Het dagboek van dr. G.H.C. Hart

Vrijdag 18 oktober 1940

Alweer de 18e en nog altijd alléén!

Je weet niet, hoe vaak ik bijkans hopeloos ben, wanneer dit afschuwelijke leven een keer zal nemen en hoe vaak ik nauwelijks den moed kan vinden dit dagboek voor je voort te zetten. Zal ik het je ooit persoonlijk kunnen overhandigen? Zul je het ooit kunnen doorlezen?

Je weet niet, hoe verschrikkelijk ik naar jou en de jongens verlang, al kan ik het heusch niet elken dag opnieuw in dit boek opschrijven. In gedachten zijn jullie altijd bij mij, vooral in de donkere nachten, als de vrees mij bevangt, dat degenen, die vroolijk en vluchtig over een oorlog van jaren spreken, misschien gelijk zouden krijgen. Dat zijn meestal Engelschen en diegenen onder ons, vooral menschen van Buitenlandsche Zaken, die hun gezin bij zich hebben.....

Ik schreef voor den Minister gisteravond een nota, in den vorm van een brief aan de geallieerden, die erg sarcastisch is gesteld, maar ten doel heeft Welter een keuze van 75 vragen te geven, als eindelijk het overleg met de Britsche Ministers plaatsvindt. Al de gestelde vragen zijn reeel en Welter is het er volkomen mee eens. Of al die vragen gesteld kunnen worden is een heel andere vraag. Hier volgt de nota³¹¹:

‘Dear Allies,

311 Afschrift in Kol., LA: XI 42; minuut van de geamendeerde en verzonden redactie in hetzelfde dossier; laatstgenoemde redactie als bijlage 2 bij no. 526, 23 oktober 1940 toegezonden aan de voorzitter van de ministerraad.

Inleiding

Zijt Gij bereid nadere inlichtingen in te winnen nopens de verschillende Duitsche vredesavances, waarvan de strekking U bekend is?

Zoo niet, is dat, omdat Gij vreest, dat deze avances niet ernstig gemeend zijn, of is het, omdat Ge slechts wilt onderhandelen, nadat Ge de uiteindelijke overwinning hebt bevochten?

Is het eerste het geval, bestaat er dan geen aanleiding zekere waarbor-

[p. 169]

gen te verlangen voor de ernst van de voorstellen en als die verkregen mochten worden, Uw standpunt opnieuw te overwegen.

Is het tweede het geval, dan komen bij ons, als Uw voornaamste bondgenooten, wier voortgezette medewerking voor U in enkele opzichten (handelsvloot, koloniën, prestige) zeer noodig, zoo niet onmisbaar is, een aantal vragen op, welke door U uiteraard zijn overwogen, doch wellicht niet alle reeds zijn opgelost, maar die voor ons van veel gewicht zijn.

II Britsch Oorlogsdoel

Welke zijn de Britsche oorlogsoogmerken, uiteraard niet die, welke dienen om de publieke opinie in een oorlogvoerend land, hetwelk het nog niet bijster goed gaat, op te monteren, doch die, welke moeten dienen voor het voeren van practische politiek?

a	Wil men Polen als onafhankelijken staat herstellen in den ouden omvang en van Dantzig een Poolsche stad maken^312? Zoo ja, hoe denkt men zich de ontruiming van het door Rusland bezette deel van Polen^313? Of acht men dien Russischen inval rechtmatiger dan den Duitschen?
b	Zullen ook de Baltische Staten door Rusland worden ontruimd^314 en het door Rusland overweldigde deel van Finland^315? Of gelden de ideologische beginselen uitsluitend tegen nationaal-socialistisch Duitschland?
c	Zal men ook de ontruiming van China en Mandsjoekwo door Japan eischen, of wordt deze aggressie, tengevolge van verjaring, als niet langer verwerpelijk beschouwd^316?
d	Beoogt men het herstel van Tsjecho-Slowakije en, zoo ja, in verband met de trouwbreuk na München (bedoeld is hier die door Duitschland, niet die door Frankrijk en Engeland) met inbegrip van Sudetenland^317?

312 Danzig kwam in 1793 bij de Tweede Poolse deling aan Pruisen. Na de Eerste Wereldoorlog werd het een vrijstad onder toezicht van de Volkenbond. Hitlers eis tot een vrije doortocht naar de stad leidde na door Duitsland geënsceneerde incidenten aan de Duits-Poolse grens tot de Tweede Wereldoorlog.

313 De Sovjet-Unie had krachtens het geheime protokol van het Duits-Russische non-aggressieverdrag van 23 augustus 1939 na de Duitse inval in Polen op 17 september 1939 het haar toegedachte deel van Polen bezet.

314 Estland, Letland en Litauen waren in augustus 1940, zogenaamd op eigen verzoek, toegetreden tot de Sovjet-Unie, nadat deze staten bij het Duits-Russische verdrag van 23 augustus 1939 waren ingedeeld in de Russische invloedssfeer.

315 Nl. de gebieden die Finland na de Russisch-Finse Winteroorlog (1939-1940) bij de vrede van Moskou in maart 1940 aan de Sovjet-Unie had moeten afstaan, o.m. Karelië en een deel van Lapland.

316 Japan hield sinds 1931 Mansjoerije en delen van China bezet.

317 Door het Verdrag van München (30 september 1938) werd Tsjechoslowakije gedwongen Sudetenland aan Duitsland af te staan. In maart 1939 bezette Hitler het overgebleven deel van Tsjechoslowakije, waarvan hij Bohemen en Moravië bij het Derde Rijk inlijfde en Slowakije als ‘zelfstandige’ staat liet voortbestaan onder de fascistische mgr. Tiso.

[p. 170]

e	Blijft men staan op het aftreden van de nazi-regeering en zal men den Duitschers een anderen regeeringsvorm opleggen en zoo ja welken en hoe? Of gaan de democratieen Duitschland door middel van een volksstemming zelf laten beslissen over een nieuwen staatsvorm? En wat doet men als die eens een voor Engeland minder aantrekkelijke uitkomst zou hebben? Legt men dan Duitschland iets anders op en hoe denkt men dat te handhaven?
f	Hoe denkt men over ontwapening van Duitschland en Italië? Moeten alle vliegtuigen, geschut en gemotoriseerde eenheden worden uitgeleverd? Zal men zelf ook actief in die richting werkzaam zijn? Hoe heeft men zich de ontwapening van Rusland en Japan voorgesteld? Is de ontwapening van Duitschland tegenover een zwaargewapend Rusland een vaststaand Europeesch belang?
g	Hoe staat men tegenover het koloniale vraagstuk? Blijven Duitschland al zijn voormalige koloniën onthouden^318?
h	Hoe staat men tegenover het Duitsche industrieele productieapparaat? Wordt dat tijdens of na den oorlog vernietigd teneinde Duitschland onschadelijk te maken?

Meent men, dat het Duitsche volk, beroofd van zijn bestaansmiddelen, een rustiger element in Europa zal zijn dan een welvarend Duitschland? Welke redenen heeft men om aan te nemen, dat de gang van zaken anders zal zijn dan na Versailles? Wil men van Duitschland een landbouwstaat maken?

Hoe pleegt zulk een gewichtige omzetting van een volk van 80.000.000 menschen in de practijk te worden bewerkstelligd? Hoe zullen alle andere staten van het continent tegenover zulk een pauperiseering van Duitschland staan? En Engeland zelf als handelsmogendheid? Is een Duitschland met een abnormaal lagen levensstandaard niet weder potentieel een gevaarlijk concurrent en schept men aldus zelf niet weer de noodzakelijkheid van autarkie in al zijne vormen en consequenties? Heeft men Duitschland als kooper niet langer noodig?

318 Bij het Verdrag van Versailles (1919) waren alle koloniën aan Duitsland ontnomen en overgedragen aan de Volkenbond, die het bestuur van die gebieden mandateerde aan verschillende staten, waaronder Groot-Brittannië, Australië en Zuid-Afrika. In de jaren vóór de Tweede Wereldoorlog was er regelmatig gesproken over de teruggave van een aantal van deze gebieden aan Duitsland, m.n. in kringen van de Britse appeasers.

[p. 171]

III Bereiking van het Britsche oorlogsdoel

Noot: Wellicht ware het beter III aan II te doen voorafgaan.

a	Met welke middelen denkt men zich den Duitschen weerstand te kunnen breken? Is er uitzicht op een beslissend Britsch overwicht in de lucht? Heeft men aanwijzingen, dat Duitschland bij den bouw van vliegtuigen achterop gaat geraken, dan wel met de opleiding van piloten? (reservoir voor vliegers uit de zes millioen man van het leger; beheersching van de rijkste aluminium-bronnen van de wereld in Frankrijk).
b	Denkt men uiteindelijk aan een invasie van het continent door het Britsche leger? Hoe stelt men zich dit grosso modo voor?
c	Hoe staat het met de blokkade? Waaraan heeft of krijgt Duitschland gebrek? Kan het bepaaldelijk niet zonder deze goederen?
	Wat krijgt Duitschland uit Rusland, uit den Balkan, uit Oost-Azië, uit de V.S.A.?
d	Als de blokkade effectief, maar geleidelijk is, hoe denkt men zich dan den toestand van de 110 millioen overweldigde bewoners van het continent na dezen winter als de blokkade werkelijk effectief is? Verwacht men, dat deze volkeren Engeland dankbaar zullen zijn na de uithongering?
	En als de blokkade niet effectief is, welk oogmerk heeft men dan met de voortzetting?
e	Wat weet men van den economischen, socialen, politieken toestand in Duitschland? Verwacht men daar opstanden, als de blokkade of de luchtoorlog doorgaat? Wat zal het resultaat van zulke opstanden kunnen zijn, als zij komen, gezien de beheersching van de moderne technische machtmiddelen door de Regeering? En in de overweldigde gebieden?
f	Hoe is de situatie in Afrika? Verwacht men de Italianen, al dan niet voorzien van Duitsche leiding, vliegtuiten, gemotoriseerde eenheden gevoelig, om niet te zeggen beslissend, te kunnen verslaan?
g	Wat weet men van de houding van Rusland nú, over eenigen tijd, bij de vredesonderhandelingen?
h	Wat weet men van de Duitsche plannen in den Balkan? Is men zeker van Turkije, Griekenland?
i	Kan men de situatie in India blijven beheerschen?
j	Wat gaat Engeland doen als Japan in den oorlog komt? Gelooft men, dat de V.S.A. daar effectieven steun kunnen geven?
k	Hoopt of vreest men, dat Amerika aan den oorlog zal deelnemen? Is men niet bang, dat de V.S.A. dan een groot deel van het geproduceerde oorlogstuig zelf zal requireeren en heel weinig naar Europa zal zenden? Vreest men niet, dat Amerika, eenmaal in den oorlog en zéér ver

[p. 172]

	weg, den oorlog zal willen rekken veel langer dan Engeland kan of wil?
l	Hoe is het met den Engelschen financieelen toestand? Hoelang kan men in de V.S.A. nog in goud betalen? Zal Amerika alle toegezegde vliegtuigen werkelijk gaan leveren en daartoe een groot deel van zijn productie-apparaat ombouwen, met de kans, dat de oorlog plotseling eindigt en men met een volkomen improductief apparaat blijft zitten?
m	Hoe staat het met de schade aan het economisch apparaat van Engeland, inclusief de handelsvloot? Is er reden om aan te nemen, dat terwijl Engeland bezig is, het overwicht in de lucht te bemachtigen, Duitschland verder zal stilzitten?

IV Conclusie

Indien men op een belangrijk gedeelte van al deze vragen geen bevredigend antwoord kan geven, is het dan misschien, bij nadere overweging, tóch niet verstandig eens te informeeren, wat de Duitschers eigenlijk willen en dan eens na te gaan, of niet een vrij bevredigend en eervol resultaat zou zijn te bereiken?

Met bondgenootschappelijke groeten’,

Welter heeft vandaag Michiels gesproken, die bij Lord Halifax was geweest; de Britten gaan nu nauwer contact met de Russen zoeken³¹⁹; voor degenen die dezen oorlog beschouwen als een kruistocht van goed tegen kwaad is dit wel een bittere pil. Van Turkije voelen de Britten zich zeker³²⁰. Michiels verwacht niet, dat de Engelschen bereid zullen zijn met de Duitsche Regeering te onderhandelen, al blijft hij vóór het einde van de maand een Duitsch vredesvoorstel verwachten. Wél meent Michiels, dat er ook in dit land een groote oorlogsmoêheid bestaat, maar die zal voorloopig niet tot eenig effect leiden.

De Birma-weg³²¹ is weer geopend: ik denk niet, dat dit dadelijk tot gevolg zal hebben, dat Japan in den oorlog komt.

Minister-President Gerbrandy is vandaag eindelijk bij Churchill geweest; hij kwam daarna bij Welter daarvan een relaas doen, dat heelemaal niet opwekkend was. Churchill denkt niet eraan den strijd op te geven, voordat Duitschland vernietigd is: ‘het is voor ons erop of eronder’, zeide hij. Hij vroeg, of Gerbrandy vertrouwen in de geallieerde zaak had; deze antwoordde bevestigend, omdat het een rechtvaardige

319 Voor de wijziging van de Britse politiek tegenover de Sovjet-Unie zie Woodward, British Foreign Policy, I, 487-498.

320 Op 16 oktober verklaarde de Turkse minister van Buitenlandse Zaken tegenover de Britse ambassadeur, dat Turkije niet zou wijken voor Duitse dreigementen. Zie Woodward, British Foreign Policy, I, 514-515.

321 Zie noot 282.

[p. 173]

zaak was; hij hoopte, dat zij dat zou blijven en zinspeelde daarmede op de avances in Russische richting.

Churchill zeide, dat Nederland beslist zijn onafhankelijkheid en al zijn gebied, inclusief de koloniën zou herkrijgen of behouden. ‘Amerika komt zeker in den oorlog dadelijk na de presidentsverkiezingen’, zeide hij. Men kon op Turkije wél, op Griekenland niet rekenen. Joego-Slavië biedt meer weerstand dan hij verwachtte.

Zijn verwachting op een volledige overwinning was op drie pijlers gegrondvest: de Royal Air Force, de zwakheid van Italië en de deelneming van Amerika.

Erg beredeneerd is dit niet en Gerbrandy scheen nogal teleurgesteld. Churchill maakte een bijkans Amerikaanschen indruk: hij heeft trouwens een Amerikaansche moeder³²².

Dit alles wijst, vrees ik erg, niet in de richting van een spoedige beslissing. ‘In Londen’, zeide Churchill, ‘zijn vannacht 500 menschen gedood, gisternacht 200: dat is heelemaal niet erg’. (Volgens de officieële berichten zijn in den ‘Battle of London’ tot dusverre ruim 6000 menschen gedood en 10.000 gewond).

Downing Street 10 is flink gehavend; vannacht is de Treasury, het Ministerie van Financiën, in Whitehall, grootendeels vernield.

322 J. Churchill-Jerome. Deze passage over het onderhoud van Gerbrandy met Churchill is ook afgedrukt in DBPN, I, no. 428 noot 2.