De kroniek van Godevaert van Haecht over de troebelen van 1565 tot 1574 te Antwerpen en elders

Junius 1566.

[2 Juni 1566]

⁺ Item op den 2 dach deser maent, als Pfincxten dach, so verbranden buyten Antwerpen, tot St. Willeboorts XI buysen ende corts hierna so verbrantden in Zeelant tot Ermuyden by hondert huysen.

Item deestyt werdt tot Antwerpen gesien, ten huyse van Pauwels van Dale, dat syn coren, dat hy te vuel in huys hadde, dat synen solder in 't voerleden jaer inghevallen was; nou presenteerde hy 't te gheven voer 7 st. de vierdeel, voer de beesten te gheven, want het was bedorven; maer het beste goude noch ontrent 2 gld. en de stat mat coren, oosters goedt, voer 30 st. en min. Maer in Vranckeryck mocht elck man voer 3 st. broots 't daech eten, maer den oost was nou voerhanden.

+ Van brant in Zeelant en Antwerpen.

[9 Juni 1566]

Item op den 9 dach als op den ommeganck dach, so waeren tot Antwerpen vuel edelen van de 't samen geconfedereerde, als den prinche van Oraenghien, graef Lodewyck van Nassou, synen broeder, den grave van Egmont, den grave van Huerne, en meer andere, die seer bemint waeren van 't gemeyn volck meestendeel, en dat, omdat sy teghen de inquisitie oponeerden⁽⁵⁰⁾. En het was tot Antwerpen feeste en ommeganck gelyck 't plach. En daer waeren geordineert by de ander wagens,⁺ die omreden, 4 nieuwe punckten: het eerste was genoempt ‘de speloncke van discoert’, het 2, ‘'t slants welvaren’, 3, ‘'t sprinschen voerspoet’, 4 ‘'t volcx salicheyt’, en was al wel figuerlyck en fraey geordineert met vuel scoonder devysen na den tyt, en bewesen, dat alle dingen gescienden na 's heeren wille. Maer daer was eenen grouwel onder het volck, want die heeren van der stat 's morgens vroech hadden met de honderste ende tiende mannen elcken borger doen waerscouwen, dat hy in sommighe daghen, niet en sou uyter stat gaen, noch niet voorder van huys dan men hem sou weten te vinden, of 't noot waere, ende dat elck syn kinderen en huysgesin soude by huys houden. Hierin was het buyten volck seer beroert, maer het verginck al wel. Maer daer waren vuel quay roepen onder 't volck: sommigen seyden: ‘Dewyle den ommeganck gaet, en 't volck eet en drinckt, sal de stat in brant gestoken worden’, en meer ander logenen⁽⁵¹⁾. Maer so vuel was er af, dat de gemeynte beminde seer den edeldom, die teghen de inquisitie waeren. Ende de heeren van der stat en regeerders hadden meest al twee aensichten, want sy en conden den edeldom de stat niet geweygeren, en oock mede goedtschier aen te doen. Maer metter herten hielden sy meest aen de regente en haeren aenhanck, oock niet wetende hoe sy 't best doen souden, maer sy minden

(50) De abt van St-Bernard bij Antwerpen, Thomas Tilius, de latere calvinistische predikant, had meerdere edelen op een feest in de abdij uitgenoodigd: daarna werden de edelen door de stedelijke magistraat ten stadhuize ontvangen.
Ook de hertog van Aerschot was hier aanwezig: Brederode verwijlde intusschen te Bergen in Nederland.
Zie: E. Poullet et C. Piot, Correspondance du cardinal Granvelle, t. I, p. 311.

+ De edelen tot Antwerpen versaempt op den ommeganck.

(51) De bevolking werd aanhoudend door allerlei geruchten en schriften in ongerustheid gebracht. Kort voor den ommegangsdag had men, zoo op de Beurs als elders, biljetten verspreid gericht tegen het aannemen van de moderatie. A.A., X, p. 332.
Dit verklaart wel eenigszins de heerschende stemming.

[p. 47]

meest al de geestelyckheyt. Daerin hadden sy al wel versien, dat sy al papistece overheyt in hadden gestelt, in alle steden scier, en 't hof, te weten de regente met de cancelier en andere siende, dat den edeldom tot Antwerpen dicwils was en daertoe bemint, vreesden oft sy, als men de inquisitie oft moderatie sou willen inbrenghen, dat sy de stat souden inhouden; en daerduer sochten sy goy ordeninghe onder de borgeren te houden om sulcx te beletten, welck men niet en sou hebben connen doen, hadden sy gewilt, want de borgers meest waeren met haer.

Item sommige daghen hier te voren, so waeren de minnebroeders tot⁺ Antwerpen gecomen voer den borgemeester op 't stathuys en seyden in openbare colegie: ‘Doet ons volck en munitie om ons clooster te bescermen, want wy sien, wy sullen overvallen worden, wy en moghen in vrede niet achter straeten gaen’! Waerop de heeren vraechden, oft sy dan wilden gewelt doen. ‘Weest te vreden oft gaedt, daer gy vrede vindt’ dat was de antwoerde, die sy creghen, omdat sy so sotten werck versochten, waerdoer den oproer vermeerderen soude. 't Was wel also, dat sy gaende achter straeten, doer het seer licht volck menich scamper woerdt moesten verdraeghen, doer dien vuele oock wisten, sy meer riepen om 't volck te persequeren, metter inquisitien en placcaten, dan eenige ander monicken, waerdoer sy meer in den haet waeren⁽⁵²⁾.

⁺ Oock was opelyck onlancx hier na 't geroep gecomen, en oock waerachtich, dat de conick van Spaengien oft synen raet passagie begeert hadde aen de moeder van den conick van Vranckeryck, Catharina de Medices, want Charel haer sone onbejaert was; passagie om seker volck na Nederlant te seynden; en daer werden oock sommige goeden op vercocht, dat hy corts hier soude syn. Maer den ammirael van Vranckeryck noch den prinsche van Conde, als overste van de huygenoosen en ooms en namaeschap van den conick, mits sy peys hadden gemaecht tusschen de Chatolique en de huygenoosen, en wilden in sulcke passagie niet accordeeren, wetende dat het soude syn tot bederffenisse van haer en van de Nederlanden, principael, en tot ruyne van de 't samen gesworen edelen, die teghens der inquisitie waeren⁽⁵³⁾.

⁺ En den roep liep in Spaengien overal, dat de conick, maer ick segge de spaenschen raet, voer haer namen, liever dan de inquisitie geenen voortsganck hier hebben en soude, de gansche landen bederven en raseren souden, welck haer mogelyck van Godt niet toe gelaten en sal worden. Den tyt sal leeren, maer het verdroet dien valschen raet aldaer, dat men sulcx aldaer hier weygerde, waerdoer sommige steden en quartieren van Spaengien oock wilden verantworden seggende: ‘Wy syn gelyck Nederlant, eenen conick subjeckt, waerom sy dan meer vry dan wy.’ En den spaenschen raet estimeerde, dat se alle contrarie de roomsche kercke waeren, die hier in 't landt waeren woonachtich, maer 't was noch verre.

⁺ Item deestyt den roep synde dat den conick soude overcomen, so sochte de hertoginne van Parma te vertrecken na Italien, en begonde

+ Die graumonicken tot Antwerpen eyssen crychvolck oft borgerwacht om haeren convent te bescermen.

(52) Dit feit vind ik nergens vermeld. Is het weer een der fel verspreide, stemmingmakende ‘famen’?
Stellig is het evenwel dat de Minderbroeders zich, meer dan eenige andere geestelijke orde, in den haat der calvinisten hadden gesteld: de reden hiervan moet gezocht in het agitatorische optreden van deze monniken, welke openlijk in hunne preeken de hervorming dorsten aantasten. Morillon vond het gewenscht hunne krachtdadige houding aan Granvelle te berichten. De latere feiten zullen aanwijzen in hoeverre de Minderbroeders hiervoor door de calvinisten werden bedacht.

+ De conick van Spaengien eyst passagie doer Vranckeryck.

(53) Zie het schrijven der regentes aan de Antwerpsche wethouders in dato 9 Juni 1566. A.A., X, p. 334.
Trouwens, de koning werd voortdurend door kardinaal Granvelle aangezet de leiding der zaken in de Nederlandsche gewesten ter hand te nemen.
E. Poullet et C. Piot, Correspondance Granvelle, I: meerdere brieven in de maand Juni en Juli.

+ Den roep was in Spaengien dat men liever Nederlant sou raseren dan sonder inquisitie laten.

+ De regente socht, te vertrecken hoorende van 's conicx compste.

[p. 48]

sommige goeden wech te seynden; maer den edeldom wilde dat sy blijven soude, totdat den conick sou comen en dat sy dan eerst rekeninghe doen soude en so bleef sy noch regerende, want hy quam niet⁽⁵⁴⁾.

Item deestyt was eene van de inquisituers tot Antwerpen en hadde geerne hem na Spaengien 't scepe bestelt, maer niemant en wilde hem hier om geen gelt vuren, seggende, hy sou ons, hem daerbrengende, mogelyck aen eenen staeck setten: dit dede, dat sy van alderwerelt met vingeren nagewesen werde.⁽⁵⁵⁾.

Item deestyt was tot Antwerpen eenen steen te sien, die een simpel mensch gevonden hadde, daer men vuelderleye graens sach opligghen.

Item deestyt waeren 3 mylen boven Gent 2 kinderen geboren te samen 2 hoofden hebbende en 4 ermen, maer 2 voeten; en opsnydende vonden 2 magen en 2 herten en een levere; en het hadde een van die gesproken, dat dit een seer wonderlyck jaer sou syn, so was den roep overal.

En ten propoeste van dien, quam te gedencken, dat tot Gendt over seven jaer in stat geprophiteert was, dat eenen grooten vogel aen den toren hem verhangen soude, welck over 3 of 4 jaer gesciet is; en dan sal in 't huysken aen de kerck daerna eenen cruepelen scoelapper comen woonen, op 2 crucken springhende, en dan sal't het jaer van wonder syn. Welck nou present soo was, waer vele menschen seyden, gelyck't wel bleke, dat dit jaer wonderlyck wou syn⁽⁵⁶⁾.

(54) Hiervan geen spoor in de briefwisseling der regentes. Moet dit gerucht de bevestiging zijn van zekere gezindheid, door de regentes betoond ten gunste van de verzachting van het regiem, gezindheid welke in strijd was met de wenschen van haar heer en broeder?
Stellig is het dat de koning over de denkwijze zijner zuster getrouw werd ingelicht Zie F. Rachfahl, op. cit., b. 621 en 627.

(55) Vermoedelijk gaat het hier weer over Alonzo del Canto.
Het bericht blijkt echter zeer onwaarschijnlijk: er was immers gelegenheid om op andere wijze Spanje te bereiken. Morillon beweert echter dat Alonzo bleef wachten op zekere tijdingen uit Spanje.

(56) In andere kronieken niet vermeld.
Andere wonderlijke en verschrikkelijke teekenen werden trouwens nog te Gent waargenomen in het jaar 1586 en eveneens te Antwerpen bekend gemaakt. De duivel had zich nu zelf op den toren der St-Janskerk neergezet. Een zekere overeenkomst met het aangehaalde wonder is dus merkbaar.
Het bericht hierover werd in 1586 bij P. Brackfelt te Antwerpen gedrukt.

[13 Juni 1566]

Item op den 13 dach Junius, alsoe 't tot Antwerpen als doen naer⁺ oude costuyme prossessie met den sacrament was, so waeren vuel quade roepen in de stat, dat men dier wyle, dat men de prossessie dede, in de kercke een predicant van de nieuwe religie soude sien gaen op den stoel predicken; oft dat men den priester 't sacrament gaende uytter handt sou werpen; en meer ander onstichtelycke dinghen werden doer oproerders gestroyt onder 't volck; maer 't verginck al wel. Maer corts⁺ hierna hoorde men, dat die van der nieuwer religien dien dach, en op den 16 dach buyten Antwerpen sterck van volcke in eenighe boschen gepredickt hadden. Vuele presumeerde, dat de geestelyckheyt sulcke vermetelycke, onstichtelyche stucken self uytgaven, omdat se met sulcx haer clachte souden doen aen de regente, en na Spaengien aen den conick scryven, tot voordel van d'inquisitie te seynden⁽⁵⁷⁾.

Item deestyt werden hier al het Nederlant dore vercocht houten scotelkens gelyck sommige bedelaers hadden en uyt sulcke droncken de edelen, te weten de t' samen geconfedereerde en haeren aenhanck. En dese begonden alle de gemeynten te coopen en voer een nieuwicheyt uyt⁺ te drincken en te seggen: ‘Ick breng 't u à la mode de gues’, en dan riepen sy: ‘vive le gues’. Noch so droegen de edelen pennincxkens aen haren hals, waerop op de eene syde was 't conicx figure en op d' ander syde, een bedelaers male, daer 2 handen trouwys doerstaecken. En dit

+ Quade roepen gestroyt in Antwerpen.

+ Prekinge van die van der nieuwer religien in boschen.

(57) Over de prediking buiten de stad zie: A.C., blz. 69; - A.A.X, p. 337-338.

+ Van de guesscotelen daer 't volck uytdronck.

[p. 49]

was al, omdat den heer van Berlaymont metten aenhanck van de regente dese edelen ‘gues’ genaempt hadden, welck te seggen is, erger oft min dan bedelaers. Daerom drincken sy uyt scotelen als bedelaers en noch so wilden sy tot den conick tot den bedelsack toe, in syn gerechticheyt getrou syn; en elck wilde scier sulcx nadoen in al de Nederlanden en sonderlinge tot Antwerpen⁽⁵⁸⁾.

⁺ Item deestyt was binnen 's Hertoghenbosche een beroerte gecomen, also dat de gemeynte haer begonde te wapenen, en dat ter oorsaecke omdat de heeren van der stat met de geconfedereerde oft tsamen verbonden edelen niet en wilden onderteeckenen. En also was 't meest al overal: tot Antwerpen waeren oock sommighe heeren seer in den haet van de gemeynte als den mercktgrave, Lansloet van Ursele en syn sone,⁺ den treserier en heer Heyndrick van Berchem. Ja, het volck gaf haer na, en niet al sonder oorsaecke, dat, hadden sy binnen Antwerpen de inquisitie oft daerna de moderatie connen doerdringhen, men soude haer seker somme van penninghen gesconken hebben: hiertoe waeren de geestelycke al gewillich⁽⁵⁹⁾.

(58) De proost Morillon vermeldt inderdaad, dat in den ommegang meerdere gildeleden de geuzenteekens openlijk droegen: dat zelf deze teekens in juweelen werden verwerkt en door edele damen gedragen.
Zie E. Poullet et C. Piot, op. cit., I, p. 305 en volg.

+ Die van den Bosche oponeren teghen haer oversten, omdat die den edeldom versmaeden, maer met scoone worden werdt de gemeynte gestilt.

+ Sommige heeren gespecificeert, die in der gemeynten haet waeren tot Antwerpen.

(59) Als markgraaf fungeerde Jan van Liere van Immerseele, Ridder, Heer van Baudries.
Heyndrick van Berchem was buitenburgemeester der stad. Lanceloot van Ursel, vervulde het ambt van schepen, terwijl als tresorier de koopman Christoffel Pruynen was aangesteld.
Het beruchte stuk Moyens pour remédier, vermeldt evenwel den tresorier als martinist, terwijl Lanceloot van Ursel en zijn zoon als ‘doubteux’ zijn aangeteekend. A.A., IX, 407-426.

Hier volcht een boecxken, welck eenighe wyse en verstandighe mannen lieten uytgaen tot onderwysinghe en waerscouwen allen regierders en staten deser Nederlanden, van 't gene dat sylieden verstaen en versoecken geordineert te worden op 't stuc van der religien. 1566 den 12 Juny⁽⁶⁰⁾.

Laet u nu onderwysen, gy coninghen ende goeverneurs op eerden, dient den heer met vreesen en verblyt u met hem; cust den sone, dat hy niet toernich en worde, en gy op den wech vergaet, want syn⁺ tornicheyt sal aenbernen, maer wel allen die op hem betrouwen. Psalm 2.

Allen menschen natuerlyck verstant hebbende, en eenichsins geoeffent in de cristelycke religie, moeten bekennen dat het catholicxse salichmakende geloove sy een enckel gave Godts, hercomen doer het ingeven van den heylighen geest, by middele des gehoorts, en exercitie des woerdt Godts. Sulcx dat alle degene, die contrairie willen sustineren, souden⁺ van een iegelyck gehouden worden voer onwyse en van Godt verlaten menschen. Also als in d'ander advertissementen is genoech geseet, overmits den welcken is genoech blyckende, dat de cardinalisten, daer sy hun vervoorderen seer presomtueselyck de menschen te bedwingen met gewelt tot onderhoudinghe van hen catholyck geloove, hoe wel sy 't selve niet en doen uyt rechten iver totten christelycken geloove, maer teghen haer eygen concientie, welwetentheyt, alleenelyck om haer tirannye te bevestigen; gebruyckende daertoe moorden, hangen, branden, verdrincken,

(60) Vermeld bij J.K. Van der Wulp, Catalogus van de Tractaten, Pamfletten, enz. over de Geschiedenis van Nederland. Amsterdam, 1866-1878, n^o 122.
Advertissement bijde goede ende ghetrauwe ondersaten ende inwoonderen der C M. Erfnederlanden gedaen, aen de Gouverneurs ende Staten derselver landen van tghene dat sijlieden verstaen ende versuecken geordonneert te worden op tstuck van der Religie, 16 blz.
Vermoedelijk te Antwerpen gedrukt. Ook bij P. Bor, op. cit., I, f^o 43.
Zie de kritiek van Morillon op dit pamflet. E. Poullet, C. Piot, op. cit., t. I, p. 336.

+ Oude of R: overz:

+ Rom. 10
ephe 1
1 tessa 2
phili 1
2 pirr 1

[p. 50]

levendich delven, bannen en confiscatie van goeden, tot verdruckinge des conicx en syne ondersaten, synde grontvyanden alder redelyckheyt. Ende hoewel de keyser Carel en ons conick, syn sone, beyde gesworen en beloeft hebben voer alle tyden den hertochdomme van Brabant, tegen haere ingesetene niet te gebruycken eygen wille, foortse oft gewelt, oft die te belasten met eenighe nieuwicheyt, maer altoos te handelen na haeren ouden rechten, privilegien, vryheden, hercomen en usantien.

Dien nietteghenstaende, so hebben de pretense geestelyckheyt so verre gepractiseert, abuserende de goedtheyt van wylen Carolus de 5, dat sy in Brabant en in alle landen van herwaerts overe hebben ingedronghen sekere ordinantien ende placcaten op 't stuc van der religien, dewelcke sy sedert oock hebben doen confirmeren en publiceren op den name ons aldergoeden heere de conick Philippus van Hispanien, syn sone. By middele van welcke placcaten hebben sy hun gevoordert en noch doen, teghen alle goddelycke en weerlycke rechten, teghen de blyde incomptste, en met een nieuwicheyt te voren noyt gesien, te bedwinghen de getroue ingesetene des landts tot den geloove, met alle gewelt voer verhaelt, contrarie allen rechten, en den exempelen der apostelen en oude leerarts der Cristenkercke. Merckende nou de cardinalisten, dat den edeldom, voersiende de beroerten, die doer de onverdraechlycke tirannye soude rysen, hebben 't willen beletten, en siende sy cardinalisten, dat sy doer sulcx (te) beletten souden gefrusteert worden om te blyven in haer tirannich voernemen, hebben gesocht de staten van den lande te abuseren en hen voergehouden sekere Moderatie op de placcaten en ordinantien, wesende de selve moderatie in effeckt ergher en ongoddelycker dan de ordinantien en placcaten. En want sulcx 't onser kennisse gecomen is, so hebben wy als getrouwe ondersaten ons willen quyten en aen U, edele en eerwerdighe heeren staten, proponeren en aviseren dat hier na volcht...

Ten eersten is noodelyck, volgende de requeste van den edeldom, dat sonder aviseren oft modereren, de placcaten worden gecasseert, als contrarierende alle goddelyckheyt en redene, en wesende een enckele nieuwicheyt, waerdoer en onder sulcx decxsele geen mensche vry en is te verliesen lyf en goedt, oft een groote scande, volgende de moderatie den staten van Vlaenderen den 5 en den 11 Meye voergeleet, waervoer vuele de doot kiesen souden, dan haer concientie te verloochenen. Ende om de landen niet onversien te laten van goede polecye op 't stuc van der religien, en om te wederstaen alle quade seckten, tenderende tot oproer, so en is er geen beter middele dan hetgene, dat by den edeldom in de requeste versocht is, dats te weten, dat by de generale staten van 't conicx erfnederlanden t' samen vergadert, sonder iemant uytgesteken, daerop ordinere wat rechtelyck is.

Maer de cardinalisten, daeraf Viglius, wesende onlancx misprister geworden, de principaelste af is, sorgende dat doer die generale ver-

[p. 51]

⁺ gaderinghe alle haer ongoddelycke handelinghe ontdeckt sou worden, en dat men van haer valsche administratie soude rekeninghe eysen, hebben so verre gebrocht, dat de hertoghinne van Parma doer haer verleyt synde, niet en wil byeen roepen de generale staten; maer heeft gevoordert de heeren der steden apart te roepen en also elcken bysondere te betrecken, om te mogen comen tot de pretence Moderatie; wesende oorsaeck om de staten om d' een teghens d'ander te setten, want d' eene valt gewillich en d' ander niet, d'een sou wel willen en vreest syn gemeynte, en soo voorts...⁽⁶¹⁾.

Ja, dat meer is, hebben aen borgemeesteren en scepenen der 4 hooftsteden van Brabant begeert, dat sy sulcke moderatie souden ontfangen en voorderen, sonder den breeden raet en natien daerop te vergaderen, en noch gesonden den 9 Juny aen de selve steden besloten brieven, onderteekent met 't conicx hantteeken, belovende hen vrydom van der inquisitie so verre sy ontfangen de moderatie, waerin de inquisitie ende de placcaten al in gefondeert is met duysterheyt; 't welck geen heeren en is georloeft iet te concenteren van eenige scattinge, sonder den breeden raet: hoe vuel te min dan, daer goedt, bloedt, lyf en siel is aenhangende⁽⁶²⁾

Desen aengemerckt, moet er neersticheyt gedaen syn, dat er niet geordineert en worde, sonder de generale vergaderinghe der 17 landen, waer duer te hopen is een vrede doer Godts genade en voerspoet in den lande, die door de placcaten te niet gaet. En aengaende de religie, mach daerin geordineert worden, dat men goddelyck en redelyck sal bevinden te behooren ten dien eynde, dat de catholycke religie en openbare executie mach blyven in haer geheel sonder geturbeert te worden, tot onderhouwen onsen voerscreven oude rechten, en wie d'eene of d' ander misdoet sal gestraft worden etc.

⁺ Waertoe grootelycx dient te concidereren, bysonder voer den lande van Brabant, dat den keyser Carel de vyfte met hertoch Mauritius van Sacxsen, cuercorst, gemaeckt hebben in de stat van Passau, een religionsvrede, in welcke pacificatie onder ander articulen is begrepen, dat men van doen voertaen, om de verscheydenheyt der religie en soude molesteren, en wat men in den naesten rycxdach soude gesloten worden, soude gehouden worden onverbrekelyck, welcke geschiede in 1555 in Februari⁽⁶³⁾. So is daer gemaeckt een generale religionsvrede, in presentie van de comissarissen deser erfnederlanden, so voer den catholycquen⁺ als voer den aenhangers van de confessie tot Ausborch overghegeven, welcken vrede alle provincien des heyligen rycx behooren te genieten en onder andere 't hertochdom van Brabant, als wesende een lit en leen des rycx, gestelt in den vyfden cryts oft cirkel des rycx provintien⁽⁶⁴⁾. In versekeringhe van welcken, so is waer dat dese erfnederlanden, bysondere 't hertochdom van Brabant heeft in alle rycxdaghen gesonden huer comissarissen en gedeputeerden: op den rycxdach gehouden 1551 was den grave van Meghen en den heere van Bossu; in der selver qua-

+ De regente en wil de staten niet vergaderen.

(61) J. de Wesenbeke, op. cit., 212.
W. Nuyens, op. cit., I, 1, blz. 48.
E. Poullet et Ch. Piot, op. cit., t. I, p. 252, note 2.

(62) J. de Wesenbeke, op. cit., 217.
W. Nuyens, op. cit., I, 1, blz. 49.
F. Rachfahl, op. cit., II, p. 611.
Over de stemming te Antwerpen. A.A., X, blz. 332.

+ 1552 den lesten July.

(63) Zie over het verdrag van Passau: H. Barge, Die Verhandlungen zu Linz und der Vertrag von Passau, 1893.

+ 1530/25 Juny.

(64) Brabant had eerst den 21 Januari 1549 de beslissingen van de onderhandelingen van Augsburg, (26 Juni 1548), waarbij de Burgondische kreits in het Duitsche rijk werd ingesteld, aangenomen.
Zie H. Pirenne, Histoire de Belgique, t. III, 107.
A. Henne, op. cit., t. VIII, blz. 329.

[p. 52]

liteyt is oock gecompareert in den teghenwoordighen rycxdach, de raetsheere Philippus Cuebel, dewelcke van wegen des rycx gesommeert is geweest tot betalinge van der contributie, die dese landen sculdich syn te doene om den Torck te resisteren⁽⁶⁵⁾.

En soo voorts was in dit boeck meer verhaelt, hoe nootelyck de generale vergaderinge der staten hier waer, opdat den geestelycken oft die van ander opinie syn, geen ongelyck en gesciede. Sulcx doende en sal de geestelyckheyt haer niet cunnen beclagen, dat sy in haeren wellustighen vrede geturbeert worden en sullen also tyt en stont hebben om, volgende de exempelen der apostelen en voervaderen, te studeren en de⁺ afgeweken van catholyck geloove met evangelischer leere te onderrichten, opdat het bloet der onnoosele cristenen, ('t welck roept wraecke voer Godt) tot haerlieder ernstiger instantie over 42 jaren vergoten, van haer niet geeyst en worde⁽⁶⁶⁾.

En sonder de vergaderinghe der staten iet te ordineeren, bysondere in prejuditie des religionsvrede, so soude sulcx van onweerde syn en geen oproer verminderen maer vermeerderen, want wesende nou ontdeckt en in 't licht gebrocht, het effeckt van der blyder incomptst, religionsvrede en in gemeyne spraecken gedruckt syn met meer ander rechten en previlegien deser Nederlanden, so en souden de ondersaten des lants nemmermeer willen toelaten, dat men haer een punckt daeraf soude berooven, het waer onder 't decxsel van Moderatie oft andersins. Daerenboven en is 't niet, onder reverentie gesproken, in de macht des conicx, als hertoch van Brabant, noch den staten, noch van niemanden van desen lande, als litmaten des rycx, te frusteren de beneficien van des rycx afsceyt 1555 en bysondere van den articulen des religionsvrede⁽⁶⁷⁾. En so verre iemant daer iet tegen doet, hopen de inwoonderen van desen lande, dat hen als litmaten des rycx de remedie, die op dien rycxdach geordineert is, teghen sulcke moetwillighe vredebrekers gestatueert is,⁺ niet geweygert en sal worden. Gelyck nou onlancx op den rycxdach de cuervorsten hen hebben beclaecht aen den keyser, in presentie van Philips Cuebel, comissaris, van dat men hier in Brabant vervolcht de goede getrouwe ondersaten en met alderleye tormenten doyt: daer sulcx een leen ende litmaet des rycx is en begrepen onder den religionsvrede, biddende deselve cuervorsten, dat syne Maet. believe daerteghens te versiene, naer geordineerde costuyme in 't afscheyt des religionsvrede, en dat alle vervolginge cessere en biddende, dat hy seynde aen den conick in Hispaenien en aen de regente van Nederlant, d' welck syne maesteyt beloefde en gedaen heeft⁽⁶⁸⁾.

Maer ick geloove, dat den raet van Spaengien op niemant niet vuel en acht; maer de conick is van naturen goedt, maer sy houden hem verblindt en doen vuel, dat hy niet en wete. Maer alle dit voergaende considererende, so is te verwonderen wat excusatie de goeverneurs ende staten van desen lande namaels sullen connen bybrengen, so verre iemant

(65) De door den Burgondischen kreits verschuldigde sommen als lid van het Rijk werden tot in 1552 regelmatig betaald. Later was zulks niet meer het geval.
A. Pirenne, op. cit., t. III, p. 138.
A. Henne, op. cit., t. VIII, p. 338.
Philips Cuebel, raadsheer en meester der rekwesten van den geheimen raad had inderdaad den rijksdag bijgewoond als commissaris van den koning, en was zeer tevreden over de houding van den keizer en over de genomen beslissingen.
Hij keerde den 23 Juni terug in het land.
Zie E. Poullet et Ch. Piot, op. cit., p. 333.

+ Jan en Hendrick 2 Augustynen monicken worden tot Brusel verbrant den eersten July 1523.

(66) Bedoeld is hier het verbranden der beide Augustijner monniken Hendrik Vos en Jan van den Esschen, den 1 Juli 1523.
Zie W. Pont, op. cit., p. 29.

(67) Religievrede, welke in den Rijksdag te Augsburg in 1555 werd overeengekomen.
De zittingen namen een aanvang in Februari: het Rijksafscheid volgde den 25 September 1555.
Zie G. Wolf, Der Augsburger Religionsfriede, 1890. Stuttgart.

+ Macximiliaen, keyser.

(68) M. Ritter, op. cit., t. I, blz. 352.
E. Poullet et Ch. Piot, op. cit., t. I, p. 333.
Hierover verscheen rond deze tijd:
‘Een cort verclaren in wat manieren die Roomsche Keyser Maximilianus zijnen Rycxdach ghenomen heeft tot Ausborch den 25 May ende hoe dattet toe ghegaen is.’
Gedr. tot Cuelen.
Zie P.A. Tiele, Bibliotheek van Nederlandsche Pamfletten, dl. I, n^o 65. Amsterdam, 1858-1861.

[p. 53]

van hen consentere eenighe acte contrarie des voere verhaelt is, 't sy in den name van moderatie oft andersins. Den 12 Juny 1566.

Deestyt was noch een requeste oft waerscouwinghe gheworpen in de huysen en plaetsen, daer de overheyt van Antwerpen die was vindende, sonder oock te weten van wien sulcx quam en was van gelycken inhoudende als dit voergaende, ophet aldercortste hier verhaelt⁽⁶⁹⁾.

Also vuele ghesproken is en het lant beroert is geweest in de vergaderinghe der edelen tot Brussel en nademael dat in 't licht gecomen is, wat sy ontdeckt en begeert hebben, so soude hy wel onmenschelyck syn, die sulcx niet en soude begeeren. Wie is er o almogende Godt, die niet beweecht en wordt, als hy siet simpele ende slechte liedekens, die Cristum soecken en meynen te vinden haere salicheyt, teghens alle liefde omgebracht worden? En dan de onnoosele kinderkens van hen vaderlycke goeden berooft blyven en worden de gemeynte op den hals gedronghen! O groote wreetheyt, is 't niet genoecht, dat d' ouders verbrant en in aschen voer den wint verstroyt syn? Moeten die leden, ja Cristus leden, die sulcke syn rycke toeseet, namaels lyden en verloren gaen? Sulck roept wrake voer Godts aenschyn; daerom heeft Godt so edelen geesten verweckt om sulcx te niete te doen, en is weerdt in alle cronycken verhaelt te worden, die sulcx voerstaen tot 't gemeyn beste en tot scande van alle die contrarie willen⁽⁷⁰⁾.

⁺ Maer boven alle andere hebt gy, o regierders van Antwerpen, u een cladde aenghevreven, die het water van der zee niet en sal afwasschen! Niet omdat gy u met den edelen niet en hebt willen voeghen, want Godt heeft hen alleen den loon en eere willen geven. maer hebt u verbonden tot observatie en executie van de placcaten, en men verstaet wel uit den mont van de regente, dat gy sulcx te voren gepresenteert hebt en selve sulcx eerst opghegeven hebt en meer ander dinghen⁽⁷¹⁾.

Eerwerdighe heeren, wy souden wel willen, onder correctie, onderricht syn van wien u desen last ghegeven is en de saecken van de edelen odiuex te maecken; 't is wel een groote saecke: 't was genoech, dat er van absolitie of moderatie geen questie meer en was; waertoe diende dese nieuwe confirmatie by ulieden gedaen? Men disputeert niet of gy u hadt behooren te voegen metten edelen oft niet, want dien aengaende hadden mogen rysen diversche consideratien, maer uyt wat redenen en propoosten waert gylieden tot sulcx geneghen, daer alle de edelen en alle getrouwe ondersaten scier de herten van alle menschen nou contrarie waeren. 't En is den middelt niet, eerwerdighe heeren, om de stat daer te bewaeren in haeren fluere, dat gylieden gepresenteerd hebt met alle neersticheyt en riguer te observeren de placcaten, daer sulcx alreede in Vlaenderen en die inquisitie wordt opghehouden en dencken niet meer daeraf te doen; wie en sal niet liever wesen ter plaetsen, daer de meeste

(69) A.A., X, blz. 332.
9 Juni 1566: Advertentie aen Madamme van sekere billetten aende Borse geplect ende andere.
Dit manifest door J.F. Willems gepubliceerd, werd evenwel verkeerdelijk aanzien als een vertoogschrift, dat in 1565 aan de Magistraat zou zijn overhandigd.
Zie J.F. Willems, Belgisch Museum, 4^e deel, p. 228. (Gent, 1840.)

(70) De aanhef van dit vertoog wijst duidelijk op de herkomst: de calvinistische oppositie te Antwerpen begon zich meer en meer te roeren: dit blijkt ook uit voorgaande advertentie aan de regentes.

+ Die heeren 't Antwerpen worden beschuldicht dat sy de placcaten presenteren te observeren.

(71) Over de houding van de Magistraat schrijft Morillon aan Granvelle: ‘... non obstant tout ce que peult le magistrat, qui est bon et se conduict par l'advis de ceste court...’
E. Poullet et Ch. Piot, Correspond. de Granvelle, t. I, p. 334.

[p. 54]

vryheyt is? En also verlaten dese stat en vertŕecken na Gendt oft Brugghe oft dien gelycke bequame steden totter coomenschap. Want sulcken spraecken beginnen onder de natiën alreede te rysen, om van hier te vertrecken na Brugghe oft elders, die sulcx afgeslagen hebben, welck Brabant presenteert en sonderlinghe die van Antwerpen. En daer syn eenighe, die der stat grootheyt haten en doer de vryheyt te eer verleyt souden syn om te wesen, daer men geen vervolchgenisse van de scrifture en doet, want tot sulcke plaetsen is peryckel van oproer en oploop van volcke en 't profyt en confiscatie van den goede, maeckt rassche voeten om bloet te storten⁽⁷²⁾.

Doet dan open, eerwerdighe heeren, U ooghen des dach en duncket U niet goedt U te voegen metten edelen, doet U saecken apart en valt syne maesteyt anderwerf te voete: de rechtveerdicheyt sal voor U bidden by gemeyne accoorde; hy sal U qualyck sulcken saecken cunnen geweygheren en met ter herten, want men verstaet dat de ander dry steden van Brabant wel gesint syn geweest haer te voeghen metten edelen en hadden die van Antwerpen doer blinde voersichticheyt sulcx niet gekeert, gelyck die van Vlaenderen self alle neersticheyt doen om van alsulcx eeuwelyck ontslaghen te syn. Daerom en sal men 't U niet qualyck cunnen afgenemen, dat gy volcht alsulcken edelen en vrome voergangers, want eerwerdighe heeren, gy sult moghen oorsaecke wesen, dat het versueck van den edelen aen den conick sal qualyck genomen worden, doer 't presenteren van die van Brabant; en wilt daer in Uwen eedt en coneientie bewaren en sult weldoen⁽⁷³⁾.

Onder stont gescreven aldus. Alle Uwe Eerw. dienaeren, eenighe getrouwe en sorchvuldichge borgeren van den gemeynen ingesetene, tot welvaren en vrede binnen Antwerpen.

(72) De onrust in de stad was inderdaad zoo groot, dat zekere natiën van kooplieden besloten hadden de stad te verlaten, indien geene maatregelen werden getroffen.
E. Poullet et Ch. Piot, op. cit., t. I, p. 335, 342.
De magistraat vreesde, dat zekere lieden het inzicht koesterden, dewelvaart der stad te vernietigen. A.A., X, p. 342.

(73) Intusschen bleef Brabant in de afwachtende houding en alles deed vermoeden dat de Staten van dit gewest de Moderatie geenszins zouden aanvaarden.
F. Rachfahl, op. cit., t. I, p. 610.
De gang der onderhandelingen wordt ons ontdekt door de brieven der Antwerpsche gedeputeerden aan hunne lastgevers, de Magistraat.
Stadsarchief, Staten van Brabant. Brieven Magistraat, 1556-1570. Maanden Juni, Juli 1566.

Hier volcht eenen langhen brief oft boecxken, geordineert by den edeldom, oft doer eenige geleerde, welsprekende mannen doer haer believen, die scynt aen den Conick gesonden te syn. En is ommers openbaer gedruckt geweest, omdat hy elck openbaer sou syn, oft hy dan gesonden is aen syne maesteyt oft niet, dat en wete ick niet, maer syn openbaer uytgegaen.
Begint aldus:

Remonstrance aen den grootmachtighen conick van Spaengien etc., op de requeste by den edeldom der conicklycke maesteyts erfnederlanden, die in April de hertoginne van Parma als regente deser Nederlanden gepresenteert werdt⁽⁷⁴⁾.

Genadighe Heere! Hoewel wy niet en twyfelen, dat wylen de keyserlycke maet. van saliger gedachten, uwen vader, ordineerde de placcaten op 't stuc van der religien, en heeft beweecht geweest te onderhouden,

(74) Rond het einde der maand Juni bericht Morillon aan den kardinaal dat opstandige schriften te Antwerpen worden verkocht: ‘les requestes des Geutz qui se vendent en Anvers avec ung pernicieux commentaire’.
E. Poullet et Ch. Piot, op. cit., t. I, p. 348.
Wordt hiermede het volgende schrift bedoeld?
Of staan wij voor: ‘Een kort Christelijk bedenken, de Coninklijke weerde in Hispanien, Heeren Philippo toegeschikt, hoe men alderhande oproeren, die in de Nederlanden van wegen de Religie te besorgen zijn, moet bejegenen, en de secten en ketterijen, die daer dagelijx wassen en toenemen: uitroden.’ Vermeld bij P. Bor, op. cit., t. I, f^o 43.

[p. 55]

⁺ met een vierige liefde, het catholyck geloove om de eere Godts te voorderen, en alle seckten uit te roeyen; waertoe gy oock gesint syt, willende die niet alleenelyck scerper bewaeren, maer daerby oock voeghen de onderhoudinge van 't concilie van Trenten, om te geringher te comen thuerder meeninghe.

Soo hebben nochtans wy, onderdanige ondersaten van uwe maet., vuer so vuel als 't ons beroepinge aengaet, begeeren oock te voorderen uwe meeninghe doer alle middelen, die ons mogelyck syn; maer aensiende den staet van uwe landen van herwaerts overe in groote peryckelen, die over ons hooft syn hangende, niet alleene doer de groote bloetstortinghe, die men nou ter causen van de religien 42 jaeren lanck gedaen heeft met alle wreetheyt, doer brant, sweerdt en bast en water en alle tormenten; maer oock om de groote volstandicheyt van de ingesetene der landen, die welcke liefver duysent dooden lyden en al haer goedt verliesen, dan die benauwinghe der concientien te verdragen, welcke saecke tenderende is tot een groote verwoestinge van den geheelen lande.

So hebben wy ons begeven om naerder te overlegghen de meeninghe van wylen de keyserlycke maet. (ende de uwe). Maer overleet hebbende dien tyt, dat de placcaten eerst uythinghen, met desen tyt present, en den gront van de placcaten ingesien hebbende, so bevinden wy dat de keyser daertoe verweckt is doer vuel aenbrengen; en die 't deden, niet noch en kenden diegene, die sy met heresie en oproer beschuldichden, 't sy 't was doer wat middelt als sy conden te niet brenghen, die haer affsceyden van de roomsche kercke en de gedenckenisse geheel te doen vergaen. En om het selve te volbrengen hebben sy gevolcht geweldige middelen, waermede sy niet gevoordert en hebben, maer oorsaeck ghegeven van vermenichfuldinghe van alle seckten, doer dien sy alle rechten in 't procederen en alle previlegien verworpen hebben, en al de weerelt suspeckt gemaeckt en hebben also de duere geopent voer alle beroerte en tweedracht.

Waeromme, overleggende onse beroepinghe, hebben gedacht dat men ons met goeden rechte soude besculdigen mogen van ontrouwicheyt, indiens wy niet te kennen en gaven den staet van der saecken van herwaerts overe, de religie aengaende. Biddende dat uwe maet. opsicht nemen wilt op den tegenwordigen tyt, so hebben wy ons verstout u te vertoogen de aldersekerste remedie, doer de experientie, die wy hebben van de saecken van herwaerts overe, hoe wel wy weten dat er sommige syn sullen die door eenen boosen aert u sullen raden ons geen gehoor te geven, so hopen wy nochtans dat uwe maet. meer acht sal nemen op de goede redenen van onse saecke, die uyt liefden comen tot welvaert van den lande, dan op haere gedichte en groote versierde luegenen.

⁺ Want het is genoech bekent dat het een achtbaere en princelycke duecht is en een costelycke ciraet van eenen conick te aenhooren de clachten, requesten en advertissementen van synen ondersaten, bysondere

+ Tot Trenten gesloten 1565.

+ Herodiam in den 1^e boeck Swetonius in 't leven van Octavius en Tiberius, keysers van Roomen⁽⁷⁵⁾.

(75) Bedoeld is hier het werk van Cajus Tranquillus Suetonius, Vitae XII imperatorum.

[p. 56]

⁺ als die de saecken van der religien ende justicien aengaen. En dat so vuel te meer, omdat uwe maet. dat by solemnelen eedt beloeft heeft, geen requesten oft iet, dat men u presenteeren sou, qualyck nemen sal, oft oock niet toelaten, dat men, die sulcx doende, eenich verdriet aendoen sal, welck ons te meer doet verhopen, dat uwe maet. ons niet alleen goedt en genoech gehoor sal geven, maer oock voer goedt nemen onse voergaende requeste en dese remonstrantie, die welcke tendeert totter eere Godts, onderhouwinge der justicien, vermeerderinge uwer hoocheyt en gemeynen vrede van uwen lande.

Te weten, dat wy in aller ootmoet begeeren uwe maet. te vertoogen, dat de placcaten ende allen formen van inquisitien, hoewel dat sy tot goeder meyninge gemaeckt syn geweest, en connen nochtans geen stat grypen in dese landen na de gelegenheyt destyts; en dat om vuele redenen, dewelcke uwe maet. sal believen te overlegghen in der maniren, als die by ons hier gestelt syn, aen u biddende, en die op de waerheyt gefondeert syn, merckelyck bewysen, dat die placcaten syn onnut en contraire de welvaert en den weerlycken rechten, en oock de previlegien van⁺ den lande, die uwe maet. beloeft heeft te onderhouden. En dese placcaten brengen (de) een generale bederffenisse, so sal u maet. believen een soeter remedie te ordineren en die ander gansch te niete te doen, als daerduer, dat den name Godts mach geëert worden, syn kercke wederbracht tot eenicheyt, de benaude concientien tot een heylighe vryheyt, d' abusen geweert worden en de justicie in haer geheel gestelt worde, en dat men so over allen uwen volcke mach vrede en eenicheyt sien. Dit doende, so sullen uwe ondersaten geoorsaeckt syn Godt te bidden voer die welvaert en in gestadige gehoorsaemheyt tot den dienst van uwe maesteyt te stellen.

Ende om te vertooghen des vorseyt is, opdat uwe maet. kenne te beter de groote redenen, die wy hebben in de requeste, so sullen wy op 't cortste uytlegghen de principale punckten van de placcaten, die ons meest beswaren.

Ten eersten, daer is een groot getal verboden boecken en sal noch meerder wesen, daer by gevoecht synde die nieuwelycx verboden syn in den concilie van Trenten of doer den paus verboden syn; noch is verboden dat men in syn huys geen vergaderinghe en sal houden, sonder uyt te sceyden wat getal van volck voer vergaderinghe gehouden sal worden; desgelycx, dat niemant en spreke noch en disputere van der heyliger scrifture 't sy in 't openbaere of 't sekrete, sonderlinge in sware saecken, den geloove aengaende, ten waeren doctuers van Loven oft diergelycken. En dese verbiedinghen en syn niet gedaen op den geestelycken ban oft seker gelt, gelyck men eertyts plach de openbare ketters te castyen, maer op verbuerte van lyf en goedt. Ja, dat meer is, die volherden in eenige opinien conforme den verboden boecken, sullen so wel vrouwen als mans, levendich verbrant worden, maer hebbende berou en afstaen

+ Maes. dit beteekent maesteyt.

+ In de blyde incompste gesworen.

[p. 57]

sullen onthalst en de vrouwen gedolven worden; 't goedt in alle maniren verbuert blyvende, contrarie allen previlegien. En alle ontfangers oft aenhouders van suspeckte persoonen in 't geloove, sullen oock verbueren lyf en goedt, en sy, sulcx wetende, terstont niet aen en brengen aen den officiers van de bisschoppen oft inquisituers, sonder acht te nemen op maechscap, vrintscap, gebuerte oft sonderlinge kennisse. Ordinerende den aenbrengers seker somme van gelt oft den tienden pennick, en bevolen allen rechters voorts te varen tot executie sonder te versoeten, modereren oft te veranderen op de verbuerte van haer officie, ten eeuwigen dage geen te vercrygen, en den geestelycke officiers en inquisituers alle bystant te doen en te vangen, die sy als suspeckt haer overgeven, op de pene als voren. So dat daer doer de inquisitie opelyck bevesticht is, gelyck men oock bevinden can uyt de brieven en het mandement, die onlancx uyt Spaengien syn gesonden den 17 Octobris 1565⁽⁷⁶⁾.

Maer 't soude te lanck vallen allen de articulen van de placcaten ende inquisitie te verhalen: so sullen wy alleen de hooftpunckten examineren opdat uwe maet. mach verstaen wat quaden consequentsie sou wesen het onderhout van dien.

Aengaende de manire van procederen, so sal een iegelyck bevinden dat se geensins den rechten gelyckformich en syn, en noch min den previlegien.

Ten eersten moet den inquisituer een ordinaire en competente juge syn van de plaetse, daer de misdadiger te rechte staet; ja, dat hy oock niet en doe dan in directe consideratie van synder officie en vermogen: anders en soude de inquisitie niet alleenelyck teghen alle recht en reden syn, maer oock gansch van onweerden en machteloos wesen.

⁺ Ende achtervolghende dit recht, so heeft uwe maesteyt gesworen dat se in Brabant niet en sal doen handelen, dan doer competente rechters, so dat men niet en mach iemant vanghen, tensy dat den officier eerst genomen en hem ondervraecht heeft scerpe informatie van de suspicie. Maer in de placcaten, in plaetse van competente rechters, syn gestelt sekere priesters oft monicken van den paus, en bisschoppen daertoe gecomitteert, welcke beter voegen soude haer apten en gardianen⁺ gehoorsaemheyt te bewysen, oft haer mettenen en vesperen te singen, dan haer met den rechten te moeyen. Waerby uwe maesteyt oock gesworen heeft in geender maniren toe te laten, dat de geestelycke persoonen in Brabant eenighe kennisse van den rechten sullen hebben, dan alleen in dry saecken te weten: van den testamenten, beloeften in huwelycken en aengestorven geestelycke goeden, en heeft altyts also onderhouden geweest by allen uwe voersaten: so, dat wylen hertoch Philips van Borgoengien by syn ordinantie van den 17 January 1447 alle ondersaten van Brabant verboden heeft op lyf en goedt te doen eenige maniren van rechten voer de geestelycke, tensy met verloff van de ordinaire

(76) De beruchte brieven uit Bosch van Segovie, in dato 17 en 27 Oktober 1565, waardoor werd bevolen de plakkaten tot beteugeling der hervorming met alle strengheid door te voeren (reeds hooger vermeld, n^o 36, blz. 22).

+ In de blyde incompste.

+ In de blyde incompste.

[p. 58]

officiers van de 4 hooftsteden en om saecken, die in de previlegien gespecificeert staen.

Desen hertoch heeft by ander 2 brieven van den 20 Octobris 1451 en van den 27 Novembris 1457 synen ondersaten van Brabant willen bewaren van alle geestelycke juridictie, en bevolen geensins te gedooghen, dat iemant soude gedaecht oft bescadicht syn by de geestelycke juridicktie, dan achtervolgende den ouden rechte en costuymen van Brabant, en te straffen, die sulcx deden en oorsaecke in sulcx souden geven. Welcke saecken alle syn nacomers gesworen en beloeft hebben te onderhouden; so, dat wylen conick Philips van Castilien, uwen grootvader, die verboden heeft in Brabant eenighe conservatorien te gebruycken, en by andere previlegien te maecken eenige nieuwe comissarissen, sonder consent van de staten van den lande. Welck Carel de 5, uwen vader, oock gesworen heeft en oock uwe maet. in de blyde incompste, met uytgedructen woerden, en te niet te doen wat teghen de oude rechten gedaen waer, oft sou moghen gedaen worden: en alle officiers van Brabant hebben sulcx elck in 't particulier gesworen.

Dies aengaende en derf uwe maet. niet vrempt geven, dat die van Brabant so neerstich en in so menige maniren de geestelycke belet hebben te usurperen eenighe rechten, dan in dry saecken voer verhaelt, welck haer in haer eyghen wetten oock verboden is; so dat wy ons seer verwonderen, dat sy aen u maet. vervoorderen te hebben de kennis van den weerlycken rechte en heresien, en dat sy in dat stuck de palen en limiten van hueren voersaten gestelt, willen overtreden, en gebruycken, in plaetse van den geestelycken ban, het sweerdt, vangen en pynighen. Wy en disputeren hier niet van de bisschoppen des rycx, dewelcke weerlycke heeren syn van haeren lande, en alsulcke rechten over hals en buyck: dat laten wy Godt scyden, dat sulcke 2 sweerden gebruycken over haere ondersaten, haer houdende niet alleen voer geestelycke bisschoppen, voer vorsten en heeren, welcke Godt 't sweerdt belast heeft; maer aengaende de ander bisschoppen, dekens en monicken, diewelcke ander manire gebruycken dan den geestelycken ban, in plaetsen daer ordinaire overheyt is, dien van Godt en uwe maet. 't sweerdt ghegeven is, so is 't claer dat se haer beroepinge overtreden. Want sien wy niet, dat den apostelen verboden is 't quaet cruyt uyt te trecken, dat onder goed cruyt gesaeyt was, en hoe wel Petro alreede toegeseyt waeren die sluetelen des hemels, so is hem nochtans 't sweerdt verboden, so Cristus leert etc., te kennen gevende, dat hy niet geroepen was om 't sweerdt te gebruycken: ‘Die coninghen der eerden hebben heerscappen over de haere, so en sal 't onder u niet wesen’. En achtervolgende dit, seyt Petrus, dat de bisschoppen niet en behooren eenige heerlyckheyt te gebruycken over de erve van den heere, welcke de geloovige syn. Welcke leeringe in de oude kercke so sterk onderhouden werdt, als dat er geordineert is geweest, dat men die pristers,

[p. 59]

bevonden synde geweer dragende en haer iet moeyende, in den ban dede, waer dat blyckt, dat sy niet en behooren inquisitie te doen, informatie te nemen, iemant te vanghen oft in de weerlycke handt over te leveren.

⁺ Maer als daer een verdoelt is, die hooren sy opten wech te brengen doer vermaninge, goede exempelen als Paulus Timotheum leerde, waer en in welcken brief hy het officie van eenen bisschop verhaelt. En Jan Crisostomus leert oock, dat men den ketters niet met dreygementen cracht en gewelt, maer met den worde Godts te vermanen (heeft). Ambrosius leert desgelycx: 't selve is geconfirmeert by vuel concilien; in 't concilie van Meaux is den pristers verboden wapenen te draghen, en van den concilie van Poitiers desgelycx; by den concilie van Toleten is verboden by den pristers den prinschen by te staen, en dat een prister, sentencie gevende oft oorsaeck wesende, dat bloet sou gestort worden, soude in den ban syn en met gevangenisse gestraft te worden. Ende in de weerlycke rechten, by de oude keysers is geordineert, dat blyckt in de boecken van de keyserlicke rechten, dat de weerlycke rechters sullen kennisse hebben, so wel van den ketteryen als andere misdadige saecken.⁺ So is 't blyckelyck dat 't gene, dat haer in den concilie van Trenten toegelaten is, contrarieert allen geestelycke en weerlycke rechten en alle oude rechten en previlegien.

⁺ Indien men wilde segghen, dat men sal last geven den ordinaire officiers, om te procederen ter inquisitie naer inhoudt van de placcaten, so soude daer noch vuel quaets uyt mogen rysen, allen rechten contrarierende of het misdaet moest groot wesen; maer om in huys gehadt te hebben eenige verboden boecken, oft testament gedruckt sonder previlegie, of gedisputeert te hebben van der scrifturen, oft om geseyt te hebben, dat onder de Cristenen geen onderscheyt en behoort te wesen, oft dat het beter waer om hoererye te schouwen, dat een prister gehuwt waere, oft om geseyt te hebben, dat het goedt waere, dat men 't sacrament uytdeylde in twee gestalten en ander diergelycke saecken en connen voerwaer voer geen groote misdaden geacht worden, die te recht wilden ordeelen. Maer op sulcx syn de inquisituers meest gefondeert, om dat voer quaet te achten, en dit is in de eerste en outste kercke al voer goedt gehouden geweest. En wy en disputeren niet oft, die sulcx seggen, weldoen, maer men behoert voer so schandelycken misdaden niet te achten, als dat sulcke de inquisitie onderworpen syn, want diveersche bisschoppen en oude leerders hebben sulcx al voer goedt gehouden, dwelck hier al genoempt en in 't lange verhaelt werde: welck ick om 't vercorten uyt late.

Naer dien dan alle voergenoempde saecken in de oude kercke ontfangen ende voer goedt gehouden syn, als nut tot den rechten catholycquen geloove, so is 't dan wel teghen reden, dat men sulcx nou eyset voer so grooten misdaet! En genomen oft het nou so leelyck gedaen waere, so en is 't noch niet so vuel, om daer informatie op te nemen, noch

+ Timoth., 3.

+ 1565

+ Wat de inquisitie voer misdaet rekent.

[p. 60]

min om daerom iemant te vangen, op het aenbrenghen van eenen mensche; 't waer genoech als sulcx in den mont waere van alle de gemeynte, dat den rechter dan vername en dat het oock der waerheyt gelyck waere.

Maer in de placcaten en wordt van de reden niet geroert, maer op het aenbrengen van wien, dat het sy, is haer toe gelaten inquisitie oft versoeck te doen en te vangen een persoon, staende ten goeden naem en faem, en dat by daghe oft by nachte, 't sy man oft vrou, jonck oft out. En den aenbrenger wordt grooter loon toegeseyt, dies moet hy 't houden staende, welck oorsaecke geeft van alle ontrouwe ende valscheyt. Aengesien dat die geerne ryck waer, met ander verlies, soude lichtelyck valscheyt versieren, oft iemant een verboden boeck in syn huys bergen oft onversiens in worpen. Dat souden oock mogen doen wraeckgierige menschen om haer leet te wreken, en dan moet diegene, die soo bedrogen is, terstont openen, 't sy by nachte oft by dage, openen alle syn sloten, boecken en papieren, ja moeten lyden, dat men haer vrouwen en dochteren ondersoecke tot op haer bedde. Uwe maet. can wel mercken, dat sulcx teghen alle billicheyt en reden is. Insgelycx dat men, volgende de placcaten, soude moeten het minste woerdt aenbrenghen, 't minste woerdt, dat sal gehoort hebben aengaende de religie, ja, al waerdt uyt den mont van synen vader. Verbiedt oock eenighe suspeckte persoonen te herbergen, eten, drincken oft iet te geven, welck teghen de wet der natuere is en alle vrintschap, gebuerscap soude doen vergeten en alle trouwicheyt. En sulcke verboden stryden teghen die cristelycke liefde, die ons beveelt⁺ onse vyanden alle duecht te doen, al waeren sy oock van een ander geloove, soo Paulus seyt, en is teghen alle geestelycke en weerelycke rechten.

En 't soude te lange vallen, alles wat de inquisitie bybrengt; het is den verstandighen genoech geseyt. Nou willen wy comen tot de penen en correcxtien, die tot de overtreders van de placcaten gestelt syn, te weten, dat diegene, die in eenige punckten sustineren, sal men de vrouwen als de mans levendich verbranden; en de mannen, die 't afgaen onthalsen, en vrouwen delven, verliesende altoos het lyf metten goedts, waerop dient vuele geconsidereert te syne. Ten eersten is 't teghen alle reden, dat men als ketters punieert, die disputeren in der scrift, en die ondersoecken, welcke niet alleen de oude leeraerts toegelaten en hebben alle menschen, al en syn 't geen pristers oft doctoren, maer 't werdt oock in der scrifturen gepresen. Leest Actor, 17, 2; Patri, 1; Mat. 13; 2, Timoth. 3, wat Paulus daer seyt! Leest van Davidt Psal. 1. 119! Crisostomus pryset oock, Jeronimus in den brief aen Leta gesonden, desgelycx seydt dat de ambachtslieden en scaepherders behooren psalmen te singen, en alle oude leeraerts en propheten insgelycx! Wat reden is er eenen mensch te willen dooden, hebbende oft lesende eenen boeck, die by de geleerde van Loven niet toegelaten en is of by den paus? Hebben de oude leeraerts sulcx gedaen? Voorwaar neen, sy hebben 't

+ Gala. ca. 6.

[p. 61]

toegelaten, opdat men de waerheyt te beter kennen soude; heeft men niet gesien, dat onse bybels en testamenten hier in 't landt met concent en previlegien gedruckt, in Vranckeryck en in Spaengien verworpen syn; wat den eenen doctor oft paus voer goedt houdt, dat de ander dat als ketters verwerpt en verbiet!

Hier waer noch wel vuele te verhalen van allen de goede onderwysinge, die aen den conick gedaen werdt, so uytter scrifturen als by de oude rechten, oude leeraerts en oude scrift. Oock werdt verhaelt, al het leven en geloove van die men noempt van der nieuwer religien te syn, en wat ketters men eerstyts plach te dooden, die teghen de dryvuldicheyt spraken, teghen den sone Godts leerden en so voorts. En hoe hy 't voer Godt oock soude connen verantworden, so vuel onnoosel bloets te vergieten, die (in) alle maniren de scrifturen volgen, en den conick getrou syn! Welcke lange redenen ick late te verhalen, om de menichte en lanckheyt; ten eynde bidden aldus: So bidden wy seer onderdanichlycken, dat believe de placcaten, die noch strenger syn dan de Spaensche inquisitie, die oock eerst ingestelt is teghens degene, die van Cristus, noch van onsen geloof niet en mochten hooren! Doch over alle dese Nederlanden wilt te niete doen, als teghen alle reden gefondeert, ordinerende op 't stuc van der religien, dat een iegelyck sal mogen leven naer getuyghen van synder concientien, binnen synen huyse, sonder gemolesteert te worden, en dat men straffe degene, die onstichtelyck oft scandelyck leven. Dit doende sullen uwe landen voerspoedich prospereren en anders sullen declineren, en verlaten worden van menich duysent en so sal alle negotiatie vergaen en al tot ruyne comen en u vyanden gesterckt worden⁽⁷⁷⁾.

Finis.

(77) De calvinistische herkomst van dit schrift laat wel geen twijfel: het was trouwens ook rond deze tijd, dat vanwege de calvinisten de belijdenis des geloofs aan den koning werd gestuurd, samen met een inleidend vertoog: zie over beiden bij P. Bor, op. cit., t. I, f^o 43.

Hier was deestyt noch een boecxken uytgegaen en gedruckt, en van eenighe geleerde mannen geordineert en gesonden oft gescreven aen den conick Philippus, hem raet gevende met vuel scoonder redenen doer wat middelt hy de seckten en nieuwe leeringen, die nou oprysende syn, soude uytroeden ende te niete brenghen. Begeerende daertoe geen middelt dan, dat men haer toeliete de vergaderinghe, predicatie en disputatie te houden, en die, verwonnen synde doer Godts wordt, sal wel verdwynen gelyck dat in de oude kercke een gebruyck is geweest. En was versiert met vuel scoone redenen, maer om de lanckheyt, en omdat ick mynen boeck der gesciedenissen van desen tyt present niet vervullen en soude met ander lieden ordinantien en oude verhalinghe, hoewel die gescickter en welsprekender gescreven syn dan de myne, so late ick sulcx achtere, mits de lange redenen my verdroten, hoe wel 't wel bequame waere te verhalen. Maer gevoelende oock, dat sulcx van de geleerste van die van den nieuwe religie oft calvinisten geordineert was, en al biddende waeren

[p. 62]

⁺ en voer den besten raet gaven, te moghen comen tot de openbare predicatie, so sach ick dat sy haer opwierpen en over al het landt met gewelt begonden te predicken, sonder toelatinghe van den conick oft eenighe heeren, so achtede ick te min om dat boeck te verhalen. Maer oock was 't al te vergeefs wat in Spaengien aen den conick quam: den raet was syn overhooft, geen scoon redenen en helpen daer; 't waeren al roosen voer de verckens!⁽⁷⁸⁾.

+ Die van der nieuwen religien versochten te mogen predicken; verhaelden oock van haer menichte vuele.

(78) Vermoedelijk het traktaat, bij P. Bor, op. cit., t. I, f^o 43, vermeld als: ‘Een korte verhalinge gesonden aan Konink Philips, onsen genadigen en oversten Heere, tot welvaert ende profijt zijnder Majest. en sonderling van zijne Nederlanden, in 't welk werd gewesen de middel, die men houden soude moeten om te beletten de oproer en commotien die geschieden mochte om de twedracht der Religien wille, en om uit te roden de secten en ketterijen.’
Ook bij L. Petit, Bibliotheek van Nederlandsche pamfletten, dl. I, n^o 116. 's Gravenhage, 1882-1884.

[24 Juni 1566]

Item op den 24 dach Junius 1566 als op S. Jansdach, soo gesciede 't dat een nieuwe religie, te weten van de calvinisten al het Nederlant doer, scier buyten alle steden gepredickt werdt, in Brabant, Vlaenderen, Henegou, in Artoys, in Hollant, Zeelant en Vrieslant. Ende hier tot Antwerpen predickten sy ontrent Berchem in 't bosche en dit waeren⁺ Walen en Franssoysen en waeren ontallyck omtrent 3000⁽⁷⁹⁾. Men seyde oock, dat men in duyts gepredickt hadde in een ander contreye, maer 't was onseker; maer 't gesciede openbaer den eersten sondach daer na; en desen predicant seyde, siende syn menichte, dat hy niet meer in 't bosch sou predicken, omdat het volck op de boomen clomme, ende badt, dat sy al stil souden wesen en geen beroerte maecken. Somma het geschiede, dat de geestelyckheyt terstont posten na Brusel sonden aen de regente, daer oock sommighe heeren der stat van Antwerpen waeren, en dit gaf elck wonder, dat sulcx scier overal gesciede op eenen dach⁽⁸⁰⁾.

+ Preekinge van nieuwe leere in al Nederlant.

(79) Zie A.A., X, p. 109 en 341.
A.C., 70.
F. Rachfahl, op. cit., t. II, p. 638.
Ch. Rahlenbeck, La Réforme en Belgique; Anvers. p. 61. Bruxelles, 1857.

(80) De Nederlandsche predicatie had reeds Zaterdag 29 Juni plaats. A.A., X, p. 352.
Zie verder.
Dat de openbare preek nu overal geschiedde was het gevolg van de beslissingen der Synodale vergaderingen in de maand Juni te Antwerpen gehouden.
Zie F. Rachfahl, op. cit., t. II, p. 659 (nota n^o 2).

[25 Juni 1566]

⁺ Item op den 25 dach werden tot Antwerpen briefkens vercocht, waerin stont in 't midden een langhe mast gedruckt, daeraen hinck de inquisitie en het placcaet; aen d'een syde trocken met seelen de heeren van de lande, aen d'ander syde den paus, cardinalen en ander adherenten. Boven de heeren stont gescreven:

De gues met goeden ackoort en dispositie
Begeeren af te trecken 't placcaet en inquisitie.

Boven de andere stont:

Met macht en goeden raet
Willen wy behouden inquisitie en 't placcaet⁽⁸¹⁾.

+ Scimpbrief tegen de papen.

(81) A.C., 70.
Morillon zendt een der biljetten aan den kardinaal en weet zelfs de op de biljetten aangeduide personen te identificeeren: zoo noemt hij o.a. Alonzo del Canto, Granvelle, Viglius, Morillon.
E. Poullet et Ch. Piot, op. cit., t. I, p. 348.

[26 Juni 1566]

⁺ Item op den 26 dach Junius, de heeren van Antwerpen van Brusel comende, vergaderden terstont den breeden raet en begeerden consent van de gemeynte, oft sy mochten den predicant vangen en haeren wille daermede doen; oft sy de borgeren, daer gaende mochten haer borgerscap oft poorterye verbuert maecken en soo voort. Maer den raet en wildes niet concenteren, latende haer voerstaen, dat het niet en gesciede sonder toelaten van de edelen, die tegen d'inquisitie waeren, so en wilden sy vrint noch vyant wesen, maer lieten toe, dat men 't met de honderste en tiende mannen oft cnapen van den ambachten soude verbieden, maer sonder eenighe pene. Voerwaer de heeren en souden 't de gemeynte niet gevraecht hebben, maer sy vreesden voer oproer, en trocken weder

+ Breeden raet tot Antwerpen om de sermoonen te verbieden.

[p. 63]

naer Brusel⁽⁸²⁾. In ander steden en werdt sulcx verbieden noch niet versocht en daer was er t' sommighe plaetsen, die met wapenen na de predicatie gingen.

(82) Verslag van de zitting van den Breedenraad: de Magistraat stelde inderdaad het verbod der prediking voor. De afvaardiging der ambachten en die der poorterij bleken hiermede niet akkoord. Zie A.A., X, p. 341, ook blz. 347.

[29 Juni 1566]

⁺ Op den 29 dach, als op Peeter en Paulus dach, so begonden die calvinisten van Antwerpen te predicken op het Laer achter Borgherhout⁺ in duytsche en franssoys, ende waeren wel 6000 menschen in, als oft meer, so vrouwen en mans, en noch lieten 't vuele om het verbieden; ende de borgeren moesten met ordinantie de poorten sterck waecken, die som liever by 't sermoon geweest hadden. Maer de waeckers en moeyden haer niet met iet te vragen oft gebieden: in ander steden en werdt om sulcx niet gewaeckt, maer de geestelyckheyt vreesden hier terstont en hadden wel willen beletten⁽⁸³⁾.

+ Beginsel van predicken op het Laer.

+ 6.000 in dat sermoon.

(83) Zie verslag over deze preek. A.A., X, blz. 352.

[30 Juni 1566]

⁺ Item op den 30 en lesten dach Junius waeren de geestelyckheyt vroech aen de heeren der stat van Antwerpen om middelt te soecken, om de predicatie te verbieden en te beletten. Maer sommighe seyden: ‘Gy hebt verboden het predicken van den prochiaen van het Kiel en van Mercxem, die van u overste bisschoppen ingestelt waeren; nou preeken dese in boschen en velden; het is al u eygen scult, en het is gelyck een olie brandende; hoe 't meer begoten wordt, hoe 't meer brandt.’⁽⁸⁴⁾.⁺ En het gesciede, dat op desen dach in de predicatien waeren wel 20.000 menschen; al seyde ick meer, ick en soude niet liegen, want den hoop der duytscher gemeynte was vuel meerder dan men gesegghen can, oft dat sy conden gehooren. Den predicant was geheeten Hermanus en hadde een stercke stemme; maer mits de groote hitte en conde den hoop niet al blyven staende; den predicant was geacht de geleertste van alle d' ander predicanten in d'ander steden⁽⁸⁵⁾.

Maer vuel borgeren van Antwerpen wensten om te hebben eenighe predicanten van de confessie van Ausborch, welcke leerringhe den keyser Carolus eertyts dese landen beloeft hadde: vuel calvinisten voer sulcx vreesende, gaven uyt dat het alle een leere was, en dat dese de rechte confessie predickte, en dat het verscil so cleyn was, dat se lichtelyck ackorderen souden; maer syn predicatie verbitterde het volck seer teghen het pausdom⁽⁸⁶⁾.

⁺ Item deestyt werden de wapenen seer vercocht: elck borger versach hem van geweer en bussen en roeren; diveersche cooplieden cochten vuel wapenen, en huerden mannen die sy gaetsierden om, als 't noot waere, haer huysen te bescermen, also dat menich mensch met benautheyt bevangen was, niet wetende hoe dese nieuwicheyt vergaen sal, in alle plaetsen opgeresen, in oft by steden, dorpen en vryheden⁽⁸⁷⁾.

⁺ Item tot Gendt hadden de heeren haer meyers opgeroepen van de omliggende dorpen, en waeren sterck ontrent 40 peerden om de predicatie aldaer buyten Gendt te verstooren, om de papen te believen.

+ De geestelycke sochten beletsel, maer en conden.

(84) Op 30 Juni had inderdaad 's morgens een zitting van den Breedenraad plaats: vermoedelijk kwam van de katholieke leden van de Magistraat het voorstel tot beteugeling der preeken.
De predikanten wien het preeken verboden was, zijn Mathijs van Statfelt, en Jan van Diest. A.A., X, p. 351.

+ Twintich duysent menschen vergadert in de predicatie.

(85) De predikant, Hermannus Moded, ook Herman Strijcker, is voorwaar geen onbekende voor de Antwerpsche kerkhistorici.
Over hem: G.J. Brutel de la Rivière, Het leven van Hermannus Moded. Haarlem, 1879.
Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek, dl. III, blz. 862 (artikel door van Schelven).
Biographie Nationale, XIV, het artikel door Charles Rahlenbeek.

(86) Spijts de pogingen van vooraanstaande edelen (o.a. Oranje, Lodewijk van Nassau) gelukte men er niet in calvinisten en lutheranen rond eenzelfde geloofsformule - de Wittenberger Concordie - te vereenigen. Beide groepen werken en agiteeren dus los van elkaar. Zie over de gevoerde onderhandelingen: Pont, op. cit., p. 63 et seq.

+ Die wapen werdt seer gecocht binnen Antwerpen ende overal.

(87) De onrust in de stad was steeds groeiend: door de Magistraat werden bijzondere maatregelen getroffen met het oog op de regeling van de wake. A.A., X. Zie ook E. Poullet et Ch. Piot, op. cit., t. I, p. 353.

+ Die overheyt van Gendt wilde de predicatie verjagen, maer moesten selfs wycken.

[p. 64]

Maer so sy aenquaemen, so bleef den meesten hoop staen: en een van haer woude in den hoop loopen om te verjaghen, maer sy waeren so vuel en begonden so te worpen met keyen en steenen, dat die peerden de vlucht naemen, ende predickten voorts uyt haer sermoon⁽⁸⁸⁾.

⁺ Item hier tot Antwerpen gesciede 't dicwils, so op alle binnenbrugghen en aen de poorten der stat de borgers nou nacht en dach waeckten, eenige monicken oft papen vasthielden, totdat sy riepen: ‘Vive le gues’, welck nou een gemeyn spreeckwoerdt was. Also dat de geestelycke nou een groote benautheyt leden overal, en niet vuel volcx in haer kercken en creghen. En vuele gingen elders uit nieuwicheyt⁽⁸⁹⁾.

⁺ Item in 't eynde deser maent, was heer Heyndrick van Brederode, heer van Vianen, gecomen binnen Amsterdam: en die heeren aldaer, gelyck van meer ander steden, waeren seer papists ende en hieten hem niet willecom. Maer sonden hem wyn in syn herberge, die hy wederom sandt, seggende: ‘De vrintschap der heeren waer my aengenamere.’ Ende de oude gulde van der stat quam in 't verbondt van den edeldom⁽⁹⁰⁾

(88) Zie D. Jacobs, Het Wonderjaar te Gent, blz. 2 en volg. (uit de Tijdspiegel. Amsterdam, 1906).

+ Die monicken achter straten gaende, werden gequelt om te roepen: ‘Vive le gues’.

(89) Dit feit zou, aldus Morillon, aan den deken van Antwerpen zijn overkomen.
E. Poullet et Ch. Piot, op. cit., t. I, brief v. 28-7-66.
Gachard, Corresp. de Philippe II, t. I, p. 433, brief Alonzo del Canto aan den koning.

+ Brederode binnen Amsterdam.

(90) De Magistraat van Amsterdam was de hervorming geenszins toegedaan. Zoo had de stad Amsterdam alleen van de provincie Holland geweigerd een verzoekschrift te onderteekenen, gericht aan de regentes, met het oog op de bijeenroeping der Staten-Generaal, de opheffing van inquisitie en plakkaten. Amsterdam bleek bereid de moderatie te aanvaarden.
W. Nuyens, op. cit., I, 2, p. 50.

(75) Bedoeld is hier het werk van Cajus Tranquillus Suetonius, Vitae XII imperatorum.