De kroniek van Godevaert van Haecht over de troebelen van 1565 tot 1574 te Antwerpen en elders

Mayus 1566.

[1 Mei 1566]

⁺ Item op den eersten Meye so ordineerden de geestelyckheyt tot Antwerpen een generale prossessie met brandende keersen, om te bidden, dat Godt den grooten Torck wilde keeren, die men in Hongeryen en Oostenryck was verwachtende; ten andere opdat Godt alle saeken van desen lande de religien aengaende ten besten wilde scicken. So was haer uytspraecke; maer sy sochten wraecke en moort en gewelt te hebben over de concientie⁽⁴¹⁾.

Item deestyt was buyten Antwerpen op Neerkiel wederom een nieuwe⁺ pastoor gecomen, die so wel Godts woerdt predickte, dat 't volck daer meer liep, dan sy tot den anderen deden, die 't met gewelt verboden was en gevangen is geweest en so verdreven. Also was er nou weder eenen nieuwen haet en die geestelyckheyt van Antwerpen en mochte⁺ niet sien, dat het volck daer liep, soliciteerden tot Brusel om desen syn predicken daer oock te verbieden. Den pater van de Satroosen tot Lier, mits sy grontheer syn van het Neerkiel, mits voer tyden van Merten van Rossem haer clooster daer stont, die deden vuel om desen predicant daer te houden, en sommighe overheyt van daer, want desen haer niet en blameerde; maer hy ontdeckte de scrift naecktelyck, en sy en mochten 't niet verdragen⁽⁴²⁾.

Tot Brusel hebben sy deestyt oock eenen monick verdreven, die⁺ 't volck geerne hoorde en was genaempt Balthasar Houwaert: desen sondt haer de (cappe?) thuys, na dat sy hem het predicken verboden en op 't leste, so 't volck noch in menichte in de kercke quam, meynende Godts woerdt te hooren, so werdt dit briefken in menichte daer onder 't volck gestroyt:

Laet u niet verwonderen, gy goede lieden,
dat broeder Balthasar Houwaert hier niet meer en preect,
want hy heeft onsen wolf in syn kele gesien,
die niet en wilt hebben, dat hy ons meer preeckt.
Hy heeft ons Godts woerdt te naecktelyck ontdeckt
de waerheyt te bloot getoent voer alle man.
't Simpel volck tot Godts woerdt 't ondersoecken verweckt,
noyt meerder misdaet, wat dunckt u daer van?
⁺ Waer hy niet wel werdich gedaen in den ban,
die doer syn preecken, so de wolf seyt vuel blamen,
meer volcx ontsticht en beroert heeft dan
allen den hoop der edelen te samen,

+ Prossessien om den Torck en eendracht in der religie.

(41) Hiervan geene vermelding in de gebodboeken.

+ Eenen nieuwen geleerden pastoor op 't kiel gecomen soeekt men oock te verdrijven.

+ Ende het predicken werdt hem verboden.

(42) In het jaar 1542 werd de kloosterkerk van de Karthuizers op het Kiel door brand verwoest: er bleef slechts een kapel over, later door de Karthuizers, nu te Lier gevestigd, vergroot: de kapelanie werd door de Karthuizers vergeven.
Zie F. Prims, Geschiedenis van St-Joriskerk, blz. 129.
Hier zou eerst Mathys van Statfelt hebben gepredikt: zijne preeken verwekten zulkdanigen toeloop, wegens hunne protestantsche kleur, dat hem het prediken door de Magistraat werd verboden, totdat meerdere inlichtingen over den parochiaan zouden zijn ingewonnen. Mathys werd, aldus J. de Wesenbeke ‘déchassé’, doch later terug op het Kiel aangesteld. Intusschen werd hij vervangen door Franciscus Alardus, eveneens een luthersche parochiaan, later in de schuur van St-Michiels als predikant werkzaam.
Zie hierover: A.C., blz. 69.
Stadsarchief, Briefwisseling Magistraat en Gedeputeerden, 1566. Brieven van 18 en 21 Mei 1566.
Stadsarchief, Staten van Brabant. Brieven Magistraat, 1558-1570.
Brief Jan Gillis aan Magistraat: bij onderzoek op 't vikariaat te Brussel bleek de parochiaan niet geadmitteerd te zijn en ook geen vaste residentie te hebben. 26 Mei 1566.
J. de Wesenbeke, op. cit., blz. 248.
J.W. Pont, Geschiedenis van het Lutheranisme in de Nederlanden tot 1618, blz. 69 en volg. Haarlem, 1911.
Over beide predikanten zal verder worden gehandeld.

+ Tot Brusel wordt Balthasar Houwaert, een monick, om sijn predicken benyt en 't self verboden.

+ Een saeydicht tot Brusel in de kercke gesaen om 't verbieden van 't predicken van eenen monick, doer een pastoor en andere die 't deden verbieden.

[p. 43]

 

die hun lest te hove presenteren quamen,

 

tot welvaert des lants, om ons te bescermen

 

hoewel de wolven dat anders namen.

 

 

 

O hooveerdich vadt vol geveynsder curen

 

het is geensins te verwonderen niet,

 

dat gy, een wolf synde, te deser uren

 

U nochtans als een herder vertoont, soo men siet.

 

Na dien de duvel hem selven oock wel biet

 

als een engel des lichts, verstaet wel de saken,

 

hoewel gy u voer pastoor eerst aensien liet,

 

so sy dy nochtans een wolf worden wel vol wraeken,

 

want de oprechte herders verliesen haer spraecke

 

so saen als gy u keelgat open doet.

 

Oock vervolch dy de scapen t'hueren ongemaecke

 

en soeckt se te verscueren, ja te suypen haer bloet

 

⁺ dus wordt gy van ons, o wreet wolf, verwoet.

 

Godt moet geclaecht syn, o heere der heeren,

 

die van een wolf een scaep cont maecken soet,

 

van Saulus eenen Paulus, naer 't scrifts leeren,

 

wilt toch alle wolven in scapen verkeeren.

 

Finis.

 

niemant en hadt gedaen⁽⁴³⁾.

+ Aen den pastoor van der capelle.

(43) Balthasar Houwaert, broeder van den dichter Jan-Baptist Houwaert, geb. te Brussel plm. 1525. Dominikaner monnik, gaat tot de Luthersche leer over en werkt als predikant te Antwerpen, na den Beeldenstorm. Na de vlucht uit Antwerpen, anno 1567, treedt hij op als predikant der vluchtelingengemeente te Aken. Zie over hem:
Biogr. Nat., t. IX, p. 560 (artik. door Ch. Rahlenbeck).
J.W. Pont, op. cit., p. 79, 96, 98, 317, 332.

[10 Mei 1566]

Item in dese maent van Meye, op den 10 dach, so waeren de generale staten van Vlaenderen, Henegou en Artoys tot Gent vergadert, daer men corts hier na hoorde, wat van 't hofwegen haer daer voerghehouden werdt, welck hier na volcht.

Copye van de principaelste articulen, die van weghen der goevernante den staten van Vlaenderen voorgeleet werden, om te onderhouden op den 11 Meye, en is in effeckt de moderatie oft erger omers en niet beter dan de oude placcaten.

In den eersten wy verbieden alle seckten, heresien binnen onsen⁺ lande van herwaerts overe, en willen niet toelaten ander leeringe dan de catholycke kercke ons lange geleert heeft.

Wy verbieden alle ongeorloefde vergaderinghen; 't sy in 't secreet oft in 't openbaer, buyten oft binnen de steden, en alle prekinghen oft exercitien van doopen oft nutten, ander gestalten van 't sacrament oft ander acten contrarie der kercken voerseyt.

Verbieden oock alle kettersche boecken en scriften en alle disputatien in der scrifturen, dienende om iemant te verleyden tot dwalinghe.

+ De moderatie, die van Vlaenderen voerghehouden.

[p. 44]

Aengaende alle ketters, predicanten en leeraers, diaconen, ministers, sullen gebrant worden, oft sy berou hebben oft niet; maer berou hebbende⁺ sullen alleen doer 't sweerdt sterven. Maer ander menschen, van dese verleydt synde, die sullen wy wat moderatie doen op onsen ouden placcaten: so verre sy van de waerheyt onderrecht synde, haer geloove voer den bisschop oft officiael verloochenen, sullen gratie hebben voer d' eerste reyse; maer blyvende opstinaet, sullen gebannen worden en bedwongen terstont te vertrecken. Maer den wederdoopers blyvende opstinaet en sullen geen gratie hebben.

Aengaende den aenhouder van predicanten en ander hooftpersonen der ketters en sulcx wetende en selve ketters synde, sullen verbueren lyf en 't goedt voer haren vrinden als boven.

Aengaende den printers, druckende kettersche boecken, liedekens, pasquillen en gewoon syn sulcx te doene, 't sy oft sy sulcx self niet so en syn, sullen gestraft worden metter doot, en verlies van goede als boven, tensy dat men bevindt, dat sy 't gedaen hebben eens uyt giericheyt oft armoede, sullen gestraft worden metten ban oft na gelegentheyt.

Verbieden oock iemant te langen oft laten sien oft lesen eenighe boecken gemaeckt by Martinus Lutherus, Joannes Elocompadius, Hulricus Swinglius, Martinus Bucerus, Joannes Calvinus, oft andere verboden boecken, en dat oock niemant sal maecken, oft scilderen eenighe beelden ter scanden van der maget Maria oft eenighe santen, oft te breken eenighe gemaeckt tot haerder eeren op arbitrale correxcie⁽⁴⁴⁾.

Noch verbieden wy allen leeken oft simpele menschen de heylige scrifture te leeren, oft uyt te leghen, op pene na gelegentheyt.

En om in alles wel te versien, willen wy, niemant en sal comen woonen van d' eene plaetse oft stede in d' ander, hy en sal brengen certificatie van den pastoor van synder woonplaetse. Maer aengaende den cooplieden en ander vrempte uytlanders en verstaen wy niet te moeten brengen dese certificatie, maer willen dat sy haer stille houden en niemant en scandaliseren. Voorts vuel meer ander articulen en blau moderatie, te lanck al te verhalen⁽⁴⁵⁾.

+ En haer goet den vrienden gheven.

(44) Zie over deze verboden boeken:
F.H. Reusch, Der Index der verboten Bücher. Bonn, 1884, t. I, blz. 98 en volg. Door een voorgaand edikt van 13 April 1550 had Keizer Karel de lektuur van de werken dezer theologen formeel verboden.
A Henne, op. cit., t. IX, p. 96.

(45) J. de Wesenbeke, op. cit., blz. 209; de Fransche tekst aldaar blz. 366.
Nederlandsche tekst bij P. Bor, op. cit., I, f^o 64.

[25 Mei 1566]

Item op den 25 dach van Meye in der nacht, so werden wederom in die vier hooftsteden van Brabant briefkens gesaeyt, die gedruckt waeren om elck de waerschuwen teghen het inbreken van der inquisitien ende men en wist wederom niet wie 't gedaen oft doen doen hadde, waeraf in 't corte de copye hier volcht.

Vermaen aen de regierders van den lande van Brabant teghen die calumnien van den cardinael Granvelle, nieuw bisschoppen, Viglius, Morillon, teologuen van Loven, dekens ende prochianen, monicken en Allonso del Canto en meer andere inquisitueren. 1566.⁽⁴⁶⁾.

Een iegelyck, Godt sy lof, is nou bekent, dat den edeldom van dese landen aen de regente requeste heeft overghegheven ten eynde dat de

(46) A. De Wesenbeke, op. cit., blz. 210: de namen door hem in nota vermeld.

[p. 45]

placcaten, gegeven doer den keyser en daerna van ons conick geconfirmeert, souden worden geaboleert. Niet dat den selven edeldom denckt den conicklycke maet. mate oft breyde te stellen teghen oft buyten de blyde incompste, oude rechten ende previlegien van dese Nederlanden. By haere requeste oock hebben versocht, om alle quade opinien te wederstaen, dat by de generale staten, generalyck vergadert synde, daerin souden versien sonder quetsinge der ouder rechten en previlegien. Oock, Godt lof, is bekent, dat de voers. Viglius met synen aenhanghers om te niet te doen de requeste ende de scorssinghe van executie van de placcaten, by haere hoocheyt geaccordeert, hebben om den edeldom den wech te ondergaen, gedicht sekere moderatie van de placcaten met vuel dobbele en listighe laeghen onder 't decsel van gratien, maer ten eynde een iegelyck om lyf en goedt soude comen, gelyck sulcx noch den staten van Vlaenderen van wegen des conicx nou op den XI Meye lestgeleden is voergehouden. En geven alleen de scult van dien, en van allen oproer den bovengenoempde persoonen, beclagende dat de conick en haere hoocheyt van de Cardinalisten also verleydt worden, verhalende oock dat haere maesteyt⁺ wel versekert syn, dat in den lande van Brabant over de 40.000 menschen bereydt syn, niet alleen metten edeldom te onderteekenen, maer metten eyghen bloede van hen, hen vrouwen en kinderen te conserveren al sulcx; te weten, te bescermen allen haeren ouder liberteyten, rechten en previlegien. Bidden en begheeren alle die getrouwe ondersaten, te apprenderen sulcke vredebrekers, die noch daghelycx de moderatie met dobbele en listighe woerden veranderen en die ter justicien te brenghen en te straffen na gelegentheyt, als tot sulcx behoort tot exempele van andere gelycke oproerders. En so voorts waeren meer dinghen verhaelt den previlegien van den lande aengaende, die dese soecken te verdrucken, alhier om cortheyt uytgelaten, want het al van gelycken was, gelyck de andere waerschouwinghe voer verhaelt⁽⁴⁷⁾.

+ 40.000 menschen getrouwe des conicx en bereydt met hen bloet haer vryheden en rechten te bescermen.

(47) A.A., X, blz. 326/328 in dato 26 Mei 1566.

[26 Mei 1566]

Item op den 26 dach van Meye so werdt 't Antwerpen en tot meer⁺ plaetsen den aflaet van den paus afgelesen en alle de offerande soude syn tot sterckmakinge van Malta, vreesende dat den Torck daer weder voer sal comen. En wie belast waer met bevaerden, sou dat oock met gelt tegen synen bichtvaer quyten, maer 't volck seyde vuel: ‘'t Is meer om ons selven met dit gelt te straffen dan om den Torck te wederstaen.’ Nochtans ginck tot Antwerpen vuel volcx metter prossessien⁽⁴⁸⁾.

Item in dese maent van Meye, daer tot Ausborch vergadert synde vuel edelen en vorsten op dien rycxdach, en hoort men niet, dat iet besunders aengaende de religie gesloten was. Dan, al ordinantie gemaeckt⁺ was om den Torck te wederstaen, want de keyser Maximilianus meest vreesde, dat den Torck in Hongeren sou comen, waertoe hem vuel volcx sou gedaen worden. En alreede begonde aen te nemen en in Spaengien werdt oock volck aengenomen tot dien eynde, want het geroep was, dat den Torck aen diveersche syden wou inbreken. Nochtans was hem de

+ Des paus aflaet wordt gepredickt.

(48) A.A., X, blz. 327.
Stadsarchief, Gebodboek, C, f^o 42; - A.A., I, blz. 283.

+ Rycxdach: gereetscap van orloge op den Torck.

[p. 46]

clachte gedaen van 't vervolch, dat hier in Nederlant gesciede, en beloefde aen den conick in Spaengien te scryven⁽⁴⁹⁾.

⁺ Item deestyt was 't oock noch al orloghe tusschen den conick van Denemercken en Sweten, welck alreede lange geduert heeft en al doer eenen haet en misseggen van een wapen.

(49) Zie over den Rijksdag van Augsburg en den Turkenoorlog.
M. Ritter, op. cit., I, 273.
F. Rachfahl, op. cit., II, blz. 666/667.

+ Van orloge tuschen Sweten en Denemercken.