in geest, deugd en waarheid, diep geschokt. Waarom nu eerst? kon men hen vragen.

[p. 32]

Straks nog lachten ze schuldeloos, nu klagen en treuren ze, nu drijven ze als wrakhout op de mistige zee hunner aandoeningen. Alleen te leven in zijn aandoeningen is even zielig, als alleen te leven in zijn redeneerend verstand. Door te leven in loutere aandoening of loutere redeneering versmoren wij het beste en sterkste onzer menschelijkheid. Het maakt ons tot zwakzinnige sceptici, tot geestelijk-impotenten.

Verlies tien illusies, maar win er één levend ideaal door. En ge zult ten slotte dankbaar zijn uw illusies verloren te hebben! Laat den storm der aandoeningen door uw hart gaan en behoud uw geestkracht. Stort u in den chaos der wreede werkelijkheden en verzamel uw geestelijke krachten. - Dit is een tijd van gruwel, maar 't gruwelijke kan 't schoone baren! indien het diep genoeg wordt doorleefd en doorleden. Na het einde dezer verschrikking, wanneer de menschen elkaar stom aan zullen staren, ontzet van 't geen zij deden, wanneer het geschreeuw der opgewondenheid in een doodsche bezinnings-stilte verkeeren zal, wanneer de wereld uitgeput en bevangen van schaamte neer zal liggen, dan zullen wij niet zenuw-zieken en droeve klagers noodig hebben, maar ménschen, wezens die weten wat ze willen, die de ontzaglijkheid van 't leven beseffen en de beteekenis van vaagheden als gevoelens, gedachten, idealen zijn.

Waren wij niet te week, te flauw-ironisch, te materieel, te overtuigingloos, te sentimenteel, te dilettantisch? Hadden wij niet te weinig moed en karakter? Hechtten wij niet te zeer aan de kleine betrekkelijk-

[p. 33]

heden van het oogenblik? Hebben wij niet te veel gespeeld naar den geest?

Wij waardeerden eindeloos.... wij voelden ons 's ochtends Nietzscheaan, 's middags discipel van Marx, 's avonds een soort Christen-Boeddhist. En wij zeiden: nooit nog was 't historisch inzicht zoo zuiver, nooit was de historicus zoo'n gezagvol leermeester der menschheid; noch was ooit de kritiek zoo blank-onpartijdig; nooit was de al-begrijpende kriticus zoo hoog gerezen en zoozeer in aanzien! Wij beleefden den tijd der historie en der kritiek, die in het teeken stonden der wetenschap, welke alle persoonlijke voorkeur doodt, alle fantasie, allen scheppings-waan. Historie en kritiek werden onze leidende machten....

Het is goed: begrijp en waardeer naar de volle ruimte van uw gemoed en verstand, maar laat uw geest, uw ideëele Ik, niet in het meer uwer waardeeringen verzinken. Het gaat ten slotte om de waarde der Ideeën. Voel alles mee; maar meevoelen is nog niet gelooven! - Wanneer de al-begrijpende niet tevens een al-beheerschende is, wanneer 't besef van het essentieele waardeverschil der levens-dingen verloren gaat, het besef dat 't een het ander ten slotte voor ons uitsluit, dat wie leven wil ook wagen en richten moet, dat men ook zijn eigen waarheid kennen en voelen moet, wanneer het besef verloren gaat dat ook het Wat iets beteekent, dat hij die met Nietzsche dweept, niet in Dostojewsky gelooven kan en dat hij die waarlijk Napoleon liefheeft, niet in den grond zijner ziel een Frans van Assisi kan vereeren, het

[p. 34]

besef dat wij scheppende krachten zijn en dat 't leven die scheppende kracht van ons eischt, van ons àllen, wanneer wij waardeeren zonder de consequentie onzer waardeering te doorleven, wanneer wij niet willen begrijpen, dat dit leven in zich zelf iets ontzaglijks is, dat ons denken en willen en bewonderen iets ontzaglijks moet zijn, wil het éénige waarde hebben - dan zullen wij machteloozen blijven, machteloos-gevoeligen, machteloos-verstandigen: dilettanten.

Gij verfoeit den modernen Duitscher. Hij is materieel, zegt ge, ongeestelijk; zijn moraal is de kracht, zijn doel de macht, de macht om haarzelf. Hij snoeft; hij mist wijsheid, ruimte, levens-bezinning. - Veronderstellen wij, dat dit vonnis globaal-rechtvaardig is. Maar zoolang de Nederlander daar slechts zijn weeke meegaandheid, zijn gevoelige kleurloosheid tegenover heeft te stellen, is hij nog minder dan die Duitscher, die legendarische bruut van Pruisen.

Indien Duitschland verslagen wordt, zal het gelouterd herrijzen. Voor Frankrijk kan deze bittere oorlogs-nood tenslotte een zegen blijken. - Maar indien wij, die tot heden gespaard bleven, dezen tijd niet geestelijk doorleven, zullen we eerst recht een burgerlijk en zelftevreden volkje worden.

Het gaat nu om groote waarheden: mochten zij ons tot mensch maken!

(Overgedrukt uit ‘De Nieuwe Amsterdammer’ van 7 Dec. 1914).