Jonas de boetgezant

[p. 108]

Aenmerkingen over de uitbreiding van Jonas histori.
Het derde hooftstuk.

Pag. 29. vs. 3.

Ninive.] In den Bybeltext staet een groote stat Godts, dat is, een stat groot by uitnementheit: hoedanige spreekwyze in de gewyde bladen veeltyts gebruikt wordt van dingen, die in hunne soorte zeer groot of voortreflyk zyn. Zoo leest men van Godts boomen, Godts bergen, Godts cederen, 't welk niet anders te kennen geeft, dan hooge boomen, steile bergen, hemelhooge cederen. Wyders is deze stadt gelegen in Assirien aen den Tiberstroom, en gesticht naer 't gevoelen van sommigen door Assur, die haer Ninive benoemde naer den naem van zynen zoon Ninus; anderen willen, dat Ninus niet Assurs zoon, maer Assur zelf geweest zy. Daer is 'er ook, die Nimrod voor den stichter houden. Dit en 't geen wyders de grootte dezer koninglyke stat betreft heeft wylen de heer Nyloë voor den Nederduitschen lezer met veel geleertheit uit oude en later schryveren opgeheldert in het⁺ eerste boek zyner Schriftuurlyke Aenmerkingen, waer uit wy ons genoegen zullen alleen deze plaets uit Diodorus Siculus te dubbelen: ‘De stat was c l stadien lang en x c stadien breet, de omtrek der muren van cccclxxx stadien, welke muren

+ Gedrukt te Leeuw. 1709.

[p. 109]

hondert voeten hoog en zoo breet waren, dat 'er drie wagens neffens malkanderen over ryden konden.

Pag. 31. 3.

nogh veertigh dagen.] De zeventigh Grieksche overzetters schryven hier voor τρεῖς ἡμέρας, drie dagen, maer op wat voet, is den geleerden onbekent. Theodoretus en Theofilaktus⁺ meenen, dat dit een misslagh is, bygekomen door achteloosheit van de uitschryveren en zedert in andere afschriften ook ingeslopen, maer dat die zeventigh vertalers waerlyk veertigh hebben overgezet, gelyk ook duidelyk in 't Hebreeusch staet. Dit is ook waerschynlyk, want voor veertigh maer drie dagen te willen stellen is de ongerymtheit zelve. Ware dit den profeet⁺ belast te prediken, toen hy zich in de stat begaf, die niet dan in drie dagen was om te treden, zoo waren die drie dagen heelenal vervult door de prediking van Jonas, en aldus geen tyt altoos meer over voor de bekeering der Niniviten nochte het uitroepen der Vaste.

dan zal ninive vergaen.] Deze bedreiging moet verstaen worden met een stilzwygende voorwaerde: te weten, indien de Niniviten zich niet bekeerden. Deze les bestelt ons de profeet Jeremias uit den mont des Allerhoogsten zelfs voortgevloeit: ‘In een oogenblik zal ik spreken over een volk en over⁺ een koningryk, dat ik het zal uitrukken, afbreken en verdoen. Maer indien dat zelve volk, over het welk ik zulx gesproken heb, zich van zyne boosheit bekeert; zoo zal ik berou hebben over het quaet, dat ik het zelve dacht te doen. Men zie de Aentekeningen van H. de Groot over Luk. xix. 44.

+ Vide Sanct. & à Lapide ad Jon.

+ Bochart. Hieroz. Part. poster. L. V. c. XII.

+ Jerem. XVIII. 7, 8.

Pag. 51. vs. 21.

men ziet u steets bezorgt met lessen voor te schryven, maer zelfs, 't geen gy verdoemt in anderen, bedryven.] By de Latynen is een bekende sprenk:

Turpe est doctori, quem culpa redarguit ipsum;

[p. 110]

't welk op dezen zin uitkoomt:

Een leeraer, die de deugt wil preken,

Moet zelfs zich zuivren van gebreken.

Maer helaes!

De zulken vindt men nogh als parelen aen strant.

De schaersheit maekt ze duur.

't Ware zeker te wenschen, dat zulke wryters zich deze ernsthaftige⁺ lesse des Heilants dagelyks erinnerden: Wat ziet gy den splinter in uws broeders oog, maer den balk in uw oog merkt gy niet? Of met wat schyn van reden zult gy toch tot uwen broeder zeggen: Laet toe, dat ik den splinter uit uw oog doe, en ziet daer is een balk in het uwe. Gy geveinsde, werpt eerst den balk uit uw oog, en dan zult gy eerst bezien om den splinter uit uws broeders oog te doen. Joannes Antonides vander Goes, de vernuftigste der Nederduitsche dichteren, gelykt dit slagh van huichelaren niet onaerdigh by de lyndraeiers, die veinzende achteruit te treden en van aerdsche winst af te zien, vast hun endt weten te rekken en op hun voordeel loeren. De schildery, die hy 'er van geeft, is zeker al te levendigh afgemaelt, om hier niet geheel ten toon stellen. Aldus laet hy zich dan in het eerste boek des Ystrooms hooren:

Nu stont myn Ykant vol, en wy van lant gevaren
Laveerden 't aerdryk om door eindelooze baren;
En zagen, waer by nacht het Kruis in 't water zinkt
En waer Arkturus in Boötes tabbert blinkt.
Ten ware ik my vergaepte aen onze Lynbaensloten,
Die spier en zenuw aen het lichaem van de vloten
Verschaffen, en eer ik haer grootheit overleg,
Nogh duizent treden my afwoekren uit myn' wegh
Om een geslacht te zien, dat voor verkeerde gangen
(Hoe menigh lydt 'er om!) gewoon is gelt te ontfangen:

+ Matth. VII. 3, 4, 5.

[p. 111]

 

Dat ons gezicht verblindt, en veinzende achteruit

 

Te treden, af te zien van aerdsche winst en buit,

 

Vast op zyn voordeel loert en weet zyn eind te rekken;

 

Noch veinst het openbaer; en om 't voor ons te dekken

 

Behoeft het breede vilt noch blinkend koorkleet aen,

 

Noch met gebogen hals op d'eene zy te gaen.

 

U wort op hooger markt dit veinzen toegeschreven,

 

Gy, die een' schyn vertoont van ingetogen leven,

 

Die elk tot armoê preekt, en rechts en slinx niet zoekt

 

Dan rykdom, hoe geveinst gy gelt en schat vervloekt.

 

Maer dek vry, looze Sfinx, de klaeuwen met uw veêren,

 

De Farizceusche gryns kan ons gezicht niet keeren.

 

Hoe gy de troni trekt, en 't logenachtigh oog

 

Uit heilige aendacht schynt te strekken naer om hoog,

 

Nogh komt de gierigheit, vermomt met valsche treken

 

U zelf verraden, en gedurigh uit te breken.

 

De werelt kent uw deugt, gy trekt dezelve lyn,

 

En moogt de zotten nogh bedriegen met den schyn.

 

Bemint gy d'armen en het lyden en verzaken,

 

Hoe schuwt gy zoo bezorgt de nederige daken

 

En leidt uw dartel oor ten dans op luit en veêl,

 

't Wellustigh oog in zyde en gout? de tong en keel

 

Geleert op huichlery, magh zich gerust verdrinken

 

In Rynschen daeu, zoo lang die niet door 't vel koomt blinken:

 

Als maer hier onder, om de sleur, een enkel woort

 

Tot lof en dankbaerheit des Scheppers wordt gehoort.

 

Wat ootmoet, schoon ik 't zocht, kan ik op u vertrouwen,

 

Uit wien men niet verneemt als namen van Mevrouwen.

[p. 112]

 

En grootsten van het lant. quam Christus weêr beneên,

 

Van daer hy wort in 't heir der Englen aengebeên,

 

Zoo deerlyk en versmaet, en met bebloede leden

 

Den kruisberg Golgotha al hygende opgetreden;

 

Gy zoudt (nu belg u niet, dat ik my uwer schaem)

 

U schamen in den mont te nemen 's Heilants naem.

 

Dat geldt u meê, die smaelt op schempende Lukullen,

 

Die slechte spys gebruikt om uwe maeg te vullen;

 

Maer hoe de soberheit u toestraelt met haer licht,

 

Toont die gemeste buik en puilend aengezicht.

Pag. 65. vs. 15.

den grooten ryksvorst.] Wie dit pas koning van Assirien geweest zy, valt duister te raden. Huig de Groot,⁺ Usserius en andere meenen, dat het Phul geweest zy, waer van men gewagh vindt in het boek der Koningen. Maer à Lapide, en met hem ook Jofef Scaliger en Liveleus, houden 'er zynen zoon Sardanapalus voor den lesten koning van Assirien; een vorst zoo wellustigh en verwyft, dat zyn naem zelfs tot een spreekwoort overgegaen is, om luiden te beteekenen, die een ledigh, lekker en jofferachtigh leven leidende in de rozen en violetten der vleiende wellusten tuimelen. Dat hy omtrent dezen tyt en gedurende de regering van Jeroboam koning van Israël, en van Ozias koning van Juda geleeft hebbe, bevestigen Eusebius, Augustinus en Hieronimus.

+ H. Robinson. Annal. Mundi L. XIII. §. 7. Heidegger. Enchirid. Biblic. II. Kon. XV. 19. Corn. à Lapide in Jonam.

Pag. 69. vs. 13.

het vee loeie ook van dorst en honger op den stal.] Een bevel zeker, dat voor dien tyt mogelyk ongehoort is, daer niet alleen den menschen, welker godeloosheit Godt wil straffen, maer ook zelfs den onredelyken schepselen, die zoo wel van schult als van reden ontbloot zyn, ook geboden wordt te vasten. Echter is dit raetbesluit niet ydel te achten, maer zeker bequaem om Godt tot genade te bewegen.

[p. 113]

Want als de koning en zyne vorsten verstaen hadden, hoe de stat zoo zeer besmet was, dat 'er naculyx eenigh, ja mooglyk geen mensch vry van schult in gevonden wierdt, zoo stellen zy wysselyk het vasten en het sterk schreeuwen der dieren tegens de goddelyke gramschap: welke, als noit tegens Godt gezondigt hebbende, zyne grimmigheit moghten afkeeren van de menschen, die aen zoo vele gruweldaden schuldigh waren. Want hoe zeker zou hy de schapen van honger en dorst hooren blaten, de ossen loeien, en voorts ieder dier naer zynen aert hooren zuchten, die al het gedierte met zynen zegen begenadigt, die zich erbarmt over de raven en hare jongen met aes voorziet, wanneer het haer van de ouden niet toegereikt wordt, gelyk de koninglyke Profeet in verwondering over Godts voorzienigheit uitbarst: Die het vee zyn voeder geeft, en de jonge raven, als ze roepen: en⁺ Job: Wie bereidt de rave haren kost, als hare jongen tot Godt schreeuwen, als zy dwalen, om dat 'er geen eten is? Want schoon de dieren Godt niet kennen, echter schreeuwen zy tot hem, wanneer zy gebrek hebben aen eenige nootdruft, waer van zy door niemant dan door den Schepper der natuur kunnen voorzien worden. Zoo leest men by den profeet Joël: Ook schreeut elk beest des velts tot u: want de waterstroomen zyn uitgedroogt, en een vuur heeft de weiden der woestynen verteert.

Om de zelve reden ook is te denken, dat den jongen kinderen, die niet tegens Godt misdaen hadden, de onthouding der moederlyke melk en andere kinderlyke spyzen opgelegt zy. 't Welk, schoon de heilige bladen dit niet bevestigen, echter by de oude kerkenleeraers algemeen vastgestelt wordt. Men hoore Ambrozius voor allen spreken: ‘In zulk eene godtsdienstigheit⁺ wordt ook de teedere jongkheit gedwongen te stryden. Want in zoodanigh een zaek wordt het godtsvrucht gerekent den zuigelingen ook de moedersborst te ontzeggen: de voldoening der zondaren was niet genoeg om Godt te bevredigen, ten zy de onnoozelheit der jonge kinderen de zonden der ouderen ook beweende.

+ Ps. CXLVII. 9. Job XXXIX. 3. Zie ook Matth. VI. 26 Joël I. 10.

+ Ambros. Serm. XL.

[p. 114]

Vs. 14.

en draeg met schaep en paert zyn deel in 't ongeval.] By de Heidenen was een aelout gebruik, dat in droefenis en rou niet alleen de menschen hunne prachtgewaden uittrokken, maer dat den dieren ook alle sieraden afgenomen, en zy ongetoit en ongehavent te voorschyn gebraght wierden, om den rou van 't gemeen of van een persoon zonderling te betoonen. Zoo leest men by Plutarchus, hoe de Thebanen, ten bewyze van hunnen druk over het verlies van hunnen veltheer Pelopidas, zich niet ontharnaschten, nochte de paerden onttoomden (zie hier ook de paerden vasten) nochte eenige wonde verbonden.⁺ Traditur, quicunque ei rei adfuerunt, neque deposuisse arma, neque equis extraxisse frena, neque vulnus ullum ligavisse... equos, ac seipsos, praeter consuetudinem, comis concidisse. Dit heeft ook Alexander de groote, naer de getuigenis van den zelven Plutarchus, gedaen by de lykstacie van zynen lieveling Hefestion. Zoo zingt ook de Mantuaner, hoe by het overlyden van Julius Cezar de paerden en de ossen gevast en een erbarmelyk geluit uitgeslagen hebben, als ware de geheele natuur om dit verlies zulx begaen geweest, dat de stomme dieren zelfs tekenen van rouwe gaven:

⁺ Non ulli pastos illis egere diebus
Frigida, Daphni. boves ad flumina nulla neque amnem
Libavit quadrupes, nec graminis attigit herbam.
Daphni, tuum Poenos etiam ingemuisse leones
Interitum, montesque feri silvaeque loquuntur.

't welk door den grooten Agrippiner aldus in onze moedertael overgegoten is:

Geen herders drenkten, toen, o Dafnis, hoog van waerde,
Uw nat bekreten lyk bedrukt stont boven d'aerde,
Hun zatte stieren in den koelen waterstroom:
Geen kudde proefde nat noch zette uit rou en schroom
Den mont eens aen het gras. O Dafnis, woestenyen,
Gebergte en bosschen zelfs getuigen van het lyen
Des Libyaenschen leeus, om u met rou begaen.

+ Plutarch. in Pelop. ad finem.

+ Virgil. Ecl. V. vs. 24.

[p. 115]

Ook verhaelt Suetonius, hoe Cezars paerden niet alleen gevast,⁺ maer ook zelfs geschreit hebben. Dit schreien wordt ook door Maro aen het lyfpaert van den Arkadischen prins Pallas toegeschreven in de Eneade:

Post bellator equus positis insignibus Aethon⁺
It lacrimans, guttisque humectat grandibus orae.

dat is naer Vondels vertaling:

Zyn lyfpaert Ethon volgt met eenen tragen voet,
En onbehangen, schreit, en huilt een vlaeg van tranen,
Die langs de scheren droef afdrupplende elk vermanen
Te treuren.

Over welke plaets Servius, Cerda en Emmenes verdienen nagezien te worden in hunne geleerde aentekeningen, waer in de eerste uit Plinius leert, dat het paert het eenighste dier buiten den mensch is, dat schreit en van droefheit aengedaen wordt.

+ Sueton. in Jul. c. 81

+ Aeneid. XI. 89.

Pag. 71. vs. 5.

elk sta het goet af, dat hy door gewelt of treken op eene slinksche wys zyn' naesten heeft ontstreken.] In onze Nederduitsche overzetting staet:^* Zy zullen zich bekeeren een iegelyk van zynen boozen wegh, en van 't gewelt, dat in zyne handen is. De Latynsche vertalers schryven iniquitas, dat is ongerechtigheit, dat naer 't gevoelen der meeste uitleggeren ook best de kracht van 't Hebreeusche woort חמס chamas uitdrukt, 't welk zy allen eenstemmigh uitleggen dat hier goet betekent 't geen of door bedrogh of door gewelt op eene onrechtvaerdige wyze verkregen is. De koning van Ninive gebiedt dan niet alleen eene uiterlyke boetvaerdigheit, als te vasten, grove zakken aen te trekken, zich in asschen te zetten, en vurigh te bidden, maer hy beveelt ook, dat zyne onderda-

* Huig de Groot in zyne poëtische Uitbreiding van Jonas histori: Foedaque manus purgate rapina.

[p. 116]

nen zich van harte bekeeren, den boozen wegh, dien zy tot nogh toe gehouden hadden, verlaten, en hunne vorige zonden door heiligheit van handel en wandel verbeteren, daer hy dan uitdrukkelyk begeert, dat een iegelyk wedergeve 't geen hy⁺ zynen naesten door gewelt of list ontvreemt hebbe: want zoo lang dat onrechtvaerdige goet niet uitgereikt wordt aen de rechtvaerdige eigenaers, zoo lang schreeuwen zy tot den oppersten rechter en verdagen de goddelyke wrake tegen de onrechtvaerdige bezitters. Dat de boetvaerdigheit zonder deze wedergeving geveinst en vruchteloos is, wort niet alleen vastgestelt by de^* Christenen, en^† de Joden, maer ook zelfs by^†† de Mahometanen. Van eenen oversten der tollenaren Zacheus lezen wy by den Evangelist Lukas, hoe hy zelfs vierdubbel wedergaf, 't geene hy door bedrogh iemant ontvreemt hadde. Hoe die⁺ geenen, die zelfs hunnen naesten niets ontvreemt hebben, maer buiten hun schult en toedoen echter in bezit van onrechtvaerdigh⁺ goet zyn geraekt, ook tot deze wedergevinge verplicht zyn, beweert de Fenix der geleerden Huig de Groot met bondige redenen, aengezien 'er natuurlyk geen reden is, waerom de rechtvaerdige eigenaer dat zoude ontbeeren, nochte zyne toestemming, nochte^✠ misdryf, nochte^‡ verhaling.

Hoe de allerhoogste Godt wyders geen welbehagen schept in alle die uitwendige teekenen van boetvaerdigheit, ten zy die verzelt gaen van oprecht berou des harten en afstant der ongerechtigheden, verklaert ons de profeet Jesaias wel nadrukkelyk uit den goddelyken mont zelfs: ‘Zou het dat vasten zyn, dat ik verkiezen zou, dat de mensch zyne ziel eenen dagh quelle? dat⁺ hy zyn hooft kromme, gelyk een bieze, en eenen zak en assche onder zich spreide? zoudt gy dat een vasten heten en eenen dagh den Heere aengenaem? Is niet dit het vasten, dat ik verkieze? Dat gy los maekt de knoopen der godtloosheit, dat gy ontdoet de banden des juks, en dat gy vry los laet de verplette, en alle juk verscheurt? Is 't niet, dat gy den hon-

+ Vide Sanct. ad Jonam. & Grot. ad hunc locum: Id est, rapta restituat; sine quo non est vera poenitentia.

* Augustinus in epistola ad Macedonium quae est LIV. Si res aliena, propter quam peccatum est, reddi possit & non redditur, poenitentia non agitur sed simulatur.

† Canones poenitential. Mos. Maimonidae c. II. §. 2.

†† Vide Leunclav. Turcicor. V & XVII.

+ Luk. XIX. 8.

+ De Jure Belli ac Pacis L. III. c. X.

✠ Malum meritum.

‡ Compensatio.

+ Jes. LVIII 5, 6, 7.

[p. 117]

gerigen uw broot mededeelt, en de arme verdrevene in huis brengt? als gy eenen naekten ziet, dat gy hem dekt, en dat gy u voor uw vleesch niet verbergt? Hier wordt ons bevolen, gelyk in het Genadeverbont ook van onzen gezegenden Heilant, den hongerigen te spyzen, den naekten te dekken. Hoe veel te meer zyn wy dan verplicht uit te reiken aen onzen naesten 't geen wy van hem onrechtvaerdigh bezitten?

Vs. 9.

wie weet of godt vermorwt in 't hart door medelyden ons voor 't gedreigt bederf nogh entlyk moght bevryden.] Hier uit schynt te blyken, hoe de profeet hun niets te kennen heeft gegeven wegens vergiffenis. Ook zegt hy niet: Zy zullen behouden worden, indien zy zig bekeeren; maer alleen: Nogh veertig dagen, dan zal Ninive omgekeert worden. Waerom zeker verwonderlyk is, dat Heidensche menschen zulke blyken van boetvaerdigheit getoont hebben alleen in de hope eener onzekere genade.

Pag. 73. vs. 14.

beweegt hem tot berou.] Dat is, hy stelt de straffe uit den zin; waer mede hy hen gedreigt hadt, indien zy zich niet bekeerden, want in Godt kan geen berou nochte eenige menschelyke hartstocht vallen. Uit dit berou van Godt blykt ook, hoe het berou der Niniviten oprecht en ongeveinst geweest zy, aengezien hy, die de harten en nieren doorgrondt, geenszins vermorwt waer geworden door uiterlyke tekenen van boetvaerdigheit, indien ze niet verzelt waren geweest van een ongeveinsde bekeering des harten en een oprecht voornemen om door heiligheit van zeden de zonden, die tot Godts troon gestegen waren, uit te wisschen. Te minder staet ons hier aen te twyfelen, gemerkt Godts Zoon zelf deze boetvaerdigheit der Niniviten zoo hoog opvyzelt en tegens de Farizeeusche schynheiligheit der Joden stelt by den Evangelist Mattheus: De⁺ mannen van Ninive zullen in het oordeel opstaen met dit geslacht, en zullen het zelve veroordeelen: want zy hebben zich bekeert op de prediking van Jonas.

+ Matth. XII. 41.

[p. 118]

Pag. 75. vs. 7.

⁺ drie dagen speenens.] Dit steunt op het gezagh van Chrisosthomus: Ninivitae tanta peccatorum multitudine aggravati, quia magnam & veram poenitentiam egerunt, non indigebant ampliori, quam trium dierum tempore ad provocandam Dei bonitatem, & irritandam, quae adversus se erat, sententiam. Et quid dico de Ninivitis? Latro in cruce, neque uno die opus habebat. Nam ubi viderit voluntatis nostrae firmum propositum & ferventi nos desiderio ad se accedere, non tardat &c. Dat is: De Niniviten, beladen met zoo groot een meenigte van zonden, om dat zy uitbundige blyken van boetvaerdigheit getoont en zich waerlyk bekeert hebben, hadden niet meer dan drie dagen tyts van noode om by Godt genade te verwerven en het vonnis, dat tegens hen gevelt was, te vernietigen. En wat zegge ik van de Niniviten? De moordenaer aen 't kruis hadt nogh geen' eenen dagh van noode. Want zoo dra Godt een vast en ernstig voornemen van onzen wille bespeurt en ons met een vurige begeerte tot hem ziet naderen, dan draelt hy niet, enz. Dus zingt ook zeker dichter:

⁺ Sic Ninive monitis Jonae sub tempore cladis
Credidit: & tribus in luctu jejuna diebus
Promeruit morum excidio consistere regno.

't welk in Nederduitsch hier op uitkoomt:

Aldus heeft Ninive gelooft, toen 't dreigement
Van haren ondergang door Jonas wierdt bekent:
Waer op een vaste van drie dagen en 't berouwen
Der grove zonden haer nogh heeft in stant behouwen.

+ Chrysosth. Tom. I. Homil. XXVII in cap. IX. Genes.

+ Prosper Aquitan. Carmine de Providentia.

Pag. 77. vs. 3.

⁺ gereet om 't vleesch te spanen ‘van al zyn lusten.] Chrisosthomus: ‘De Niniviten hebben gevast, op dat het vonnis van Godt moghte herroepen worden. Doch dit was geen gewoonlyk vasten, maer eene onthouding van spyzen en ook eene onthouding van zonde.

+ Chrysost. T.V. Homil. de jejunio.