De kroniek van Godevaert van Haecht over de troebelen van 1565 tot 1574 te Antwerpen en elders

Augustus 1567.

Item deestyt waeren sommige borgeren uyt Antwerpen vluchtende om alle de ongeregheltheden, die er gescieden ende noch vreesden, dat er gescieden souden. En de overheyt begonde selve te flauwen, en te segghen: ‘Die op de Meere in wapen syn geweest moghen haer wel versien; die er⁺ noch in Antwerpen was.’ Maer vele hoepten, dat het iegelyck niet en wiste, en bleven op hope. Ende deestyt, so waeren nochtans de calvinisten tot Antwerpen so stout, dat se buyten Antwerpen waeren heymelycke predicatie houdende, daerom dat oock listen geleydt werden om te verstooren. Ende binnen 's Hertoghenbosche en overal was groote vervolginghe. Ende⁺ op den 10 dach Augusti werdt tot Antwerpen een vergaringe van wederdoopers bespiet en overvallen op 't Scelleken, en daer werd er sommige gevangen ende gepijnicht⁽¹³⁵⁾.

⁺ Item deestyt reden die van Loven met ontrent 200 victalie waghens na Lutssenborch, daer men duc Dalbe was verwachtende: en hierdoer sach men, oft die sophisten niet na syn compste en waeren hakende.

+ Vervolch overal.

+ Heymelycke predicatie.

(135) Betreffende de aanhouding der wederdoopers op het Schelleken: A.C., blz. 141.
A.A., IX, p. 459-461.
A.A., XIV, in dato 5 September.
Voor de gebeurtenissen te 's Hertogenbosch: A.C., blz. 141.
Bij Cuypers-van Velthoven vindt men de bekentenissen en het verhoor der aangehoudenen, op. cit., ab p. 294.
De vrees der Antwerpsche magistraat wordt ons verklaard door het vernietigen v.h. edikt van 24 Mei, op bevel van den koning. Cfr. nota 109.
Ook A.C., blz. 140.

+ Die van Loven trecken duc Dalbe tegemoet.

[14 Augustus 1567]

⁺ Item op den 14 dach Augusti quam graef Lodewyck Ladron met 12 vendelen Duytscher knechten binnen Antwerpen en hy was van pauselyck geslacht, ende de Walen van madamme de Parma trocken uyt Antwerpen⁽¹³⁶⁾.

+ Ladron quam in Antwerpen.

(136) Poullet et Piot, op. cit., t. II, p. 584.
Groen, Archives, t. III, p. 114.
Kervijn, op. cit., t. IV, p. 485.

[15 Augustus 1567]

⁺ Item op den 15 dach werdt tot Antwerpen, Mechelen en overal geboden duc Dalbe leger victualie aen te vueren in 't landt van Luyck, die men hoorde, dat ontrent 12000 mannen by hem hadde van Spaengiarden.

⁺ Op den 15 dach, so was 't tot Antwerpen, na de oude costuyme, den ommeganck van ons Lief Vrou, en dien block werdt omgedragen en die

+ Gebot om provisie voer duc Dalbe.

+ Van den ommeganck.

[p. 231]

⁺ nieuwe knechten hielden de wachte, dat se niet in ongeluck comen en sou. En nou duc Dalbe tot Litsenborch was, so sceyde den leger, die de regente daeromtrent geleydt hadde, en op den 18 dach Augusti werden tot Antwerpen de Walsche soldaten uytgebannen, omdat vuele in stat bleven draeyen en swerven⁽¹³⁷⁾.

+ Regenten leger sceydt nou daer duc Dalbe in 't landt was.

(137) Groen, Archives, loc. cit., p. 115.

[20 Augustus 1567]

⁺ Item op den 20 dach Augustus, so quam duc Dalbe met 20 vendelen Spaengiarden en sommighe peerden binnen de stat Loven, ende tot Brusel, Liere en elders werden Spaengiarden geforiert en sommiger persoonen namen de vlucht uyt den lande, willende de tirannye niet verwachten. Ende corts hierna, trocken de Spaenigarden uyt Loven, na Gendt en synen ganschen leger trock vast al te lande in. En syn haeckgescutten hadden meest al lange roeren, die men noempt muschetten, die sy in micxkens leyden.

+ Due Dalbe compt in Loven en Brusel.

[23 Augustus 1567]

Ende op den 23 dach so quam duc Dalbe met 10 vendelen Spaengiarden en 300 peerden binnen Brusel en hy werdt van Mansvelt en Egmont ingehaelt. Maer men hoorde haest, dat hy Egmont,... noch geene van dese landen, seer feesteerde, maer vuele seyden, dat hy Egmont verweet, wat hy gehandelt heeft met de gevluchte prinschen, en duc Dalbe werdt gelogiert in 't hof⁽¹³⁸⁾.

Ende buyten Brusel hadden de Spaengiarden een vrouwe vercracht, waerom de boeren eenige dootgesmeten hadden: en daerna quam de menichte, en grepen 7 boeren, die sy gevanghen in Brusel brachten, tsamen met coorden gebonden; maer eenighe borgeren, siende de boeren weenen, sneden de coorden over, ende de boeren vloden in borgershuysen ende eer den eersten en tweeden dach passeerde, waeren 5 oft 6 Spaenigarden so van borgers en Walen doerscoten, die iet achter van ander waeren, en scoten se van verre voer eenen vogel.

⁺ Item desen nacht werden tot Antwerpen sommige persoonen gevanghen, als Gielis van Diest, drucker, en Jan Molyns, copersnyder, en Hans van Scille, ordinancier, was 't ontloopen; dese hadden geordineert en concent van den hove, te drucken figuerlyck de inquisitie van Spaenigen, hoe men de menschen daer doyt en brandt, hebbende aengeheven, dat het eenen spiegel sou wesen voer't volck van desen lande. Maer't capittel van de papen tot Antwerpen sogen daer fenyn uyt en deden dese vanghen, waerom Jan Molyns hierna 6 jaeren uyt Antwerpen gebannen werdt⁽¹³⁹⁾.

⁺ Ende deestyt is den apt van Sinte Beernaerts aptdye met een somme gelts uytgevlucht ende name een vrouwe mede, die hy troude in 't landt van Cleve, niet willende duc Dalbe verwachten⁽¹⁴⁰⁾.

⁺ Item deestyt werden tot Brusel van Ducdalf wegen, de gevluchte edelen geroepen te hove te comen teghen den 26 deser maent: ende alle andere heeren waeren dier tyt present ende ontfinghen hem voer goevernuer generaal van den lande, ende toonde syn commissie, die hy van den conick hadde, eyschende alle sterckten ende casteelen van den lande en meer ander dinghen, niet aensiende eenige rechten oft previlegien van den

(138) Groen, Archives, loc. cit., ook p. 119.
Poullet et Piot, op. cit., t. II, p. 592, geeft als datum 22 Augustus; 595, en volg.
A. Henne et A. Wauters, op. cit., t. I, p. 412.

+ Druckers lyden vervolch om der inquisitien.

(139) Het was de drukker Gilles van Diest welke reeds gedeelten had gedrukt van het werk d Inquisitie van Spaengnien.
Hans van Schille en Hans van Bauhuysen waren eveneens in deze uitgave betrokken: de eerste als teekenaar, de tweede als ontwerpen, uitgever!
Gilles van Diest werd gevangen genomen, terwijl beide anderen werden gedagvaard, zonder evenwel te verschijnen!
Zie A.A., II, p. 414, 415, ook X, p. 6; A.A., XII, p. 409; IX, p. 467, 468.
Jan Molijns was hierin vermoedelijk niet betrokken, hij was in het vorige jaar uit de stad gebannen: A A., dl. XIV, p. 40, n^o 451.

+ Den apt van Sint-Beer-naerts by Antwerpen vluchtich.

(140) Men zie hierover:
Poullet et Piot, op. cit., t. II, p. 610, 616.
Gachard, Corresp. Phil. II, t. I, p. 575.

+ Due Dalbe werdt tot Brusel ontfanghen als goevernuer van sconicx landen en toont syn commissie.

[p. 232]

lande. Ende niemant en dorst teghen hem iet weygeren; sy huelden alle met hem, meest om gesien te worden, en eyschte oock die wapenen der borgeren van Brusel; maer dat werdt hem van den raet van der gemeynten ontseet; en daer en waeren geen van de gevluchte heeren gecomen.

[31 Augustus 1567]

⁺ Ende op den lesten dach deser maent, so was tot Brusel een beroerte. doerdien van de Spaengiarden 2 borgeren dootghesmeten waeren, also dat de scutteryen en ander borgeren haer begonden te wapenen, maer de Spaengiarden meynden 't al te vernielen, roepende: ‘Al toutes luterianos’, en seyden over al, in alle steden, dat het landt haer ghegeven was, meynende, dat sy 't scier al ijdel souden gevonden hebben; maer te Brusel was er noch genoch in, om die tien vendelen uyt te drijven. Maer haer overste ende cappiteynen deden so vele, dat sy 't stilden, belovende justicie te doen. Maer als 't gestilt was, so deden sy omslaen, dat sy niet meer ‘toutes luterianos’ en souden roepen, en dat was de justicie, die sy deden. Ende sonder dese beroerte so soude duc Dalbe tot Antwerpen geweest hebben, maer het werdt uytgestelt. Maer het scene, dat den overste der Duytschen niet toelaten en soude, dat eenige Spaengiarden in de stat souden comen ligghen; maer de stat was genoech verlast met syn volck. Het scene oft hy 't scier met gewelt gekeert sòu hebben; maer sy saeren 't al eens: d'een was van 't paus wegen, en d'ander van daer ontrent gecomen!

⁺ En het was geboden, dat men den Spaengiarden, in stat comende om iet te coopen oft vercoopen, sou trackteren voer haeren penninck, ende eenighe hoocheyt der Spaengiarden, in Antwerpen comende, werden gelogiert in 't huys van Ferdinande Bernoeylie, een machtich, ryck coopmanshuijs en seer groot, en gestaen op de Eyermerckt, welcke Bernoeylie uyt den lande gevlucht is, wesende van der calvinisten religie: en so waeren syn huysen en renten al verbuert; ende een goede heere, die vuerde⁺ dese daer terstont in, willende haer eer aendoen⁽¹⁴¹⁾.

Item in 't eynde deser maent gesciede 't buyten Antwerpen, dat 5 Spaengiarden eenen hovenier iet vraechden en so hy 's niet en verstondt en antwoerde hy niet: waerom sy hem dreychden; dies, hy greep een mande, die hy onder den hoop wirp en ontwellichde een syn rapier en⁺ quetste sommige, dat se al bloeyende in Antwerpen quamen, en joech se alle van hem. En hier doer quam den roep al Antwerpen duere, dat er vuel Spaengiarden buyten waeren om in te syn, ende den overste der Duytschen reedt met macht uyt om te besien; en in 't wederom comen vondt hy groote menichte van borgeren aen de poorte, die hem wel eerden, meynende dat hy goedt gemeynts was, maer den merckgrave, mede incomende, sprack de borgeren qualyck toe, segghende: ‘Gy en compt om geen duecht!’ Also hadden de landen de quaetste Spaengiarden by haer selven. En vuel papen en papisten seijden nou al: ‘Godt sy geloeft, dat de heylige engelen met vreden uyt Spaengien tot hier toe gecomen sijn.’

Men hoorde vele van grooten overlast, die de Spaengiarden deden binnen der stat van Gendt, waerom dat die Leden van Vlaenderen vraech-

+ Beroerte tot Brusel om de Spaengiarden.

+ Eenighe van de Spaengiarden comen tot Antwerpen in 't huys van Bernoeylie.

+ Eenen boer verjaecht 5 engelen.

(141) Algemeen Rijksarchief, Papiers d'Etat et de l'Audience, vol. 505.
In het ‘Estat sommier de Guillaume le Saige, touchant son entremise des biens immeubles consisgnez soubz le quartier d'Anvers...’ vinden wij vermeld voor Ferdinand Bernuy, f^o 2.
‘La grande maison questoit la demourance du dict Bernuy est occuper par ordonnance de son Ex^ce sans payer aulcune chose. Icy pour memoire.’

+ Van de heylige engelen van Spaengien.

[p. 233]

den, oft deden vragen aen de regente, oft die commissie van duc Dalbe inhielt, dat het cryschvolck sulcken overlast doen soude, waerop sy beloefde de clachte aen den conick van Spaengien te scryven, maer anders⁺ en hadden sy niet.

+ Uytvaert van mynheer van Bergen.