De kroniek van Godevaert van Haecht over de troebelen van 1565 tot 1574 te Antwerpen en elders

[p. 73]

1569

Januarius.

⁺ Also daer in 't eynde des voerleden jaers eenen nieuwen twist begonst was te rysen tusschen Ducdalbe nou ter tyt gouvernuer van des conicx 17 Nederlanden en de coniginne van Engelant, die hem sommighe scepen met gelde onthielde, so en waeren den eersten dach deser maent noch geen statpoorten gedurich open duer sommighe van de Engelsche natie, die 't ontloopen waeren en gesocht werden. Maer corts hierna, so hoorde men dat de Spaensche en Italiaensche cooplieden in Enghelant oock al gevanghen waeren en oock de Nederlantsche, maer die liedt se noch op borge uytgaen ende oock en woude sy den post van Ducdalbe aldaer gesonden niet eens aensien, maer sondt selve posten in Spaengien aen den conick, haer swager, om van haer saecke te spreken en over Duc Dalbe te claghen, preparerende altoos by provisie volck en scepen van orloghe oft Ducdalbe iet wou aenrechten⁽¹⁾.

+ In Engelant werden oock alle de cooplieden gevanghen.

(1) Over den algemeenen toestand van dit konflikt, zıe men: Kervijn, op. cit., t. V, p. 216. - Ook Burgon, The Life and Times of Sir Thomas Gresham, vol. II, p. 276 en volg., Londen, 1839.

[1 Januari 1569]

⁺ Item op den eersten dach so vercondichden de paepen in alle kercken van des paus aflaet en dat men den 2 dach processie gaen soude en in de weeke te bichten en twee daghen te vasten. Maer op den tweeden dach weerriepen sy 't totdat se ander besceet souden hebben, seynde van menigen sin.

⁺ Item op den eersten dach predickte tot Antwerpen een graumonick, gevende de magistraeten der stat de 3 wyse conigen van Orienten tot eenen nieuwen jaer, segghende: ‘Hadden sy de wysheyt als dese conighen gebruyckt, vuel saecken en waeren niet gesciet als de beeltstorminghe en ander troubelen’. Seggende: ‘Ick sou 't den mercktgrave, scoutet en andere seggen, al waeren sy present, dat sy d'oersaecke syn’; en de heeren dit vernemende waeren seer qualyck tevreden, want om lichte oorsaeck Ducdalbe menighen man edel oft onedel gedoyt (hadde), vreesende dat de monicken dat dervende openbaer segghen, wel aen Ducdalbe souden derven segghen.

⁺ Ende een ander monick seyde, dat elck zou bidden dat Ducdalbe, die voer 't Cristen geloove stryt, mocht victorie hebben, want den tirant, den prinsche d'Oraengien, seyde hy, is op syn wedercompste uyt Vranckeryck; ende daer waeren tot Antwerpen boeckxkens gesaeyt waerin den prinsche hem beclaecht, dat hy het landt heeft moeten verlaten by foute van victalie en dat de steden hem niet en syn toegevallen, oft ten minsten niet geprovideert en hebben, gelyck 't gescal wel was eer hy in 't landt was, of elck hem soe toegevallen hebben⁽²⁾.

+ Van des paus aflaet.

+ Van sommige monicken fenynighe predicatie.

+ In 's prinschen naem werden boecxkens gesaeyt oft met synen wille, wat is onseker, de weerelt was subtyl.

(2) Zie K. Van der Wulp, op. cit., dl. I, p. 31, n^os 190, 191. - Ook Bor, t. I, p. 255.

[p. 74]

[2 Januari 1569]

⁺ Item op den 2 dach Januaeri 1569 gesciede 't dat tot Antwerpen een gevangen man los quam, geheeten Willem Moor, ende hadden hem gevangen uyt den legher van Ducdalbe gebrocht; dese hadde den prinsche gedient met tien peerden, ende Ducdalbe hadde desen gevanghene Loduwyck Ladron gesconcken, die overste van een regiment Duytsche knechten was. Ende heeft hem uyt den legher tot Antwerpen gebrocht, ende hem gestelt op 24.000 guldens ransoen, en gaf dien eenen van syn edelen te bewaeren ende dien ginck uyt eten, en stelde daer twee soldaten by op de Meerebrugge, die met den gevanghen speelden om wyn. Ende dewyl dese tsaemen speelden, ginck den gevanghen propelyck ter dueren uyt; ende daer werdt 200 gouden gulden op gestelt dien leveren conde. Maer in 't vermaenen seyden sy, dat desen den prinschen gedient hadde, hem noemende prinschen van Oraengien en niet verrader, moorder oft snaphaen gelyck in 't bannissement den 20 Decembris lestgeleden gesciede. Ende den XI dach quamen noch 4 vendelen Duytsche in Antwerpen⁽³⁾.

+ Willem Moor een gevangen, quam wonderlyck losse.

(3) A.A., dl. I, p. 293. - Ordonnantie betreffende het aanbrengen van den vluchteling, hier genoemd Constantijn van Geelikercken van Keulen.

[5 Januari 1569]

⁺ Item op den 5 dach January werdt doer bevel van Ducdalbe een waeckhuys afgebrocken en aldaer een stellagie opgemaeckt om gevangenen te onthalsen, ende daer werden 26 gevangenen op den XI dach January uyt Vilvoorden na Brusel gevuert ende noch eenighe uyt Mechelen en Antwerpen. Maer 't gesciede, dat sommighe geestelycke apten, prelaten, synde staten van den lande, baden om scorsinghe van sulcke justicie der religien aengaende, waerin men hoorde, dat hij verwondert was, seggende: ‘Tot sulcx hebdy my ontboden, ick sal 't den conick scryven.’ Maer sommighe vreesden dat het loose stricken souden syn⁽⁴⁾.

+ Tirannye werdt uyt bidden wat uytgestelt.

(4) Zie over transport der gevangenen, Poullet et Piot, op. cit., t. III, p. 445.

[13 Januari 1569]

⁺ Item op den 13 dach werdt tot Antwerpen een van de Duytsche soldaten doetgesteken in een herberghe aen 't Bierhooft, van een scipper, en terstont quam den weerdt in den last, want den provoost viel daer in huys met vuel knechten soeckende den weerdt: en hem niet vindende droncken sy alle syn bier uyt, alrecht oftet den weerdt hadde cunnen beteren; alsulcken recht brochten Ducdalf vrinden nu in den lande.

⁺ Item den 13 dach January was 't omtrent een half ure durende soo boosen weder van donderen, hagelen en blicxemen, dat noyt niet vuel deestyts jaers gesien en is, ommers niet van donderen en blicxemen.

⁺ Item deestyt was er groote muyterye onder Ducdalf soldaten, meest Nederlantsche die in Groeningen, in Mastricht, Valecyn, 't Hertoghenbosche en in sommighe steden van Gelderlandt laghen: en dat om de betalinghe, willende van de steden betaelt syn.

⁺ Item deestyt seyde men vuele van eenen slach, die den conick van Vranckeryck, Carel den 9, geslagen hadde teghen het volck van den prinschen van Oraengien ontrent Sainte Vitrici, waeraf sommighe papisten den conick de victorie toescreven. En sommighe seyden dat hy dit jaer eenen quaden nieuwen jaer hadde en wel 7.000 mannen gelaten hadde;⁺ maer des prinschen van Condé en Oraengiens ermeye en conden niet byeen comen. Ende op den 14 dach quam tot Brusel een ambesaet uyt Vrancke-

+ Borgers werden noù lichtelyck verongelyckt.

+ Van donder ende blicxem.

+ Muytery onder soldaten om betalinghe.

+ Slach in Vranckeryck teghen den prinschen d'Oraengien.

+ Ambesaet om bystant aen den papen conick van Vranckeryck te senden.

[p. 75]

ryck, soeckende onderstant van Ducdalbe om ruyteren te hebben⁽⁵⁾.

⁺ Item dewyle den conick en mons. d'Aumale besich waeren om den prinschen van Oraengien uyt den lande te keeren, so namen de huygenoosen oft den prinsche van Condé vuel stedekens in Britannien inne en alle papen en monicken verdreven.

(5) Over de hulp aan Frankrijk, Poullet et Piot, op. cit., t. III, p. 450. - Ook Mendoça, op. cit., t. I, p. 226. - Ook Gachard, Bibliothèque Nationale, t. II, p. 278.

+ Condé, den prinsche en sliep niet.

[14 Januari 1569]

⁺ Item op den 14 dach werdt een van Ducdalf sonen tot Antwerpen seer feestelyck ingehaelt van de Spaensche en Italiaensche cooplieden ende van de heeren van de stat ende van de cappiteynen der Duytsche knechten in Antwerpen ligghende, ende van de cappiteynen der 10 vendelen Spaengiarden, die op 't casteel laghen; ende den 16 dach ginck hy het casteel besichtighen en doen scoet men al het groff gescut losse, maer de gemeynte en feesteerende hem niet seer. Ende op den 18 werdt hy by de heeren der stat op 't stathuys genoyt, waervan de spraecke quam, dat hy in 't eynde van de maeltyt 't silverwerck al na hem nam; maer men hielt 't seer verborghen om de gemeynte. De spraecke was (dat) Ducdalbe desen sone, genaemt de grandt prior, geordineert hadde tot goevernuer van Brabant; ende daer waeren noch twee sonen van Ducdalbe; somma het landt creech magher capuynen genoech om vet te maken⁽⁶⁾.

⁺ Item deestyt werden onder Engelant sommighe coopvaerders, die uyt Spaengien en Portugal quamen van der coniginne scepen genomen, ende sommighe in grondt gescoten om de saecken, die Ducdalbe tot Antwerpen aengericht hadde, als voeren verhaelt is.

+ Een van Ducdalf sonen werdt t'Antwerpen seer feestelyck ingehaelt; daerna nam dese hellebaerdiers aen om eenen stoet te maken in Antwerpen en kleede se in 't swert.

(6) Zie A.C., p. 183. - Het oordeel van Morillon, Poullet et Piot, op. cit., t. III, p. 449.

+ De coniginne nam scepen ter zee.

[17 Januari 1569]

⁺ Item op den 17, 18 ende 19 dach January werden tot Valecyn over de 50 personen gedoyt; die haer wouden biechten werden onthalst ende de reste verbrant; haer vonnis was, dat sy eerde gedraghen hadden in 't jaer 1567 om haer stat te stercken teghen de hertoginne van Parma, als doen goevernante der Nederlanden. Diertyts hadden de Calvinisten daer de stat in ende wilden de predicatie niet laten, voer dat sy hoorden dat het tot Antwerpen misluckt was, maer de regente hadder sommighe om gestraft en voorts vergeven. Maer dit en was de papen niet bloets genoech gestort, maer hebben nou Ducdalbe opgehist, die dit dede doen ende tot Dornick wasser oock 10 gedoyt om saecken der religien aengaende⁽⁷⁾.

+ Groote vervolginge en tirannye binnen Valecyn en Dornick.

(7) Voor Valencijn zie Meyhoffer, op. cit., p. 163: op 17 Januari werden 10 ketters gedood; 18 Januari: 20; 19 Januari: 20; voor Doornik, zie Hocquet, op. cit., p. 298: op 19 en 20 Januari vielen 12 hervormden. - Zie tevens A.C., p. 183. - Ook Poullet et Piot, op. cit., t. III, p. 453.

[23 Januari 1569]

⁺ Item op den 23 dach doer vuel sneeuwe ende coude quam tot Antwerpen beroerte, en mits dat het Sondach was, so wirpen de kinderen en jongens malcanderen seer met sneeuweballen; onder alle werdt een Maryen beelt geraeckt, dat boven een poorte aen de Wilde Zee straete in een rondeel gescildert was, daer een canonick woonde ende ten lesten begonden de jongens na dit beelt te werpen ende creghen voorts hierin een behagen, dat haer teeken bleef staen hoe na sy wirpen; ten lesten quamen eenighe Spaengiarden, die de jongens dan met rapiren verjoegen en vloden in de naeste huysen, daer se juyst niet en woonden; dese maeckten hier swaer saecke af ende gaven te kennen den capiteyn generael van de Duytsche, die in Antwerpen laghen, genoempt Loduwyck Ladron, broeder van den

+ Om een beelt met sneeuwe beworpen werden mans en vrouwen gevangen en noch sonder scult.

[p. 76]

cardinael van Trente, die daer quam met synen provoost, ende dede vernemen na de ouders van die jongens van die geworpen hadden, en grepen die sy eerst vonden. Die een was een scrynwercker genoempt Heyndrick van den Bosche, en 2 oft dry vrouwen en bonden se met groote ketenen te samen en leyden se wech en quamen met groote moeyten af. Elcke suchtede, dat men dit moest lyden van de vrempden, en die sprack werdt geslagen⁽⁸⁾.

⁺ Item deestyt was Ducdalbe wederom knechten aennemende van Walen in Henegou en Artoys ende socht oock sulcx gespuys in Antwerpen: en nochtans hadde hy de Walen van mons. de Reux afgedanckt sonder gelt te geven, dispenderende alle het geldt in verraderyen meest en quade aenslaegen, ende laetende de knechten moetwils genoech op 't landt doen in plaetse van volle betaelinghe. De spraecke was seer, dat den prinsche⁺ d'Oraengien uyt Vranckeryck sou wederom keeren, maer den tyt moet het leeren. Den hertoch van Tweebrugghen begonde in Duytschelant oock ruyteren ende knechten aen te nemen om den prinsche van Conde noch⁺ bystant te doen⁽⁹⁾. Ende Ducdalbe die eyste wederom 90 tonnen goudt van de 17 Nederlanden om mede te orloghen, omdat de coniginne syn gelt dat uyt Spaengien comen was op zee genomen hadde ende de zee onveylich was om meer te cryghen. Ende so men hem des weygherde, woude hy huerlinghen kiesen uyt de landen, die op haer borse souden moeten dienen: maer daer hadde 't volck hoope af, ende dat sy hem toch souden contrarie vallen en met syn Spaengiarden ten lande uyt smyten, so liet hy 't blyven ende die van Brusel noch Antwerpen en wouden al noch in dese scattinghe niet concenteeren⁽¹⁰⁾.

⁺ Item deestyt is den grave van Hoochstraten in Vranckeryck in 't prinschen leeger gestorven van 't roomelesoen ende het lichaem werde tot Cuelen brocht, daer meer vrouwen dan de syne waeren, als de weduwe van Huerne en de andere ende hadde daer haeren eyghen predicant, welck was Balthasar Hauwaert die tot Antwerpen gepredict heeft, maer de bisschop socht het seer te beletten. Godt betert⁽¹¹⁾.

(8) A.C., p. 183.

+ Alva nam wederom volck aen.

+ Den hertoch van Tweebrugghen nam ruyteren en knechten aen voer den prinsche van Condé.

+ Ducdalbe eyste noù scattinghe omdat in zee syn gelt genomen was oft won huerlinghen hebben.

(9) Over de ongeregeldheden der soldaten op het platte land, zie men Poullet et Piot, op. cit., t. III, p. 454, 465, 467.

(10) Hoe Morillon den toestand der gemoederen beschouwt, blijkt bij Poullet et Piot, op. cit., t. III, p. 451. - Dat de stemming in het land ten overstaan dier nieuwe maatregelen niet gunstig was, blijkt uit den brief van Alva aan den koning, in dato 4 April, Gachard, Corresp. Phil. II, t. II, p. 78.

+ Van de doot van den grave van Hoochstraten.

(11) Antoine de Lalaing, graaf van Hoogstraeten stierf te Sissans den 11 December 1569. - Zie over hem Biographie Nationale, t. XI, p. 85.

[27 Januari 1569]

⁺ Item den 27 January werden tot Brusel 2 personen om saecken der religien aengaende onthalst, d'een was van Gent, d'ander van Dornick. Men seyde dat het beeldenstormers waeren, maer nochtans dat gesciet sonder bloetstorten.

+ 2 uyt Brusel om de religie gedoyt.

[29 Januari 1569]

⁺ Item den 29 dach trocken subyt 10 vendelen Spaengiaerden uyt het Antwerps casteel na Diest, maer sommighe presumeerden dat se na⁺ Lutsenborch souden trecken, want den grave van Mansveldt als gouvernuer en was hem, Alva niet seer subjeckt, hebbende noch noyt ten hove geweest sedert dat Huerne syn huysvrouwen broeder, gedoyt is: nochtans is hy seer paeps anders, en goedt Spaensch. En so Ducdalf 3 sonen nou alle tot Antwerpen waeren, trocken die 2 na Brusel, maer den derden bleef met 2 vendelen en syn hellebardiers op 't casteel: ende de Spaengiarden namen noch 2 vendelen van de Duytsche uyt Antwerpen

+ 10 vendelen Spaengiarden uyt Antwerpen.

+ 2 van Alva sonen na Brusel.

[p. 77]

op 't casteel ende de uytgetrocken Spaengiarden vuerden vuel bedden mede uyt den casteel, die de borgers daer hadden moeten opleveren⁽¹²⁾.

⁺ Item den 29 dach werden 2 gevangen uyt Antwerpen na Brusel gevuert; den eenen was een contuluerder van het casteel, beclapt seynde aen Ducdalbe van den bisschop van Luyck, hem aentygende dat hy een gues oft ketter was, mits hy hem vuel sculdich was, welck gelt de bisschop den conick oft Ducdalbe presenteerde te leenen, opdat hy wraeck sach doen over synen vyant oft sculdenaer.

⁺ Item in 't leste van dese maent January so heeft Ducdalbe tot Valecyn alle de overheyt van der wet doen vanghen, die hem te voeren alle de andere gedoyt hebben, niet aensiende sonderlinghe oft sy catolycke waeren oft niet, dan omdat sy haer leven niet meer in 't perykel gestelt en hebben ter tyt, doen de calvinisten de stat inhielden 1567 tegen de hertoginne van Parma en dat niet met kracht belet en hebben, welck sy mogelyck niet machtig en waeren. En alle der voergaender gedoyde en verdreven mannen werden de huysen goeden ende renten verbuert gemaeckt; 't selfde gebuerde oock tot Antwerpen en elders⁽¹³⁾.

⁺ Item deestyt keerde den prinsche van Oraengien uyt Vranckeryck tusschen Lutsenborch en Straesborch met syn ermeye oft een deel daeraf wederom na Duytschlant, latende sommighe ruyteren by den prinsche van Condé, voerwien den prinschen ten minsten so vele gedaen hadde, dat syn ermeye byeen gecomen was. De spraecke was wel dat hy weder in 't landt gevallen sou hebben, waervore den bisschop van Luyck oock vreesde, makende syn stat sterckere, sommighe torens op de muren der stat met eerde vullende, want hy hadde den prinsche in 't aftrecken verby Luyck grooten spyt gedaen, waerom hy nou oock vreesde. Maer 't is een wonder verstant, also in 't landt te comen en sonder iet uyt te richten weder daeruyt te sceyden; dan geen treffelycke steden en vielen den prinsche mede, gelyck hy wel gemeynt hadde; so verdreef hem 't gebreck van de victalie ende de steden ontsagen de tirannye van Ducdalbe⁽¹⁴⁾.

⁺ Ende tot Rosendael was een witte monick, die altoos seer scimpte op den prinsche van Oraengien; maer deestyt vermaende hy in syn predicatie, dat den prinsche so goeden heere is geweest van name en fame, van wiens goedtheyt, vroemheyt genoech heeft weten te seggen; maer sey hy, gaet hy met dieven, roovers, snaphanen en moorders omme, ende heeft in 't landt van Luyck en uyt een clooster wel so vele silvers gestolen als in een brouwerye van 9 aexhoyen gaen sou, elck aexhoot is onderhalf ame.

(12) Zie ook A.G., p. 183: in dato 28 Januari. - Poullet et Piot, op. cit., t. III, p. 470.

+ 2 gevangen uyt Antwerpen na Brusel gevuert.

+ Hoe de gansche wet tot Valecyn gevangen werdt doer Ducdalf bevel.

(13) Men volge de geruchten bij Morillon, Poullet et Piot, op. cit., t. III, p. 445, 453, 459, 460.

+ Hoe den prinsche van Oraengien noù uyt Vranckeryck na Duytschlandt trocke.

(14) Oranje verbleef te Straatsburg. - Poullet et Piot, op. cit., t. III, p. 465. - Kervijn, op. cit., t. V, p. 308.

+ Van den lof en blame die een monick tot Rosendael prekende, den prinschen van Oraengien gaf.