Het dagboek van dr. G.H.C. Hart

Maandag 22 juli 1940

Een langen en sympathieken brief van Van Mook uit Batavia ontvangen: men voelt zich daar langzamerhand eenzaam en afgesneden

[p. 55]

worden en de houding van Japan baart ernstige zorgen. Men is ernstig gegriefd, dat de prinses en haar kinderen naar Canada is gegaan en de uitnoodiging van Indië niet heeft aanvaard; men is terecht teleurgesteld, dat ons ‘Ministerie van Boekhouding’ geweigerd heeft de gevraagde voorschotten voor de Indische Defensie te geven⁹⁵. Men vraagt zich af, of de Nederlandsche Regeering de grootheid van de vraagstukken begrijpt. You are telling me! Ik hoop, dat dit dagboek voor jou, Joke, eens het bewijs zal zijn dat althans sommigen van ons niet hebben nagelaten te vechten voor meer visie, meer geestdrift, meer dadendrang bij hen, van wie wij gehoopt hadden, dat ze ons zouden leiden, toen wij bereid bleken hen te volgen.

Ik lunchte met een paar Afrikaners, de een van de Dominion Office, de ander de chargé d'affaires bij onze Koningin⁹⁶, voor Dr. van Broekhuizen, de gezant, die tijdelijk naar Zuid-Afrika is: zij bleken, evenals wij, nogal sceptisch tegenover de neiging hier in Engeland om den oorlog à outrance door te zetten, als een aannemelijke vrede mogelijk zou blijken; ‘aannemelijk’ in den zin, dat West-Europa weer geheel vrij zou worden en zekerheid zou kunnen worden verkregen tegen nieuwe agressie. Het woord van Hitler is uiteraard niets waard, maar men zou dan ook daden moeten eischen.

Men zag, evenmin als velen van ons in, hoe één van beide partijen nog een beslissende overwinning kan behalen en hoe gaarne men het Hitlerisme zou willen vernietigen zag men niet in, hoe dat thans mogelijk zou zijn.

Welter vertelde mij een en ander over Van Kleffens bezoek aan Halifax hedenmiddag: Halifax ziet weinig perspectief in onderhandelingen met Hitler; het is een oorlog tegen ‘evil spirits’.

Toch ontkende hij niet, dat er informeel over vrede was gepolst, doch de Engelsche Regeering heeft niet geantwoord. Men vraagt zich af, of dit verstandig was .....⁹⁷.

Halifax rede van dezen avond⁹⁸ kon tóch wel uitgelegd worden, zóó dat de deur niet is dichtgeworpen, maar veel uitzicht op spoedig overleg zat er niet in.

Het was verstandig echter, dat men hem en niet Churchill liet spre-

95 Van Starkenborgh had een voorschot van fl. 50.000.000. - gevraagd voor Indische militaire aankopen in de Verenigde Staten. Zie DBPN, I, no. 112.

96 J.K. Uys.

97 Hart bedoelt hier waarschijnlijk het onderhoud van Van Kleffens met Halifax over de rede van Hitler van 19 juli. Halifax hechtte aan die rede weinig waarde omdat elke aanwijzing over vredesvoorwaarden erin ontbrak. Een verslag van dit onderhoud in DBPN, I, no. 193; zie ook noot 88.

98 De tekst is afgedrukt in Verslag PEC, 2B, 191-192.

[p. 56]

ken, want Halifax is een gave, zeer Christelijke, zeer overtuigde figuur, die ook in Duitschland gerespecteerd wordt.

Ik heb voor den Minister een analyse gemaakt van de situatie zooals ik haar thans zie; ik schrijf haar hierachter over: misschien zal zij later héél dwaas of heel juist lijken.

‘Hitler's rede van 19 Juli, kansen op vredesonderhandelingen en Nederland's positie daartegenover⁹⁹

De volgende aanteekeningen gaan ervan uit, dat de Britsche Regeering, anders dan de Britsche pers het in het slot van Hitler's rede vervatte vredesvoorstel als meer beschouwt dan als een geste om zijn offensief tegen Engeland te rechtvaardigen.

Indien Engeland dat voorstel als ernstig gemeend beschouwt en erop in wil gaan, beteekent dat nog geenszins, dat men aanstonds om de groene tafel zal zitten: het is zeer goed mogelijk, dat men Hitler wil nopen een begin te maken met zijn hachelijk ondernemen tegen Engeland.

Wél zou een als ernstig bedoeld aanvaarden van het Duitsche aanbod beteekenen, dat Engeland van nu af aan gaat rekening houden met een vrede, die niet als hoofddoel heeft, de vernietiging van het nationaal-socialisme, zooals Duitschland feitelijk reeds heeft verklaard te willen rekening houden met een vrede, die niet primair den ondergang van de plutocratieën beoogt.

Drie bijzondere, zelfs moeilijk te overschatten vorderingen zouden daarmede reeds zijn gemaakt:

a	de oorlog zou, althans voor de verantwoordelijke personen aan beide zijden, uit de sfeer der ideologieën zijn gebracht en op het terrein van het materieele overleg geraken;
b	de conceptie van de onontbeerlijkheid van de volkomen overwinning zou verdwijnen;
c	men zou los zijn van de voorstellen, dat het bewind aan de andere zijde eerst moet zijn verdwenen, voor men kan gaan spreken.

De vraag schijnt wel gewettigd, óf het vredesaanbod van Hitler inderdaad ernstig gemeend is.

Er is alle aanleiding om aan te nemen van wél. De economische toestand van Duitschland is ongetwijfeld slecht in den zin van zéér onbehagelijk voor de onderdanen en hij wordt, zeker in het tweede deel van

99 Niet aangetroffen in het Londens Archief van het departement van Koloniën. Hitler schilderde in zijn rede de overwinning van de Duitse strijdkrachten tijdens de veldtocht in West-Europa. Hij deed een beroep op het gezonde verstand van Groot-Brittannië om aan de oorlog een einde te maken, daar de eindoverwinning voor Groot-Brittannië niet meer bereikbaar was. Zie ook noot 94.

[p. 57]

den aanstaanden winter, nog veel slechter; het Duitsche volk is, van de economische zijde beschouwd reeds vier jaren in oorlog en al vóór den inval in Nederland wisten wij onomstootelijk, dat de burger het heel moeilijk had; er is geen sprake van, dat de verovering van heel Westen Noord-Europa den voedingstoestand voor den komenden winter veel verbeteren kan.

De verliezen aan menschen zijn stellig zeer zwaar geweest en het was reeds vóór het op 10 Mei ingezette offensief bekend, dat men beducht was het volk de werkelijke verliezen in Polen voor te houden.

Eclatante overwinningen, die geen vrede en welvaart brengen, behouden niet zoo heel lang hare populariteit.

De Britsche blokkade, al zou zij thans 50% van hare effectiviteit hebben verloren, is toch nog zeker meer dan hinderlijk voor een continentaal blok van 180.000.000 zielen.

Italië, dat militair ongetwijfeld groote waarde heeft door het binden van aanzienlijke Britsche strijdkrachten en vermoedelijk door het leveren van hulppersoneel voor het Duitsche luchtwapen, zal spoedig een blok aan Duitschland's been worden; de economische toestand was al ongunstig en de oorlog was al impopulair.

De zonderlinge toestand is deze, dat Italië ten gevolge van de verhoudingen in de Middellandsche Zee eerst mét den vrede zijn buit zal kunnen sleepen. Corsica, een stuk Noord Afrika, Djiboeti, een plaats in de Suez-kanaal leiding, een strook wellicht van de Côte d'Azur. Bovendien heeft het niet de minste reden zijn bondgenoot te vertrouwen of erop te kunnen rekenen, dat het na een langen oorlog nog zou krijgen, hetgeen thans wel zou kunnen worden verworven.

En tenslotte zal men zich ook in Duitschland wel geen illusies maken, dat het ‘fahren gegen England’ spelevaren zou zijn: had men die overwinning als een zeker en wel te verwezenlijken plan beschouwd, dan had men het eerst uitgevoerd, alvorens over vrede te spreken. Alle verhalen, dat Duitschland bereid zou zijn vlotweg een tot vier millioen man voor die verovering van Engeland op te offeren zijn in strijd met de ‘common sense’, aan welke de Duitschers in dezen oorlog hebben getoond geen gemis te hebben.

Voor de Britsche Regeering zijn de redenen voor een vrede door overleg nog klemmender, doch is de weg naar de conferentiezaal veel moeilijker.

Engeland zal bij zulk een vrede verschillende veren moeten laten, in de eerste plaats staartveren: het Britsche prestige krijgt, bij welken vrede ook die het met Hitler sluit, een geweldige klap.

In het land zelf: de publieke opinie is nog geheel ingesteld op het wegjagen van het nazisme en op de heroïek van een verlost Europa.

[p. 58]

Wèl zijn er zeker veel Engelschen, die inwendige twijfelingen beginnen te krijgen en de Regeeringsuitspraken zijn reeds wat gematigder, doch ‘ultimate victory’ is nog steeds de inzet. Tenslotte is het land zelf nog nauwelijks geraakt en de doorsnee Engelschman ziet nog altijd de geheele wereld buiten Engeland als iets van de tweede orde.

In de dominions, die ver af liggen, die zeer primitief, dus romantisch denken, wier jongelingsschap evenals in 1914-1918 hierheen is gekomen voor een soort kruistocht, zal de conceptie van een vrede, die Hitler niet alleen op zijn plaats laat, doch hem een groot deel van zijn buit laat behouden, weerzinwekkend zijn: men zal zeggen dat Engeland het inzetten van den strijd om eigen bodem niet heeft aangedurfd.

In India zal het loslaten van den ideologischen strijd van Engeland vermoedelijk ernstige repercussies hebben.

In de Vereenigde Staten en in Zuid-Amerika zal het gezag van Engeland wel de zwaarste slagen lijden.

Daar staat echter veel tegenover:

a	Niemand zal in gemoede verwachten, dat Engeland in staat zal blijken binnen afzienbaren tijd niet alleen weder militair vasten voet op het Continent te verkrijgen, doch Duitschland te verslaan en Hitler uit Berchtesgaden te verjagen; de Duitsche invasie van Engeland schijnt een zeer précaire onderneming; dit geldt uiteraard nog veel meer voor een Britsche invasie van het vasteland.
b	Dat de Britsche blokkade, zij moge nog zoo bezwaarlijk voor het heele continent zijn, in staat zou blijken Duitschland op de knieën te krijgen, zullen niet velen, zelfs onder de Britsche optimisten gelooven.
c	Slechts weinigen verwachten, zelfs nà de presidentsverkiezingen^100, dat de Vereenigde Staten Duitschland den oorlog zullen aandoen, doch ook wanneer zij dit wél zouden doen zal zulks, tenzij op zeer langen termijn, op den militairen loop van zaken geen invloed uitoefenen; dit is misschien nog wel de beste reden, waarom Amerika dan ook niet zich in den krijg zal storten.
d	De volle Amerikaansche hulp met geschut, munitie en vooral met vliegtuigen is eerst op volledige capaciteit te verwachten in het voorjaar van 1941; tot dan is Engeland numeriek nog altijd bepaaldelijk de zwakkere in de lucht met alle consequenties daaraan verbonden als het eens met bombardeeren werkelijk hard tegen hard zou gaan.
e	Reeds thans zijn de luchtaanvallen, in strijd met de persberichten van de Engelsche havens, de Engelsche schepen en voor het productieapparaat zeer schadelijk; dat Duitschland ten deze ook groote schade

100 De verkiezingen zouden gehouden worden in november 1940.

[p. 59]

	ondervindt kan hoogstens ertoe bijdragen, dat beide partijen genoeg krijgen van dit wederzijdsch vernietigingsproces.
f	De situatie in het Oosten (Britsch-Indië^101 doch vooral Japan) wordt steeds bedenkelijker: door Japan tegemoet te komen inzake de Burmaroad^102 zal Engeland Japan misschien voor het moment wat hebben geapaiseerd - en zelfs dat is nog de vraag! - maar op den duur niet hebben gepaaid: bovendien zou 't wel eens kunnen zijn, dat men hierdoor Chang Kai Shek tot capitulatie heeft gedwongen en Japan's handen voor andere avonturen vrijgemaakt.
g	Het is niet Engelands belang als handeldrijvende mogendheid bijkans 200.000.000 menschen in Europa te pauperiseeren en tot wanhoop te brengen door een geslaagde blokkade; als die niet slaagt, dan heeft doorvechten zeker geen doel.
h	Er moet bij de denkende kringen in Engelsche particuliere en regeeringsinstanties groote bezorgdheid komen over de financiering van den oorlog. Men is er niet af, door te zeggen, dat Duitschland toch ook geweldige geldelijke offers heeft gebracht en nog brengt. Bovendien is dat slechts tot op zekere hoogte juist: het Duitsche financieringssysteem werkt geheel anders dan het Britsche; Duitschland koopt niet over zee in andere muntsoort en ongetwijfeld werkt het Britsche apparaat zeer duur.

Het ongedekte tekort op de tusschentijdsche Engelsche begrooting is £ 800.000.000 en men weet ook niet, hoe men dat tekort zal dekken.

Voor hem, die dit alles bedenkt, zijn er voor beide partijen redenen te over om tot een vergelijk te komen en er is geen enkele reden om aan te nemen, dat het Nederland daarbij slecht behoeft te vergaan, wat zijn onafhankelijkheid betreft. Ook schijnt er geen reden om na een werkelijken vrede door vergelijk spoedig weer een nieuwen oorlog te verwachten. Ieder heeft er schoon genoeg van’.

101 In Brits Indië had de onderkoning, Lord Linlithgow, na de Britse oorlogsverklaring in september 1939 ook dit gebied in staat van oorlog met Duitsland verklaard. Hierop kwam veel kritiek: Gandhi bleef geweldloosheid prediken en Nehru verklaarde zich wel bereid Engeland te helpen, maar op voorwaarde, dat onmiddellijk de dominion-status verleend zou worden met uitzicht op volledige onafhankelijkheid. De Britse regering deed slechts vage beloften. Hierop ondernam Nehru opnieuw akties, wat resulteerde in een veroordeling tot vier jaar gevangenisstraf. Zie Mansergh, Survey of British Commonwealth Affairs.

102 Op 18 juli sloot Groot-Brittannië de Burmaweg op verzoek van Japan voor drie maanden. Ondanks Japanse pressie werd deze aanvoerweg naar China op 18 oktober weer geopend.