Jacob Israël de Haan. Correspondent in Palestina 1919-1924

[p. 93]

Een meisje uit Jeruzalem

Jeruzalem, 9 Juni.

Eene wonderlijke bekoring, te Jeruzalem lezen over Jeruzalem. Ach: ik zal nooit leeren gelooven, dat ik waarlijk te Jeruzalem woon. Het geluk is te groot en ik heb het niet verdiend. Wat is Jeruzalem gewoon. Een station. Scholen en buren. En wat zal Palestina een luid land worden, wanneer de emigratie begint. Hoe meer, hoe beter. Maar wij zullen haast geen hoekje meer vinden, waar het stil zal zijn. Wij zullen onzen droom als een mantel om ons heen slaan en er diep in wegduiken. Het volgende geslacht zal lachen om de wagens van het heilige Hebron¹ naar het heilige Jeruzalem. Zij zullen zich verheugen over de electrische tram. Halte: Rachels graf.² Te Jeruzalem lezen over Jeruzalem. Chateaubriand en Pierre Loti.³ Hatelijk. Antisemietisch en grof. En ‘La petite fille de Jérusalem’ door Myriam Harry.⁴ Wij koopen hier den twintigsten druk voor twintig piaster. Gij koopt wellicht al een veel verderen. Geloof mij, dat ik mij niet schaam het boek vroeger nooit gelezen te hebben. Ons soort van menschen ontmoet zelden de boeken, die een wuft fortuin maken. Wij lezen anders. Maar ik heb gehoord, dat het meisje uit Jeruzalem naar hare geboortestad terug zal komen. Licht, dat ik haar bij een of ander net mensch ontmoeten zal. Dus wil ik ook haar boek wel eens lezen.

1 In Hebron lagen, in de grote moskee, de graven van Abraham, Isaac en Jacob.

2 Dit koepelvormige graf van de tweede vrouw van Jacob lag op de weg van Jeruzalem naar Bethlehem en was een bedevaartsoord voor joden, christenen en moslems.

3 François-René, vicomte de Chateaubriand, St.-Malo 1768-Parijs 1848. Frans schrijver en staatsman. In 1806 maakte hij een reis naar het Oosten en schreef L'itinéraire de Paris à Jérusalem et de Jérusalem à Paris, 3 delen (1811). Pierre Loti, pseudoniem voor Julien Vaud, Rochefort 1850-Basse-Pyrénées 1923. Frans schrijver van exotische romans en zee-officier. Hij schreef o.a. Jérusalem. Parijs 1895 (dat in hetzelfde jaar 42 herdrukken kreeg) en La Galilée. Parijs 1896.

4 Myriam Harry (Shapira), Jeruzalem 1875-Neuilly-sur-Seine 1958. Frans schrijfster. Werd na haar vertrek uit Jeruzalem, ± 1884, opgevoed in Berlijn en Parijs. Werd secretaresse van Jules Lemaître. Leidde een actief leven en legde veel van haar ervaringen neer in romans en reisverhalen. La petite fille de Jérusalem (Parijs 1914) was haar eerste roman en maakte haar beroemd.

II

Hollandsche boeken zijn toch dikwijls heel mooi en diep. Ik houd den laatsten tijd bijvoorbeeld veel van Herman Robbers. Zijn gezinsroman en St. Elmsvuur.⁵ Ik geloof niet, dat de Engelschen zulke boeken schrijven of liefhebben. Een boek, dat men hier veel leest en bewondert is Saïd the Fisherman door Marmaduke Pickthall.⁶ Tiende druk. Een ordelooze horde van avonturen, zonder noodzaak, dat is zonder ziel. La petite fille de Jérusalem met een voorwoord van M. Jules Lemaître⁷ de l'Académie française. Iedereen heeft het erover nu de waarde schrijfster meteen auto door Jeruzalem rijdt.

Ik lees het voorwoord eerst: de vader een gedoopte Jood, de moeder een Duitsche diacones. Geboren in een oud huis in de binnenstad. Ik lees het boek. En ik vind, zonder ziel, zonder verbeelding, alles weer.

Wat zou Is. Querido eene groote figuur hebben gemaakt van den antiquair, die jaren lang den toeristen karavanen vol valsche antiquiteiten uit Moab heeft verkocht. Van zijne vrouw, de gewezen diacones, die vermoedt, die weet. Altijd angstig. Maar ook altijd tuk op het slecht-verdiende geld. Tegen het leven van de twee groote figuren aan, het leven van de kleinen: Selim, de slechte knecht. Ouarde, de voedster, geboren uit Bethlehem. La petite fille en hare zuster zelve. De zwierige bezoekers uit

5 Herman Robbers, Rotterdam 1868-Amsterdam 1937. Nederlands romanschrijver die vooral het gegoede burgerleven beschreef. St. Elmsvuur verscheen in 1919 en was het eerste deel van de trilogie ‘een mannenleven’. De Haan had tijdens zijn geestelijke crisis als gevolg van Pijpelijntjes met Robbers brieven gewisseld en aan hem steun ontleend.

6 Marmaduke Pickthall, 1875-1936. Brits oriëntalist, reiziger en schrijver van exotische romans. Vertaalde ook de koran. Woonde onder de Druzen, in Egypte en India. Bekeerde zich tot de islam. Saïd the Fisherman verscheen in 1903.

7 Jules Lemaître, Loiret 1853-Loiret 1914. Frans schrijver en criticus. Lid van de Académie Française. Ging later de politiek in en sloot zich aan bij de Action Française.

[p. 94]

Moab en het kinder-huwelijksfeest met den sierlijken sjeich. Alles in het décor van het oude Jeruzalem, waar het specerijen-straatje bloeit en de huizen hoeken en hollen over- en onderal.

En dit boek is eene gewone autophotografie. Het meisje is een brutaal, zinnelijk meisje geweest. Zij beschrijft dat nu na zooveel jaren met open en bloote woorden. En het boek laat zich ook wel lezen. Wie het gretigst: zij, die in Jeruzalem wonen, of zij, die niet in Jeruzalem wonen? Ik zelf vind het aardig te lezen van de Jaffapoort, de Damascuspoort, den Jaffaweg. En als ik opkijk zie ik over de lage huisjes van den Jaffaweg zelven heen naar de heuvelen buiten. Twintig drukken. Maar is het kunst?

III

‘Heleen’ van mijne zuster Carry van Bruggen.⁸ Ik kan over het mooiste boek van mijne zuster schrijven zoo gerust en zoo eerlijk alseen vreemde, en met meer gevoel en verstand. Een goed boek vindt altijd een slechte plaats. En ik denk, dat ‘Heleen’ veel minder gelezen wordt dan ‘de Verlatene’, dat toch een veel minder gaaf kunststuk is. ‘Heleen’ is een autopsychologie, gelijk sommige tooneelen in boeken van Herman Robbers. Maar niet een geheel boek van hem. Ik kan vrij goed beoordeelen, waar ‘Heleen’ geen autobiographie is. Ik ken ook meerdere van die vreemde elementen. Het bewonderens-waardige van ‘Heleen’ is nu dit: dat iedere afwijking in het verhaal van de werkelijkheid, het boek psychologisch sterker heeft gemaakt. Ik bedoel ‘Kunstenaarsleven’⁹ door Is. Querido. Het zal wel niet eene preciese autobiografie zijn. Ik weet niet, waar het afwijkt. Maar als auto-psychologie is het lang niet zoo sterk als ‘Heleen’.

8 Carolina Lea de Haan, Smilde 1881-Laren 1932. Essayiste en romanschrijfster. Haar romans waren sterk autobiografisch en verschillende figuren eruit geïnspireerd op haar broer Jacob Israël. Deze brak echter met haar na zijn terugkeer tot het orthodoxe geloof. Heleen ‘een vroege winter’ verscheen in 1913.

9 Haarlem 1906.

IV

La petite fille de Jérusalem. Er wordt nu door de nette menschen van Jeruzalem veel over gesproken. Generaal Storrs, de gouverneur, heeft haar te Parijs ontmoet. Het is alles precies, zooals het in het boek staat. De winkel van haren vader was aan het water achter het hôtel van ons aller vriend Jerachmiël Amdursky. Hun woonhuis was inderdaad eerst in de oude stad en later buiten aan de Jaffastraat. Zij hadden inderdaad eenen slechten knecht en ook eenen struisvogel. Precies, gelijk het in den roman staat. Blijkbaar heeft de schrijfster geen liefde en geene verbeelding. En wat is een dichter zonder die? Zij heeft in haar jeugd nooit het huis van een ander mooier gevonden dan haar eigen huis.

De koning is jarig.¹⁰ En wij zijn allen op de thee gevraagd in het stadspark aan de Jaffastraat. De dokter is met mij medegekomen. Al het bonte, al het ijdele. De Chacham Baschi is gekomen met zijnen kawas.¹¹ De Groot-Mufti en de zwarte bisschop van de Abessyniërs.¹² De rabbijn Kuk¹³ en de opperrabbijn R. Chaïm Sonnenfeld. Al de officieren van de

10 De verjaardag van de Engelse koning wordt per traditie op 3 juni gevierd.

11 Chakham Bashi, Turks voor ‘wijze leider’ en de titel van de leider van een Sefardische gemeente in Turkije. Jeruzalem had echter maar één officieel erkende Chakham Bashi.
Kawas is een soort politiesoldaat in de Levant om diplomatieke gebouwen te bewaken en in de overvolle straten de weg te banen voor hoge functionarissen.

12 Christenen uit Ethiopië. Zij waren monofysieten, erkenden alleen de goddelijke natuur van Christus. Sterk verbonden met de Koptische kerk in Egypte. Sinds de 15de eeuw hadden de Abessijnen een belangrijke gemeenschap van monniken in Jeruzalem.

13 Abraham Isaac Kook (Kuk), Letland 1865-Jeruzalem 1935. Wijdde zich al vroeg aan seculaire studies naast die van de talmoed. In 1904 rabbijn in Jaffa waar hij zich bij het zionisme aansloot. In 1921 werd hij Asjkenazische opperrabbijn van Palestina. Hij beschouwde de terugkeer der joden naar Palestina als het begin van de verlossing.

[p. 95]

plaatselijke en landelijke administratie. Wanneer worden wij hier civiel?¹⁴ Aref Pascha el Dajani, voorzitter van de Mohammedaansch-Christelijke Arabieren-Vereeniging en de wethouder Dimitri Salameh. Zij zullen naar Europa gaan als leden van een anti-Zionistische delegatie. Er is de vroegere burgemeester Moussa Kasem Pascha el Husseini en de tegenwoordige Rageb Effendi Naschischibi.¹⁵ Er zijn de dokters van de Hadassah. Er is mr. Van Vriesland van de Zionistische Commissie. Er zijn de twee groote generaals van Lord Allenby's onderzoekings-commissie.¹⁶ Er is alles. Een beetje strak. Een beetje stijf. De eerste ontmoeting van allen na de woelingen. Er is ‘la petite fille de Jérusalem’. Zij is van goud: schoentjes, kousjes en de weidsche japon. Ik neem haar op, onbarmhartig. Men zegt haar, dat ik een Hollandsche dichter ben. Zij lacht en zegt iets over dichtkunst. O, ik geloof, dat wij, de Hollandsche dichters, heel wat gaver en getrouwer zijn. Zij spreekt met vrienden van mij, die haar uitnoodigen tot een bezoek. Zij zegt allemaal zinnen over Jerusalem zonder liefde. Zooals eene vreemde over een vreemde stad. Zij blijft nog een dag of vier ‘J'ai une mission en Syrië’ zegt zij met eene bedachtzame onvoorzichtigheid. Men zegt, dat zij inderdaad belangen van de Fransche regeering behartigt. Zoo neen, dan behartigt de regeering de hare. Toen zij Jules Lemaître voor het eerst bezocht was zij: ‘une mince jeune fille très blonde, qui n'avait que des yeux, très bleus, et qui parlait avec un drôle d'accent’. De oogen zijn nog sterk en blauw. De neus fraai-gebogen. Maar de hals is grauw en mager uitgespierd. Ik moest haar eigenlijk beklagen. ‘Je veux être grande’, schreef zij Jules Lemaître. En zij bracht het niet verder dan den twintigsten druk van een fotografieën-album, gelijk haar vader aan de vreemdelingen verkocht. Maar zij heeft haar mission en Syrië. En ik rijd dadelijk terug met mijnen dokter naar mijn hospitaal. Toch wil ik niet met haar ruilen. Straks als ik rustig ben, zal ik mijn eigen gedichten lezen. En ik zal weten, dat ter wereld niet inniger is dan de liefde van eenen Dichter voor zijn lied.

14 Op de geallieerde conferentie van San Remo in april 1920 was besloten dat het militaire bestuur van Palestina zou worden vervangen door een burgerlijk. Op 1 juli 1920 werd het bestuur overgedragen aan Sir Herbert Samuel die hierdoor de eerste Hoge Commissaris van Palestina werd.

15 Rageb al-Nashishibi, Jeruzalem (1875)-? 1951. Studeerde techniek in Istanboel en zat vanaf 1914 in het Turkse parlement. Van 1920 tot 1934 burgemeester van Jeruzalem. Hij hoorde tot de gematigde Palestijnse nationalisten, terwijl zijn rivalen, de clan der al-Husayni's, tot de felle nationalisten hoorden.

16 Ingesteld door Allenby, opperbevelhebber in het Midden-Oosten, om de oorzaken van de april-opstand te onderzoeken. Haar rapport, genoemd naar Palin, het hoofd van de commissie, werd niet gepubliceerd om de gemoederen te bedaren.

V

Eene wonderlijke bevolking hier. Niets gewoner dan buitengewone menschen en niets buitengewoner dan een gewoon, een doodgewoon man. De immigranten hier zijn of zeer godsdienstig, of zeer nationaal. Mijn vroegere buurman uit het Herzlhuis komt mij bezoeken. Een zeventiger. En reeds bijna vijftig jaren te Jeruzalem. En wel een heel buitengewoon man. Orthodox en toch nooit betrokken bij een van de vele Jeruzalemsche twisten. Koopman, maar een, die zijne klanten altijd precies inlichtte over de kwaliteit van zijne waren. En men kon niet bij hem afdingen. Zelfs de Arabieren wisten dat. Nu is hij oud. Hij leeft eenvoudig in leering en in gebed. Herinnert hij zich ‘la petite fille?’ Ja, hij herinnert het zich heel goed. Ze heette Schapira. Het is alles precies waar: het huis in de

[p. 96]

oude stad, het huis in de nieuwe stad, de winkel en de vogelstruis. Hij herinnert zich ook, dat haar vader schandaal had met een oud handschrift, dat later gebleken is valsch te zijn. In den roman staat, dat de vader zich van het leven heeft beroofd te Rotterdam in het hotel Bloemendaal.¹⁷ Mijn buurman weet dat niet. Maar misschien is het óók wel waar en hebben sommige Hollanders er heugenis van.

Maar wij laten deze ‘petite fille de Jérusalem’. Want het is tegen den avond geworden. De handel langs den Jaffaweg houdt op en de milde wandel begint. Geen kleuren meer in de lucht. Het ziekenhuis stil. De nachtlampen worden rondgebracht. Ik tel mijn zieke dagen op en ik zucht. Ik breek uit in een bui van woede. Mijn buurman troost mij. Hij herdenkt de schoonheden, die hij vandaag heeft gevonden in de psalmen en in de gebeden. De late avondwind over de heuvelen en waait het open raam mild binnen. Een koopman, vroom, eerlijk en zonder kreuken. Zij schreef: ‘Je veux être grande’. Zij heeft haar mission en Syrië. En ik verslijt mijne dagen in eene ongeduldige berusting in dit ziekenhuis ‘Poorten der Gerechtigheid.’

[30 juni 1920, avondblad, p. 10]

17 Wilhelm Shapira pleegde op 9 maart 1884 zelfmoord in hotel Willemsbrug aan de Boompjes. Als beroep had hij opgegeven: Boekverkoper, oudheidkenner en agent van het Brits Museum.