Visies op Vondel na 300 jaar

[p. 119]

Vondel en de ‘loci astronomici’ van Vergilius

A Inleiding

In een woord vooraf¹ tot zijn editie van Vondels Vergiliusvertalingen² schrijft Verdenius het een en ander over de taken waarvoor Vondels werk de onderzoeker stelt. Met name gaat hij in op de moeilijkheden die rijzen als men zich zetten wil aan een evaluatie van Vondels vertaalarbeid.

Men moet dan allereerst bepalen welke Vergilius-edities (met commentaar) Vondel heeft gebruikt. Vervolgens zal men zich dienen af te vragen: hoe stond het met Vondels kennis van het Latijn? Pas daarna kan men gaan pogen het antwoord te vinden op de vraag hoe Vondel zich tot zijn bronnen blijkt te verhouden, anders gezegd: hoe goed of slecht hij vertaalde. Van meet af aan weten we al wèl dat Vondel de wil had zo getrouw mogelijk te vertalen: daarvan getuigt immers zijn opdracht aan Huygens³.

In de editio princeps signaleert Verdenius vertalingen naar de letter, overname van beeldspraak en van zinsconstructies. Hij merkt bovendien op dat vrije vertalingen, bekortingen of uitbreidingen, en moderniseringen betrekkelijk zeldzaam zijn. Het lijkt er dus op dat Vondel zijn bedoeling: tekstgetrouw te vertalen, heeft kunnen realiseren. De herdrukken wijzen uit dat hij later wel iets vrijer tegenover zijn voorbeeld is gaan staan, maar hij blijft Vergilius op de voet volgen. Zo krijgt de lezer de gelegenheid op zijn beurt Vondel in zijn vertaalwijze en -kunst van stap tot stap, tot in details te volgen, en te beoordelen. Dat doende zal hij spoedig tot de conclusie komen dat onze dichter Vergilius ‘dikwijls verkeerd of maar ten halve begrepen’⁴ heeft. Met betrekking tot de informatie die de vertalingen ons kunnen verschaffen omtrent Vondels kennis van het Latijn, waarschuwt Verdenius voor de moeilijkheden die hier liggen. Men zal zich, wil men over die kennis oordelen, behalve van de basistekst(en), en commentaren die Vondel gebruikte, ook op de hoogte moeten stellen van de 17e-eeuwse Vergiliusinterpretatie, de houding der toenmalige commentatoren bij en de contemporaine vertalingen van de cruces in de teksten, van de stand der Latijnse lexicologie tevens.

1 WB 6, p. 19-31.

2 WB 6, p. 35-949; WB 7, p. 21-257.

3 WB 6, p. 22; de opdracht: WB 6, p. 42-44.

4 WB 6, p. 23.

[p. 120]

De becommentarieerde basisteksten voor Vondels Vergiliusvertalingen vindt men vermeld in de studie van Geerts⁵ die bij het verschijnen van Verdenius' 6e deel van de WB-Vondeleditie - waarin begonnen wordt met de editie van die vertalingen - ter perse lag. Verdenius had toen al toestemming gekregen Geerts' bevindingen mede te delen, en kon dus melden dat Vondel zijn vertaling maakte met behulp van verschillende uitgaven, waaronder die van Farnabius (Amsterdam 1639)⁶, Taubmann (Wittenberg 1618)⁷ en Stephanus (=Estienne) (Parijs 1532)⁸. Geerts vermoedde, naar bij het verschijnen van zijn dissertatie bleek, dat er zelfs meer waren geweest, maar kon dit niet met zekerheid vaststellen⁹.

Geerts' boek geeft, in het Aanhangsel, onder II Uitgaven van Latijnsche Schrijvers door Vondel gebruikt, een overzicht van plaatsen die hem tot zijn gevolgtrekkingen in zake de bronnen hebben geleid. Onder IV Vergilius¹⁰, treft men bewijsplaatsen uit de Georgica-vertaling aan. Twee ervan verwijzen naar Steph. 1576¹¹, vijftien naar Farn. A'dam Janson¹². Van de commentaren heeft veelal ook weer Farnabius Vondels vertaling beïnvloed.

Als voorbeelden van Geerts' bewijsplaatsen mogen hier de volgende figureren:

1. Georgica I, 33-34 luidt:

qua locus Erigonen inter Chelasque sequentis
panditur (...)

Farnabius verklaart dit door zijn annotatie: ‘Inter virginem et Scorpium’ Vondels vertaling van Vergilius' verzen:

en u plaets tusschen de Maeght en het Scorpioen wort ingeruimt

staat dichter bij Farnabius' dan bij Stephanus' commentaar; de laatste toch schrijft daarin: ‘inter virg. et bracchia scorpii’.

2. Vergilius' verzen 67-68 uit Georgica I luiden:

at si non fuerit tellus fecunda, sub ipsum
Arcturum (...)

De eerste helft van dit citaat krijgt van Farnabius het commentaar mee: ‘Macer ager’, de tweede helft: ‘Die 12 Sept.’ Vondel vertaalt aldus:

Doch indien d'acker schrael en mager valle, zoo zal 't genoegh zijn het lant in herfstmaent (...)

5 Zie Literatuur, sub: Geerts.

6 Th. Farnabius (1575-1647), vermaard Engels humanistisch geleerde.

7 F. Taubmann (1565-1613), Duits geleerde en neolatijns (petrarkistisch) dichter.

8 R. Estienne (1499-1559), een der drukkers uit het befaamde Franse drukkersgeslacht.

9 WB 6, p. 25; zie evenwel ook Smit, Kalliope, p. 394-395.

10 Geerts, p. 157, sub B.

11 Waarschijnlijk een herdruk (tweede druk?) van de bij Geerts, p. 253 opgegeven editie-1532; Geerts geeft hierover geen informatie.

12 Een editie van Farnabius bij de Amsterdamse drukker J. Jansonius, lid van de zich later Blaeu noemende drukkersfamilie.

[p. 121]

3. Zo lijkt ook Vondels

en koningin Ariadnes glinsterende kroon

als vertaling van Georgica I, 222

Gnosiaque ardentis (...) stella corona

te berusten op Farnabius' toelichting: ‘Corona Ariadnes filiae Minois regis’¹³.

4. Volkomen zekerheid inzake Vondels koersvaren op Farnabius levert de uitbreiding die hij geeft bij zijn vertaling van Georgica I, 277. Vergilius'

(...) quintam diem fuge (...)

dijt in de Nederlandse prozavertaling uit tot:

hou uw rust met den vijfden dagh, wanneer de maen uit haer huis, den Kreeft, dat ze vier dagen bewoonde in den Leeuw vaere:

Farnabius' commentaar bij Vergilius' vers luidt immers: ‘Sed a coitu in Cancro quae domus est Lunae usque ad Leonem sunt quinque dies’.

Dank zij Geerts' werk kan men dus vaststellen dat althans wat Georgica I betreft¹⁴, Vondel in zijn vertaalarbeid bij moeilijke plaatsen te rade gaat bij Farnabius' Amsterdamse editie van Vergilius' Opera, uit 1639¹⁵.

De hierboven geciteerde plaatsen zijn niet toevallig alle afkomstig uit de ‘astronomische sfeer’. In wat volgt wil ik de astronomische loci uit de Georgica - waarvan het leeuwendeel uit het eerste boek ervan stamt - en (de zeer weinige) uit de Bucolica en de Aeneis vermelden en die waarin sprake is van een eigenzinnige vertaling van Vondel, nader bekijken; daarmee beoog ik een kleine bijdrage te leveren tot de nadere bepaling van Vondels eigenheid als vertaler van Vergilius.

Weliswaar heeft een vakgenoot van Geerts, ‘na contrôle, en bevestiging van diens bekende judicium: Grieks zeer zwak, Latijn matig’ zich bezig gehouden met de wijze waarop ‘onze dichter dat wat voor hem zin en gehalte was van de tekst die hij vertaalde, opnieuw heeft beleefd en in eigen vorm tot uitdrukking heeft gebracht’¹⁶ in zijn tragedie-vertalingen uit het Latijn, maar een nader onderzoek naar Vondel als translator Vergilii heeft sinds 1932 voor zover mij bekend, niet plaats gevonden. De classicus die zich daaraan zal zetten zal zich niet alleen vertrouwd moeten maken met het zeventiende-eeuwse Nederlands om rekening te kunnen houden met betekenis- en gevoelsnuan-

13 D'Hérouville, p. 26 en Richter, p. 149 verwijzen nog naar Ovidius, Fasti, III, 460; Farnabius is dus niet de enige waar Vondel Ariadne heeft kunnen leren herkennen.

14 Geerts, p. 185-188 geeft alléén een overzicht van de commentaarplaatsen uit Farnabius, die hij als doorwerkend in Vondels vertaling heeft bevonden, en beperkt zich daarbij tot Georgica I. Op p. 101 zegt Geerts wèl dat, maar niet hoé hij zich heeft beperkt. Ook elders, in (ook I) II, III en IV kan (en zal?) Vondel op basis van Farnabius hebben vertaald, wāar hij dat nodig achtte.

15 Of 1642 dan wel 1646? Zie Smit, Kalliope, p. 392, noot 16.

16 Meerwaldt, p. 34.

[p. 122]

ces van de woorden, maar ook met de ideeën van die tijd omtrent translatio.¹⁷ Hij zal hopelijk ietwat gediend kunnen zijn met wat volgt. In de door mij gekende (en geraadpleegde) literatuur over Vondel en Vergilius (-in- astronomicis) toch heeft iedereen niet altijd de implicaties doorzien van de woorden der schrijvers. Voor mijn doelstelling maak ik gebruik van de proza-vertaling, die Vondel als zo letterlijk en nauwkeurig mogelijk wenste en beschouwde. Daarvan getuigt als gezegd, zijn opdracht aan Huygens, waaruit ik deze, hier relevante regels citeer:

Ick zagh hem [i.e. Vergilius] dan niet nader [nauwkeuriger] nochte eigentlijker [meer naar zijn aard] dan door onvaerzen en onrijm uit te beelden, om den Nederlander te levendiger Maroos ziel in te boezemen.¹⁸

Het feit dat de gehele Vergilius in dichtvorm uit 1660 slechts zijn prozavertaling in rijm, ‘op enkele onbeduidende wijzigingen na’¹⁹ geeft, lijkt erop te wijzen dat Vondels mening omtrent de adequaatheid van zijn weergave van Maroos werk gelijk gebleven is.

In wat volgt ga ik telkens uit van de Georgica-vertaling en betrek er, zo nodig, vervolgens plaatsen uit de twee andere werken van Vergilius bij.

17 Zie daarvoor bijv. (introductief) Smit, Kalliope, p. 247-252.

18 WB 6, p. 43, r. 48-50.

19 Geerts, p. 19.

B De ‘loci astronomici’

I. Clarissima lumina

De eerste plaats die zich ter bespreking aandient is een halfvers uit de invocatio van de Georgica. Vondel geeft er met zijn weergave

O Bacchus en voedtzaeme Ceres, die door uwe klaerheit de weerelt
verlicht, en, aen den hemel de ronde doende, ons de seizoenen afmeet,

blijk van de ‘clarissima mundi lumina’ uit Vergilius' verzen 5-8

(...) vos, o clarissima mundi
lumina, labentem caelo quae ducitis annum;
Liber, et alma Ceres, (...)

op te vatten²⁰ als een bijstelling bij Liber en Ceres. Verdenius vindt dit terecht minder gelukkig; hij schrijft: ‘men doet beter hierin een aanroeping te zien van zon, maan (en sterren), de lichtende fakkels van de wereld’. Vondels

20 WB 6, p. 176, r. 15-17; Verdenius' commentaar vindt men hier (en elders) tezelfder pagina; ik localiseer dit laatste dus niet meer. Vergilius' verzen haal ik aan uit de Georgica-editie van Richter, uit de zgn. Teubner-ed. (door O. Ribbeck) van de Bucolica[et Georgica], Leipzig 1915, en M.J. Pattist's ed. van de Aeneis, Amsterdam 1949⁴.

[p. 123]

onjuiste interpretatie blijkt zijn oorsprong te vinden in Farnabius' commentaar²¹. Daar wordt als een foutieve opvatting vermeld de identificatie van Vergilius' clarissima lumina met de genoemde goden. Vergilius nu volgt in zijn invocatio die van Varro²². Deze onderscheidt terecht Sol en Luna van Ceres en Liber en noemt de vier namen in de hier gegeven volgorde, de dag vóór de nacht - want deze bedoelt hij met Sol resp. Luna - de godin van de veldvruchten éérst, en vervólgens de god van de wijn, waarvan de oogst ná die der veldvruchten valt. Vergilius nu varieert Varro door Sol en Luna samen te nemen in clarissima mundi lumina en, met behoud van de elders in de Georgica door hem niet gebruikte naam Liber²³, door omkering in volgorde der twee overige godennamen. Vondel schrijft in plaats van de ‘Varro-naam’ Liber de meer vertrouwde aanduiding Bacchus, maar hij kiest de door Farnabius onjuist geachte interpretatie der lumina. Daarmee geeft hij te kennen dat hij niet weet dat Bacchus noch Ceres ‘aen den hemel de ronde doen’²⁴. Had hij niet (ook) Farnabius, maar slechts de vroegere editie(s) van Stephanus²⁵ (en De la Cerda²⁶) gebruikt dan zou hij wellicht behoed zijn voor zijn fout: geen van beide geven de onjuiste mening weer²⁷.

21 Geerts, p. 185.

22 Marcus Terentius Varro (1e eeuw voor Christus), auteur van o.a. Rerum rusticarum libri III. Dit is een der voorbeelden van Vergilius' Georgica; zie Richter, p. 7.

23 Richter, p. 117; de naam Liber wel in Aeneis 6, 805.

24 WB 6, p. 176, r. 17.

25 Zie boven, en noot 8 en 11.

26 Een Vergilius-editeur en -commentator, wiens Leidse editie van 1619 door Geerts, p. 254 wordt genoemd.

27 Verdenius' rechtzetting is niet helemaal correct in de toevoeging ‘(...) (en sterren)’; maar deze is een gevolg van zijn onbekend zijn met Varro's tekst en bedoeling te dezer plaatse; de intentie van Vergilius wordt er niet door ‘aangetast’.

II. Pleiades

De Pleiaden, of (met de meest populaire der talrijke namen:) het Zevengesternte, wordt (worden) gevormd door een opvallend groepje sterren in het dierenriemsterrenbeeld de Stier (Taurus). Ze speelden een belangrijke rol in het scheepvaartbedrijf op de Middellandse Zee in de Klassieke Oudheid. In de Georgica figureren ze verschillende malen. Ze debuteren er in I, 137-138. Vergilius schrijft daar:

navita²⁸ tum stellis numeros et nomina fecit
Pleiadas, (...)

Vondel geeft dit weer met

toen tekende de zeeman de gestarnten, en gaf ze elck hunnen naem, Zeilstarren, (enz.)²⁹

Verdenius licht de benaming Zeilstarren toe met de mededeling dat deze ‘zeven sterren aan de hals van de stier (...) door haar op-en ondergang zomer en winter, hier begin en eindperiode der scheepvaart brachten’. Zo'n explicatie (door Vondel klaarblijkelijk, en voor zijn tijdgenoten ook wel terecht, overbodig geacht) behoeft zelf, dunkt me, voor de meeste hedendaagse lezers weer nadere verklaring. Deze categorie immers wordt in de (middelbare) schooltijd zelden of niet meer geïntroduceerd in wat vroeger Cosmografie heette. En uit deze groep lezers van Vondel en zijn annotator in de WB-editie zal menigeen zich afvragen: gaat die sterrengroep niet ieder etmaal (evt.: zij

28 Richters editie vertoont hier een drukfout; men leest er nativa.

29 WB 6, p. 188, r. 136-138.

[p. 124]

het een deel van het jaar onzichtbaar, nl. wanneer het overdag gebeurt) op en onder? De vraag naar verduidelijking van Verdenius' toelichting wordt dwingender als men de onmiddellijk volgende commentaar van de Amsterdamse hoogleraar leest bij een andere befaamde groep sterren, in datzelfde vergiliaanse vers 138. De opsomming met Pleiades begonnen, wordt immers vervolgd met Hyades. Vondel noemt deze de ‘regenstarren’, en Verdenius legt uit: ‘de Regenstarren (Hyades) bevinden zich aan de kop van de stier; hun opgang luidt de regentijd in’. De lezer kan en zal zich bij nauwkeurige lectuur van de annotatie afvragen: hoe zit dat nu: bracht de opgang van de Stier (met aan zijn hals de Pleiaden) het zomerseizoen, en tegelijk (aan zijn kop staan de Hyaden) de regentijd, dat is het winterseizoen, met stormen, tijdens welke periode men zich niet meer op open zee waagde? Of, even ongerijmd: werd het einde van het vaarseizoen aangekondigd door de ondergang van de Zeilstarren (aan de Stierehals) en tegelijk door de opgang der Regenstarren (aan de Stierekop)? Een veelgebruikt (modern) Latijns woordenboek³⁰ helpt hem hier niet; het verstrekt soortgelijke informatie als Verdenius geeft: bij Pleias: ‘de ondergang v. dit gesternte in het begin van November kondigde de winterstormen aan’ (pag. 707); bij Hyades: ‘zeven sterren in de kop v.d. Stier, wier opgang (in Mei) met regen gepaard gaat’ (pag. 414). Over welke op- en ondergang(en) gaat het hier? Beantwoording van deze vraag vergt een uitweiding die niet alleen Verdenius' toelichting opheldert, maar ook nuttig zal blijken bij de evaluatie van Vondels weergave van bepaalde astronomische loci in Vergilius' werken³¹.

De zon trekt in de loop van het jaar éénmaal, en wel in west-oostrichting, door de twaalf sterrenbeelden van de dierenriem. Gedurende een maand bevindt hij zich dus in een van die beelden. De plaats waar hij zich bevindt op de dag dat hij recht boven de equator op aarde staat, en het vólgende halfjaar tussen die evenaar en de nóórdelijke keerkring, heet lentepunt. Dat ligt heden ten dage ongeveer midden tussen de sterrenbeelden (van de dierenriem) Vissen en Waterman; ten tijde van de oude Grieken lag het ongeveer op de grens van Ram en Vissen³². Hieruit blijkt al dat het lentepunt zich heel langzaam langs de dierenriem, preciezer aangeduid, langs de ecliptica (de baan van de zon, de middenlijn van de dierenriem, een tamelijk brede gordel) verplaatst. In ongeveer 25.700 jaar voltooit het lentepunt zijn rondgang langs de ecliptica, door de dierenriem³³. In Vergilius' tijd bevond de zon zich bij het begin van de lente, aan het hemelgewelf, dus in het lentepunt, binnen het sterrenbeeld Ram; zo'n 2150 jaar vroeger (dat is ééntwaalfde deel, ongeveer, van de genoemde 25.700 jaar) ving de lente óók aan als de zon het lentepunt bereikte; maar dat lag toen binnen de Stier. Men heeft verondersteld, en dat op goede gronden, dat binnen de ruim 2000 jaar lange periode dat het lentepunt zich, langzaam bewegend, bevond binnen dat deel van de hemel waarvan we nu zeggen dat de Stier er staat, de dierenriemsterrenbeelden (zoals wij ze kennen³⁴) zijn ‘getekend en benaemd’³⁵: ‘want in alle oude godsdienstige mythen komt de Stier voor in verband met den levenwekken-

30 Muller-Renkema, Beknopt Latijns-Nederlands Woordenboek. Groningen enz. 1951⁶.

31 In het volgende wordt uitgegaan van wat men van de aarde uit aan het hemelgewelf ziet gebeuren. Er is dus geabstraheerd van het in astronomische vakkringen in de 17e eeuw al geaccepteerde idee van het heliocentrische (ruimtelijke) planetenstelsel.

32 Herrmann, p. 63; afbeelding E, Hemelequator en ecliptica, op p. 40 van Herrmann geeft dus de toestand weer ten tijde van de Klassieke Oudheid! Voor de gebruikers van dit werkje die afkomstig zijn uit de literair-(cultuur-)historische hoek niet zonder belang.

33 Herrmann, p. 63; vgl. Thomas, p. 93-99; Flammarion, p. 15-62.

34 Flammarion, p. 61; Ideler 1809, p. XII: de hypothese dat de sterrenbeelden van de dierenriem ‘frühzeitig von der chaldäischen oder irgend einer andern orientalischen Sphäre auf die griechische übergegangen sind (scheint) mir ungleich mehr für sich zu haben, als die Notiz beym Plinius, dasz erst Cleostratus aus Tenedos, der nicht viel früher als 500 Jahr vor unsere Zeitrechnung gelebt haben kann, die Gestirne des Thierkreises, namentlich den Widder und den Schützen, eingeführt habe (Hist. Nat. II, 8)’.

35 Vgl. WB 6, p. 188, r. 137.

[p. 125]

den invloed der zon op de jaargetijden en de voortbrengselen der aarde terwijl men nergens een dergelijk verband vindt met betrekking tot de Tweelingen’³⁶, het sterrenbeeld ‘waarin’ het lentepunt voordien ‘lag’. Aan het sterrenbeeld Ram heeft het lentepunt zijn sigle in de astronomische literatuur te danken. Sinds de tijd dat de zon in het begin van de astronomische lente in de Ram stond, en men, dank zij Hipparchus (ongeveer 125 vóór Christus) de verschuiving van het lentepunt, de zogenaamde precessie der nachteveningspunten³⁷, kent, onderscheidt men sterrenbeelden en -tekens van de dierenriem. Het teken Ram is dat twaalfde deel van de ecliptica, en tegelijk van de dierenriem, dat rond het begin van onze jaartelling, in de tijd van zowel Hipparchus als Vergilius, samenviel met het sterrenbééld Ram, waarbinnen (dus) toen het lentepunt lag. Thans valt het teken Ram ongeveer samen met het beeld der Vissen³⁸. Waar in het vervolg sprake is van Ram, Stier enz., wordt het zichtbare beeld Ram, Stier, enz. bedoeld, niet het (onzichtbare) teken.

De sterrenbeelden van de dierenriem gaan alle op en onder. Dit op- en ondergaan onderscheidt ze, en andere sterrenbeelden, van alle voor een bepaalde plaats zogenaamde circumpolaire (sterren en) sterrenbeelden. De laatste twee categorieën - constellaties, en afzónderlijke sterren die beide circumpolair moeten heten - staan op zulk een afstand van de noordrespectievelijk zuidpool, dat die in graden uitgedrukt gelijk is aan of kleiner dan 90^o minus het aantal graden van de geografische breedte van die bepaalde plaats ten noorden, respectievelijk zuiden van de evenaar.

Circumpolaire sterren blijven altijd boven (of, minder interessant - en daarom komen ze in het vervolg ook niet meer ter sprake - altijd beneden) de horizon, terwijl ze gestadig om de (onzichtbare, maar wel boven de horizon gelegen) pool draaien; hun laagste stand, hun kortste afstand tot de gezichtseinder, bereiken ze pal in het noorden (we spreken hier nog slechts over verschijnselen op het noordelijk halfrond waar Vergilius en Vondel, zij het op verschillende breedtegraden, woonden). Die stand valt waar te nemen als ze bereikt wordt in de nachtelijke uren. Alleen de poolster (Polaris, een van de twee helderste sterren van de Kleine Beer, Ursa minor) verandert in de loop van de nacht niet waarneembaar van plaats³⁹. De (ongeveer helft van alle) dierenriemsterrenbeelden die op een bepaald tijdstip van de nacht zichtbaar zijn, gaan weldra of later in die nacht onder; zij die 's avonds al in het westen staan het eerst, die dan tussen oost en zuid staan (hoogstens twaalf uur) later. Onzichtbaar zijn 's nachts die dierenriem- en andere sterrenbeelden waar de zon in of dichtbij staat; die welke, met andere woorden, tegelijk met de zon aan de hemel staan en niet tot de circumpolaire sterren behoren. Zij gaan met of na de zon op, en dit laatste niet zó lang erna, dat zij als de zon 's avonds juist is ondergegaan, nog net waarneembaar zijn boven de westelijke horizon. Zodra de afstand tussen de zon en een dierenriemsterrenbeeld een graad of tien bedraagt, terwijl de zon ten westen (‘rechts’) ervan staat, is dat beeld vlak na zonsondergang, nog even in de schemering

36 Flammarion, p. 61.

37 Van Laer, p. 56; Van der Bilt, p. 39-41.

38 Thomas, p. 95; Ideler 1825, p. 28.

39 Thans staat ze op 1 graad van de pool, maakt dus een 24-uurs cirkeltje met 2 graden middellijn. Over ongeveer 115 jaar bereikt die afstand de minimumwaarde van 0,4 gr. Cfr. Van der Bilt, p. 53.

[p. 126]

zichtbaar, vóórdat het zelf onder de westerkim verdwijnt. Staat de zon een tiental graden ten oosten (‘links’) van het beeld, dan is dit vlak vóór zonsopgang nog even in het oosten zichtbaar, vóórdat het daglicht van de zon die (nog onzichtbaar) de oostelijke kim nadert - in ‘dichterlijke’ taal: Aurora! - zo sterk wordt dat men het niet meer waar kan nemen. Omdat de zon, zoals gezegd, van west naar oost (van ‘rechts’ naar ‘links’ dus, voor een waarnemer met de rug naar de noordelijke hemelhelft) door de dierenriem trekt, verlaat hij een sterrenbeeld in oostelijke richting. Er komt dus na een periode waarin de zon (zichtbaar) en het sterrenbeeld (onzichtbaar) tegelijk in het oosten opkomen, een dag dat de zon juist ver genoeg in oostelijke richting van het beeld verwijderd is, dat vlak vóór de ochtendschemering te sterk wordt en (Aurora) alle sterren doet verbleken, het sterrenbeeld zichtbaar opgaat in het oosten. Deze opgang wordt de heliakische⁴⁰ (men kan ook zeggen ochtend-)opgang genoemd.

Na de dag van de heliakische opkomst volgt een lange reeks van dagen waarin het beeld steeds vroeger in de ochtend, dus in de nanacht aan de oostelijke hemel zichtbaar is, en overdag - dus onzichtbaar - ondergaat, dat wil zeggen, onder de westelijke horizon verdwijnt. Iedere nacht gaat het beeld iets vroeger op: geleidelijk aan valt het tijdstip van opkomst in de vroege nacht, vervolgens in de late avond. Totdat de dag is aangebroken dat het beeld in de vroege avond nog juist opkomt als de zon net voldoende onder de westerkim is gedaald om het in het oosten zichtbaar te doen zijn; op deze dag beleeft het beeld zijn akronychische⁴¹ (ofwel avond-)opgang.

Daarna volgt een periode waarin het beeld opkomt terwijl de zon nog aan de hemel staat; dan is alleen de ondergang van het beeld in het westen in de nanacht, geleidelijk steeds vroeger, te zien. De laatste ondergang in de avond, vóórdat de zon, het sterrenbeeld, op zijn jaarlijkse gang door de dierenriem, vanuit het westen naderend, zó dichtbij is dat het na zonsondergang niet voldoende duister meer wordt om het beeld onder de westergezichtseinder te zien duiken, heet heliakische, ook wel avond-ondergang van het beeld.

Na een vrij korte periode, waarin de zon dus in de naaste omgeving van, of in het sterrenbeeld staat, en dit daarom onzichtbaar blijft omdat het slechts tegelijk met de zon aan de hemel staat, en op- en ondergaat, gaat het weer heliakisch op en kan men het, steeds langduriger, vanaf zijn opkomst tot aan het aanbreken van de dag, zien. Tot het tijdstip van zijn avondopgang; daarna is het weer slechts voor en in zijn ondergang waarneembaar. Die ondergang vindt tenslotte opnieuw plaats in de vroege ochtend. Enige tijd na de avondopgang valt de kosmische⁴², ofwel ochtend-ondergang, en wel op het tijdstip dat het beeld 's morgens voor het eerst zichtbaar ondergaat. In de dan volgende periode valt die ondergang steeds vroeger in de nanacht, totdat de dag van de heliakische ondergang weer is bereikt.

Zo kent men dus twee opgangen en twee ondergangen (buiten de dagelijkse, niet altijd zichtbare op- en ondergang, het rijzen en dalen boven resp. onder de kim) van dierenriemsterrenbeelden en de meeste andere: de heliakische

40 Van Laer, p. 41 geeft als betekenis ‘de zon betreffend’, en de toelichting (o.a.) dat de term in de technische betekenis niet van de Grieken afkomstig is. Ideler 1825, p. 53, noot 1, schrijft dat hij aldus naar het schijnt het eerst is gebruikt door Servius, de Vergiliusscholiast, bij Georgica I, 218; Ideler en ook Richter gebruiken de term früh-aufgang.

41 Ideler 1825, p. 52-53 vertaalt: spätaufgang; ontleent aan o.a. Theophrastus, De sign. plus., en legt uit: bij het aanbreken van de nacht. Van Laer, p. 19, geeft de term niet; hij spreekt van ‘achronische opkomst van een ster, als zij opkomt bij het ondergaan van de zon’.

42 Ook het éérste gebruik van déze term, verklaard als ‘bij het aanbreken van de dag’, schrijft Ideler 1825, p. 52-53 vragenderwijs toe aan Servius' commentaar op Georgica I, 218.

[p. 127]

(ochtend-)opkomst, de akronychische (avond-)opgang, de heliakische (avond-)ondergang, en de kosmische (ochtend-)ondergang. Deze vier op- en ondergangen worden ook wel, wegens hun veelvuldige vermelding bij klassieke literatoren, de poëtische op- en ondergangen genoemd⁴³.

Doordat nu de zon, tengevolge van zijn beweging langs de ecliptica, golvend binnen de dierenriem in ‘noord’- en ‘zuid’-waartse richting, dus ook nog een noordzuidbeweging volvoert (‘op’ aarde tussen de keerkringen), wordt het vaststellen voor een bepaalde plaats van de poëtische op- en ondergangen van sterren en sterrenbeelden die niet circumpolair zijn en ook niet tot de dierenriem behoren, een gecompliceerde zaak. In het zomerseizoen immers beschrijft de zon een grotere dagboog, in veel meer dan twaalf uur, langs de hemel, tijdens de wintermaanden een veel kleinere⁴⁴. De grootten van die bogen zijn voor iedere breedtegraad op aarde anders. De verschuiving van het lentepunt (de precessie dus), die een wijziging van de plaats van de hemelpool inpliceert⁴⁵, compliceert alles nog eens extra; tenminste voor berekeningen waarin de precessie merkbaar is. En dat is het geval juist bij tijdsafstanden als die tussen Vergilius' dagen en die van ons (of die van de 17e eeuw, van Vondel). Op- en ondergangen, heliakische, akronychische en kosmische vinden thans op andere tijdstippen plaats dan toen. Het verschil tussen 1978 en de 17e eeuw is vanzelfsprekend heel wat geringer dan dat tussen thans en Vergilius' tijd. Bij toelichtingen van plaatsen bij dichters, waar sprake is van, of gealludeerd wordt op poëtische op- en ondergangen, dient men, wil men exact zijn, af te gaan op gegevens door astronomen van toen opgegeven, of op hedendaagse berekeningen met betrekking tot die langvervlogen tijden. Dat deze laatste een hogere graad van nauwkeurigheid bezitten dan de eerste, behoeft geen betoog. Voor ‘filologische’ lezers, en voor de gewone liefhebber van bijvoorbeeld Vergilius, of zijn zeventiende-eeuwse vertaler, kunnen beide dienstig zijn. Commentatoren zullen de beschikbaarheid of gemakkelijke bereikbaarheid (en hun begrip) van die astronomische gegevens als criterium voor de keuze van de aard van hun toelichting nemen. Het lijkt evenwel geboden tenminste het onderscheid tussen de beide soorten op- en ondergang in acht te nemen, d.w.z. die tussen de poëtische en de alle-daagse, al was het slechts om vraagstellingen als waarvan hier voor deze ‘excurs’ werd uit gegaan, vóór te zijn.

Die vraagstelling luidde:

Over welke op- en ondergangen gaat het in Verdenius' toelichting bij de benaming Zeilstarren (voor Pleiaden), en Regenstarren (voor Hyaden) in Vondels weergave van Georgica I, 138?

Welnu, de Stier, waarin beide sterrengroepen voorkomen, beleefde zijn heliakische ondergang - en zo deden ongeveer tezelfdertijd de Zeil- en Regenstarren - in Caesars en Vergilius' tijd in de lente, rond 20 april⁴⁶. De heliakische opgang der Pleiaden volgde half mei; begin november vond de kosmische ondergang ervan plaats⁴⁷. Beide laatste gebeurtenissen in de vroege ochtenduren werden gezien als tekens van het begin resp. het einde

43 Ideler 1825, p. 50.

44 Voor wie dit niet (voldoende) uit eigen waarneming weet: zie bijv. Orr, p. 23, fig. 1 en/of Thomas, p. 32, fig. 11.

45 De precessie is immers een gevolg van de verplaatsing van de aardas, die veroorzaakt wordt door de aantrekkingskrachten van zon en maan op de als een tol draaiende omwentelingsellipsoide die de aarde ‘is’. Cfr. Herrmann, p. 63 en i.h.b. p. 62, fig. A, Ontstaan van de precessie, en fig. C, De verplaatsing van de noordelijke hemelpool.

46 20 april was destijds de datum van de heliakische ondergang van Aldebaran (=α Tauri), naar Ideler 1825, p. 54 mededeelt. Afzonderlijke sterren van een sterrenbeeld worden, meestal volgens aflopende helderheidsgraad, benoemd met de opeenvolgende letters van het griekse alfabet, gevolgd door de genitief van de latijnse naam van het sterrenbeeld; Aldebaran blijkt zo de helderste ster van de Stier.
In Ptolemaeus' Almagest (2e eeuw na Chr.) en in soortgelijke werken van El-Tizini en Ulugh Bekh (beide 15e eeuw) worden de Hyaden tesamen met: Aldebaran aangeduid; vgl. ook bijv. de afbeelding van de Stier in Herrmann, p. 236 en diens tekst op p. 237, waar Aldebaran's naam als ‘Hij die (de Plejaden) volgt’ wordt verklaard; cfr. Van Laer, p. 102. Ideler 1809, p. 140 licht de aanduiding van de Hyades met Sidus Parilicium als volgt toe: ‘weil sie um den 21. April (XI Cal. Maii), an welchem Tage das Hirtenfest Parilia oder Palilia gefeiert wurde und nach einer alten Tradition Rom gegründet war, in der Abenddämmerung verschwunden’.
De oorzaak van de betrekkelijke onnauwkeurigheid van de datering der poëtische open ondergangen kan men deduceren uit de volgende woorden van Ideler 1825, p. 54-55, die de ‘arcus visionis’ met behulp waarvan die verschijnselen worden bepaald, omschrijven: ‘die senkrechte Tiefe der Sonne unter dem Horizont, bei der ein Stern auf- oder untergehend zuerst oder zuletzt wahrgenommen werden kann. Dieser Bogen wird durch die Lichtstärke des Sterns, durch sein Verhältnisz zur auf- oder untergehende Sonne, durch die Sehkraft des Beobachters und durch die jedesmalige Beschaffenheit der Atmosphäre bedingt’.

47 Richter, p. 149 (bij Georgica I, 219) 11 november (verwijzing naar Plinius, 2, 125); Richter, p. 364 (bij Georgica IV, 231 e.v.) 8 november; Ideler 1809, p. 149: 13 november; Ideler 1825, p. 144: 9 november.

[p. 128]

van het zeilseizoen⁴⁸. De laatste zichtbare ondergang 's morgens van de Hyaden, de kosmische dus kondigde definitief het regenseizoen, in de late herfst, aan: vandaar hun naam: Regenstarren⁴⁹. Dat zij - en niet de Pleiaden - als zodanig fungeerden, moet men wel toeschrijven aan hun plaats. Men vindt deze sterrengroep namelijk iets ten óósten van de Pleiaden. Daardoor gaan ze iets later onder, óók kosmisch. Als de ochtendschemering de Pleiaden vlak boven de westerkim reeds onzichtbaar maakt, kan men de Hyaden, waartoe de heldere ster Aldebaran gerekend kon worden, en in de Klassieke Oudheid ook wèrd, nog iets hoger boven de horizon in hun, of tenminste in zijn neergaande beweging waarnemen.

In Verdenius' commentaar leze men dus bij de Zeilstarren ‘haar heliakische op- resp. kosmische ondergang’ en bij de Regenstarren ‘haar akronychische oftewel avond-opgang, en ook, nee: vooral, haar kosmische ondergang’. Het gaat ons echter niet, of niet op de eerste plaats om Verdenius' annotatie, maar om Vondels tekst.

Welnu, onze uitweiding hierboven is ook nuttig voor de Vondellezer, zo men wil Vondelstudiosus. Deze toch kan, op voorwaarde dat hij van de poëtische op- en ondergangen enige weet heeft, de Amsterdamse dichter-vertaler een verkeerde keuze zien maken bij het weergeven van Georgica I, 221. Vergilius schrijft er

ante tibi Eoae Atlantides abscondantur

Vondel vertaalt:

laet d'oostersche Zevenstar eerst ondergaan⁵⁰

Het oostersche (door Verdenius niet toegelicht) als weergave van Eoae is duidelijk de foutieve keus uit de mogelijkheden die er voor de vertaling van dit vergiliaanse adjectief bestaan (en naar men mag aannemen ook voor Vondel bestonden, al weten we niet welk woordenboek hij in het hoofd of bij de hand had). Eoae kàn men weergeven met ‘in of vanuit het Oosten’; maar ook met ‘van of in de morgen’; en alleen met déze betekenis krijgt het vers zijn goede zin: Vergilius doelt op de kosmische of óchtend-ondergang der Pleiaden, een ondergang als alle plaatsvindend in het westen, en deze ‘bij morgen’⁵¹, in zijn tijd op 11 november⁵².

De woordgroep oostersche Zevenstar(re) verschijnt enkele regels later opnieuw; en wel in de weergave van Georgica I, 225:

multi ante occasum Maiae coepere;

met

(want) menigh zaeide voor het ondergaen der oostersche zevenstarre⁵³

48 Ideler, 1809, p. 144 zegt dat van de vele afleidingen betreffende de Pleiaden-naam slechts aandacht verdient die welke uitgaat van ἀπὸ τὡ πλε͠ιν; ‘denn da die Schiffahrt in der Regel mit dem heliacischen Aufgange der Plejaden in der ersten Hälfte des May anfing, und sich mit ihrem kosmischen Untergange in der ersten des November endigte, so konnten sie füglich das Schiffahrts-Gestirn heiszen’.

49 Ideler 1809, p.139 noemt de Hyaden ‘ein uraltes Gestirn (...) Es hat (...) seinen Namen ἀπὁ τὡ ὑειν, vom Regnen, indem sein Untergang in der Abend- und Morgendämmerung für die Griechen und Römer auf eine nasse und stürmische Jahrszeit (die letzte Hälfte des April und November) traf’.

50 WB 6, p. 194-196, r. 221-222.

51 Gerhardt I, r. 221.

52 Cfr. noot 47.

53 WB 6, p. 196, r. 225-226.

[p. 129]

Hier kan men constateren dat Vondel Farnabius blijft volgen; deze toch licht toe: ‘Pleiadum quarum Maia est una’⁵⁴; maar tevens dat Vondel consequent is door die Pleiaden het Eoae dat ze verdienen, te blijven toekennen, echter opnieuw in zijn foutieve vertaling.

Niet alleen Maia fungeert in Vergilius' Boerenbedrijf als pars pro toto voor de groep van zeven waartoe zij behoort, zo lijkt het. Immers bij IV, 231 e.v. merkt Richters commentaar op dat daar Taygete als zodanig optreedt⁵⁵. Deze sterrenaam staat er in de aanvang van Vergilius' omschrijving van de éérste der twee honingoogsttijden:

Taygete simul os terris ostendit honestum
Pleas et Oceani spretos pede reppulit amnis,
door Vondel aldus weergegeven:

zoo dra Taygete, een Zeilstar, de weerelt haer schoon aenschijn toont, en de golven des Oceaens verachtelijck met den voet stoot:⁵⁶

Verdenius' toelichting luidt: ‘Taygete: een ster uit het sterrebeeld der Pleïaden; Zeilstar genoemd omdat de zeelieden op deze ster hun koers bepaalden; eind April komt ze (met de zon) boven de horizon (volgens de Ouden: uit de Oceaan; vandaar: de golven des Oceaans verachtelijk met den voet stoot)’. Klaarblijkelijk is de annotator inmiddels zijn verklaring van Zeilstar(ren) bij Vondels vertaling van Georgica I, 137-138 vergeten, realiseert hij zich niet dat op een door de hemelwenteling voortdurend van plaats veranderende ster als Taygete (en haar gezellinnen), ver van de (nagenoeg) vaste poolster verwijderd, geen vaste koers bepaald kan worden, en dat een ster, ook Taygete, als ze ‘(met de zon) boven de horizon komt’ ónzichtbaar is, men er zijn koers dus niet, al zou men willen, op kán bepalen. Maar eind april beleefden bovendien de Pleiaden juist hun heliakische ondergang: Vergilius' ostendit bedoelt inderdaad een zichtbaar worden van Taygete, een opgang. Er is hicr dan ook sprake van haar heliakische opkomst; en die viel half mei voor⁵⁷. Verdenius heeft wèl gelijk met zijn even na het geciteerde volgende interpretatie van Taygete als gepersonifieerd voorgesteld in de gedaante van een nymf.

Astronomisch bezien is Richters opmerking dat Taygete als pars pro toto fungeert - poëtisch dus juist, maar onvolledig - opmerkelijk: van de zes (of zeven) met het blote oog zichtbare Pleiaden is namelijk nìet Taygete, maar Alcyone de helderste⁵⁸. Zou de opkomst van één ster der groep bedoeld zijn, dan zou alleen Alcyone daarvoor in aanmerking komen, want die wordt in de ochtendschemering het eerst zichtbaar. Taygete moet dus voor de hele groep staan, die dan, als nymf rechtopstaande, uit de Oceaan, de zee rondom de platte cirkelvormige aarde, omhoogrijst. Waarom nu juist zij, en eerder Maia, en niet die helderste Alcyone, als pars pro toto fungeren, is mij niet duidelijk. Steekt er een mythologische reden achter? Richter zegt er niets over⁵⁹.

54 Geerts, p. 187; Ideler 1809, p. XXII (inleiding) geeft aldus de passus in Aratus, Phainomena (248-267) betreffende de Pleiaden weer: ‘Sie heiszen Alcyone, Merope, Celäna, Electra, Asterope, Taygete und Maia. Zwar sind sie klein und ohne Glanz; aber früh und spät (durch ihren heliacischen Auf- und kosmischen Untergang) zeigen sie, auf Jupiters Geheisz, den Sommer, den Winter und die Saatzeit an’. In een noot daarterplaatse preciseert Ideler ‘an den Untergang in (der Morgendämmerung) (knüpften sie) [= die Alten] die Saatzeit (...) und zugleich den Anfang des Winters oder eigentlich der nassen und stürmischen Jahrszeit (χειμὡν)’. Vgl. ook Ideler 1826, p. 144 waar de kosmische ondergang der Pleiaden ten tijde van Caesar op 9 november wordt ‘gedateerd’.

55 Richter, p. 364; voor Taygete, zie noot 54.

56 WB 6, p. 326, r. 228-230.

57 Zie boven, en noten 46 en 48.

58 Ideler 1809, p. 145 vermeldt het feit dat Aratus, en Ovidius (Fasti IV, 170), opmerken dat men over de zeven Pleiaden spreekt, maar er slechts zes ziet, terwijl Hipparchus daarentegen zegt dat men er in een heldere maanloze nacht wèl zeven ziet, en vervolgt ‘Die Gruppe besteht aus einem Stern dritter Grösse, aus dreyen fünfter, zweyen sechster, und vielen kleinern. Es ist also ein sehr scharfes Auge erforderlich, um in derselben mehr als sechs Sterne deutlich zu unterscheiden’; Herrmann, p. 237 noemt Alcyone helder; Thomas, p. 480, fig. 245 laat haar als helderste zien.

59 Eerder: zie Georgica I, 225 met Maia; hetzelfde geldt met betrekking tot Ovidius, Tristia, I, 10, 14 (opgegeven bij Ideler 1809, p. 146) waar Sterope als zodanig fungeert.

[p. 130]

Het beeldende karakter van deze verzen over de heliakische opgang der Pleiaden uit Vergilius' vierde boek van zijn Georgica blijft, dank zij Vondels nauwkeurige vertaling, behouden. Dat de Nederlander helder voor ogen had wat de kosmische ondergang van de Pleiaden een waarnemer, en op welk tijdstip van de dag, te zien gaf, blijkt niet uit zijn weergave van de passages waarin Vergilius dáárover schrijft.

III. Boötes

De heldere ster Arcturus (= Jager, die de berin in het oog houdt, Berenhoeder) in het sterrenbeeld Boötes⁶⁰ (= Ossendrijver, ook wel Berenhoeder) komt in Vergilius' werk vier maal voor. In de Georgica in het reeds geciteerde vers 68 uit het eerste boek, en in datzelfde boek in vers 204-205:

Praeterea tam sunt Arcturi nobis
(...) servandi (...)

En verder in de Aeneis tweemaal, in identieke verzen⁶¹.

In drie van deze vier gevallen vertaalt Vondel die naam van Arcturus met ‘Boer’, een benaming die - zoals ook het geval is met Berenhoeder⁶² - voor ster èn sterrenbeeld waartoe hij behoort, gebruikt kon en kan worden. Ze lijkt rechtstreeks terug te gaan op de (griekse) naam Boötes, Ossendrijver. In het vierde geval, Georgica I, 67-68:

at si non fuerit tellus fecunda, sub ipsum
Arcturum (...)

geeft Vondel, zoals we gezien hebben⁶³, niet nauwkeurig Vergilius' vers, maar het commentaar van Farnabius, en dat nog vrij, weer met:

Doch indien d'acker schrael en mager valle, zoo zal 't genoegh zijn het lant in herfstmaent (...)⁶⁴

Sub ipsum Arcturum betekent letterlijk: kort voor of na (de akronychische of avond-opgang van) Arcturus, d.w.z. (omstreeks) de 12e september, naar Farnabius opgeeft. Deze nauwkeurige⁶⁵ tijdsbepaling bij Vergilius wordt zo, in Vondels weergave, een veel ruimere: ‘in herfstmaent’. Waarom? Misschien begreep Vondel Vergilius' uitdrukking niet, en steunde hij daarom volledig op diens commentator, met weglating van ster- of sterrenbeeldaanduiding. Het kan ook zijn dat hij aldus vertaalde ten behoeve van zijn lezers, van wie hij dan verwachtte dat zij ‘kort voor (of na) Arcturus' opgang’ niet

60 Boötes wordt ook wel Arctophylax (met dezelfde betekenis als Arcturus) genoemd. In niet-astronomische literatuur vindt men bovendien ‘Custos Ursae’ (Ovidius, Tristia I, 10, 15) en ‘Custos’ (Vitruvius IX, 4). Bij Homerus, en overigens Aratus en Manilius (le eeuw na Chr.) heet hij ‘Wagenvoerder’ (Odyssee, ε 272; Phainomena 91; Astronomicon I, 313); cfr. Ideler 1809, p. 47.

61 En wel I, 744 en III, 516: Arcturum pluviasque Hyadas geminosque Triones.

62 In de vorm Arcturus bijv. bij Hesiodus, Erga etc. 566, 610 (Ideler 1809, p. 47-48)

63 Hierboven, p. 120.

64 WB 6, p. 182, r. 73-75.

65 Immers, Boötes - het beeld - gaat snel op (Aratus, 609, schrijft ἀϑϱόοϛ) omdat hij in liggende houding zich boven de oosterkim verheft (Ideler 1809, p. 49). Hij kondigde aldus, tegen de tijd van de herfstnachtevening, de tijd voor de wijnoogst aan (Ideler ibidem). Tegelijk ook het begin van de herfst (Ideler 1809, p. XXII (van de inleiding), noot.

[p. 131]

zouden begrijpen. Maar dan week hij toch wel ver af van zijn vertaalprincipe, dat beoogde de Romein ‘na en eigentlijk’⁶⁶ uit te beelden. De eerste veronderstelling lijkt me dan ook de meest waarschijnlijke.

‘Boer’ komt in Vondel tekst óók voor als vertaling van Boötes in de Georgica. Boötes, waarvan Arcturus de helderste ster is, noemt Vergilius het beeld waar zijn lezer/boer op letten moet bij het vaststellen van de tijd voor het zaaien van wikke of peulen. Die tijd is namelijk het gunstigst als (I, 229)

haut obscura cadens mittet tibi signa Bootes:,

zoals hij de lezer toespreekt. Vondel gebruikt hier een imperatiefconstructie:

let op het zincken van den Boer:⁶⁷

Verdenius interpreteert ‘Boer’ hier duidelijk als Arcturus, de ster; hij annoteert immers: ‘de Boer, in het sterrebeeld Boötes, dat eind Oct. beneden de kim daalt; zie r. 206’. Ook Richter licht bij Vergílius' vers slechts cadens Bootes toe⁶⁸. Maar hij is nauwkeuriger dan Verdenius door de mededeling dat de heliakische ondergang van Boötes rond 31 oktober plaats vond, naar antieke opgaven melden. Hij zegt niets over de haut obscura signa die, zonder dat Verdenius daarop wijst of daarvoor enige verklaring geeft, bij Vondel verdwenen zijn. Die ‘heldere signalen’ begrijpt gemakkelijk wie hetzij met de klassieke plaatsen uit de literatuur waarin over Boötes, de Boer, en niét Arcturus-alléén, gesproken wordt, hetzij met sterrenglobe of -hemel goed vertrouwd is, of met beide. Dit laatste geldt ongetwijfeld voor Ideler (zie Literatuur-opgave); hij is hier dan ook onze beste gids: ‘Homer giebt an der angeführten Stelle [= Od. ε, 272] dem Boötes das passende Epithet οψὲ δύων, der spät untergehende. Denn da derselbe in aufrechter Stellung untergeht, so dauert es lange, ehe er unter den Horizont hinabsinkt. Auf diese Eigenschaft spielen spätere Dichter häufig an, z.B. Ovid. Fast. III, 405; Juvenal. Sat. V, 23, und Claudian. de raptu Proserp. II, 190, wenn sie ihn piger nennen’⁶⁹. Es dauert lange, d.w.z. in de tijd vlak vóór de heliakische ondergang eind oktober begin november, zag men iedere avond Boötes langzaam rechtstandig ondergaan. En in dat sterrenbeeld bewoog, met de andere die het beeld constitueren, de heldere ster Arcturus in de voor vrij noordelijke sterren tamelijk schuin, en niet vrij loodrecht, als bij de sterren nabij de hemelequator, op de horizon staande baan. Arcturus was derhalve lang laag boven de kim zichtbaar⁷⁰.

Of Vondel nu het beeld Boötes dan wel de ster Arcturus erin, bedoeld heeft, valt niet uit te maken. Maar wél is duidelijk dat hij geen van beide helder voor de geest had zoals ze in de herfst zich aan het noordwestelijke deel van het hemelgewelf vertonen en gedragen. Was dat wel het geval geweest, dan had hij immers de ‘heldere signalen’ enkele avonden achtereen gezien, en in Vergilius' tekst begrepen. En ze al dan niet explicerend weergegeven.

66 Vgl. het citaat uit Vondels opdracht, hier boven, p. 122.

67 WB 6, p. 196, r. 229

68 Richter, p. 150.

69 Ideler 1809, p. 49; Ideler 1825, p. 53-54 citeert Horatius' ‘saevus Arcturi cadentis impetus’, vs. 28 van de beroemde Odi profanum-Ode (III, 1), en geeft als toenmalige datum van Boötes' heliakische ondergang: 7 november. Vondel vertaalt deze regel (WB 7, p. 302, r. 16) met ‘het woeste gewelt des daelenden wagens’ en verwart, zoals Verdenius aldaar terecht opmerkt, dus Arcturus (hier wel als Boötes, het bééld, opgevat) de Wagenvoérder, met de Wagen-zèlf (= de Grote Beer, Ursa major).

70 Orr, p. 48

[p. 132]

IV. Corona borealis

Weinige verzen vóór die waarin over de gunstige tijd voor het zaaien van wikke of peulen wordt gesproken, heeft Vergilius de zaaitijd voor spelt en tarwe aan de orde gesteld. Die vangt aan als de Pleiaden hun kosmische ondergang beleven⁷¹; klaarblijkelijk daarmee gelijktijdig acht Vergilius de ondergang van het beeld dat hij daarná omschrijvend noemt (I, 222):

Gnosia (...) ardentis (...) stella coronae

Vondel - waarschijnlijk op gezag van Farnabius, zoals we gezien hebben⁷² - spreekt over

Koningin Ariadnes glinsterende kroon

Deze laat hij, als weergave van het latijnse decedat in datzelfde vers, ‘beneden de kim daelen’⁷³. Bij vers en vertaling valt een drietal opmerkingen te maken.

Allereerst: een filia regis is daarom nog geen koningin; en Ariadne, als echtgenoot van Bacchus, evenmin. Waarom geeft Vondel haar die titel? Streefde hij voor de vertaling van het hele vers (enige) klankovereenkomst na? Het lijkt niet onmogelijk. Als dit het geval is geweest, dan heeft hij deze metri causa in zijn berijmde vertaling van 1660 weer prijs gegeven⁷⁴. Vervolgens: Richter dateert de bedoelde ondergang van Corona borealis (= Noorderkroon) volgens nieuwe berekeningen in Alexandrië op 27 november, in Rome op de 18e december, alle twee in de dagen van Vergilius⁷⁵. Hij concludeert dan dat Vergilius hier griekse, en geen romeinse gegevens benut⁷⁶. Richters mededelingen hebben betrekking op de heliakische ondergang van het sterrenbeeld, en niet op de kosmische (waarover Vergilius het had bij de Pleiaden). Hij gaat er immers met anderen⁷⁷, en wel terecht, van uit dat Vergilius altijd de heliakische op- en ondergangen bedoelt, tenzij hij anders, ‘expressis verbis’, aangeeft. Een en ander impliceert dan dat Vergilius hier zijn lezers attendeert op een óchtend- resp. ávondlijk teken, iets waarop Richter m.i. ten onrechte niet wijst. Dat Vergilius dit doet, hangt naar mijn mening wellicht samen met de in het bedoelde jaargetijde sterk wisselvallige weersomstandigheden. Als 's avonds wegens bewolking geen sterren kunnen worden waargenomen, de ondergang van Corona borealis niet te zien valt, heeft men nog een teken voor de volgende ochtend, nl. de ondergang der Pleiaden, en omgekeerd. Dat die tekens bovendien ieder aan een andere helft (en wel resp. de noordelijke en de zuidelijke) van het hemelgewelf zichtbaar (kunnen) zijn, heeft misschien hierbij ook een (kleine) rol gespeeld. Tenslotte: nog even aandacht voor de vertaling van decedat. Vondel lijkt me explicerend te vertalen, en zo minder gelukkig. Decedere toch kan, naast ‘dalen’, ook ‘afnemen’ (van bijv. hitte, koorts enz.) beteke-

71 Begin november (zie noot 47).

72 Zie boven, pag. 121.

73 WB 6, p. 196, r. 223.

74 Die luidt immers: En Ariadnes kroon, die van gesteente gloeit, (WB 6, p. 197, r. 323).

75 Richter, p. 149.

76 Richter merkt op dat iets dergelijks ook gebeurt bij I, 225 e.v. betreffende een niet astronomische kwestie. Een soortgelijk geval, weer in astronomicis, komt hierbeneden, sub. VII, p. 137-38, ter sprake.

77 Bijv. D'Hérouville's ‘jeune astronome’, François Liron, in zijn toelichting bij de door hem getekende ‘Carte du Ciel’ (d'Hérouville, p. 21), waar hij overigens alleen over ‘apparition’ spreekt; blijkens zijn voorbeeld Georgica I, 221, bedoelt hij (ook) ondergang(en).

[p. 133]

nen; Ida Gerhardt (zie Literatuur-opgave) geeft decedat weer met ‘terugtrekt’; een dergelijke vertaling verdient, dunkt mij, de voorkeur boven die van Vondel. Vergilius immers doelt op het feit dat het sterrenbeeld vlak na zonsondergang niet meer zichtbaar wordt vóórdat het ondergaat; dit niet meer zichtbaar-worden bóven de westerkim, is teken dat het beeld heliakisch onder is (gegaan); de helderheid ervan is relatief afgenomen door het overstraald worden door het licht van de zo juist ondergegane zon, die avond in avond uit meer op gelijke ‘hoogte’ met Corona borealis komt wat tijdstip van ondergang (= duiken onder de kim) betreft.

V. Ursa major en Ursa minor

Bekender sterrenbeelden dan Boötes en Corona borealis zijn, aan de noordelijke hemel, de Grote en de Kleine Beer, of Ursa major en Ursa minor; de eerstgenoemde wordt ook wel Grote Wagen genoemd. Ook zij komen voor in Vergilius' werken. In hetzelfde vers als waarin de Pleiaden en Hyaden tesamen worden vermeld, treft men (Georgica I, 138, waar Vergilius Homerus' Ilias Σ, 468 volgt⁷⁸) aan:

claram (...) Lycaonis Arcton;

door Vondel aldus vertaald:

den kleinen Beer.⁷⁹

Verdenius annoteert hierbij niets, naar het lijkt terecht. Maar dat is het niet helemaal. Vondel laat immers claram onvertaald; en dat blijft zo in zijn berijmde vertaling waarin als - pleonastisch! - adjectief slechts wordt toegevoegd ‘noortschen’. Nu bestaat de Grote Beer uit zeven heldere, de Kleine Beer uit twee heldere (overigens minder helder dan die van de Grote Wagen), en vijf minder heldere (om niet te zeggen zwakke) sterren⁸⁰. Clara(m) bij het vrouwelijke⁸¹ woord Arctos duidt dus naar het lijkt eerder op de Grote dan op de Kleine Beer. En dat de éérste van de twee bedoeld is, lijdt geen twijfel door de bepaling Lycaonis. Deze toch verwijst naar Lykaon, de vader van (vijftig zonen en) twee dochters, van wie de ene, Callisto, door de echtgenote van Zeus, Hera - jaloers omdat Callisto Zeus een zoon, Arcas, had geschonken - in een berin veranderd, en door Zeus om haar te beschermen, zo aan de hemel geplaatst is⁸². Farnabius heeft Vondel hier niet geholpen⁸³, of verkeerd. De dichter blijkt uit de twee Arctus de verkeerde te hebben gekozen. En dat kan men begrijpen als men Vondel ziet als een man die veel las, en met allerlei slag van mensen, zeker ook wel met Amsterdamse zeelui sprak, maar weinig naar de sterrenhemel keek: hij herinnerde zich dan niet de héldere Grote Beer, maar wist wèl, eventueel van zijn laatstgenoemde gesprekspartners, dat (de poolster in) de Kleine Beer het ‘oriëntatie’-punt bij uitstek van de zeeman was bij nacht⁸⁴.

78 Richter, p. 138.

79 WB 6, p. 188, r. 138.

80 Men zie eventueel (behalve de nachtelijke hemel!) bijv. Herrmann, p. 222, afb. 6; p. 223; p. 218 afb. 1, en p. 219.

81 Ook in het Grieks; in het Latijn wordt dan ook over zowel de Ursa major als de Ursa minor gesproken.

82 Ideler 1809, p. 4. Er bestaan kleine variaties in dit verhaal; cfr. Graves I, 22, h., p. 84, Thomas, p. 86 en Herrmann, p. 223.

83 Tenminste, als Geerts àlle plaatsen uit Georgica I goed bekeken en vermeld heeft.

84 De zeeman: althans de 17e-eeuwse (en latere) Nederlandse; ook de Phoenicische; maar bijv. niet de Griekse, die zich op de Grote Beer oriënteerde. Cfr. Ideler 1809, p. 5; dat Vondel een heldere (sterren-) ‘Beer’ kende, blijkt uit zijn ‘klaer bestarnde wagen’ (later: ‘Noortsche Beerenwagen’) uit 1628: zie WB 3, p. 187, r. 4; Beerenwagen: een curieuze contaminatie van (Grote) Beer en (Ossen) Wagen!

[p. 134]

Nog éénmaal komt in het vervolg van de Georgica de Grote Beer alléén voor, en wel in het derde boek, als Vergilius over het vee bij de Scythen schrijft. Als afsluiting van die passus leest men in 381-382:

talis Hyperboreo septem subiecta Trioni
gens effrena virum Rhiphaeo tunditur euro

door Vondel als volgt weergegeven:

Dit woeste slagh van menschen houdt zich onder de koude Noortstar daer d'oosten wint uit het Rifeesche geberghte buldert,⁸⁵

D'Hérouville (zie Literatuur-opgave) wijst er op dat hier een uitzondering valt te constateren op de regel, gelijkelijk geldend voor de Romeinen in het algemeen en Vergilius in het bijzonder, dat zij ‘n’ ayant pas personellement contribué au progrès de l'astronomie, empruntèrent ordinairement aux Grecs (...) presque tous les noms propres des astres et des constellations'⁸⁶. septem Triones is dus een eigen romeinse aanduiding (als: de zeven dorsossen⁸⁷) van de Grote Beer, normaliter (in Georgica I, 245, Aeneis VI, 16) door Vergilius vermeld als Arctos, of Arcton (in het zojuist besproken vers Georgica, I, 138).

Het komt mij voor dat Verdenius' annotatie bij deze twee verzen meer op Vergilius' dan op Vondels tekst betrekking heeft. ‘de koude Noortstar’ zal toch wel gewoon ‘de koude poolster’ betekenen; had Vondel, zoals Verdenius wil, de Grote Beer bedoeld, zou hij dan niet, gebonden aan rijm noch maat, ‘de Wagen’, of ‘de zeven Ossen’ geschreven hebben? Dat hij Triones als benaming van de beide Beren (geminos Triones) toentertijd kende, blijkt uit zijn vertaling van die term in Aeneis I, 744 en III, 516⁸⁸. Heeft hij het septem in Georgica III, 381 dus niet begrepen, wellicht niet gezien of zich niet herinnerd dat de ‘Wagen met twee ossen’ uit zeven sterren bestond, en daarom ook wel de zeven Ossen werd genoemd? Het lijkt erop⁸⁹.

85 WB 6, p. 294, r. 370-372.

86 d'Hérouville p. 11.

87 Ideler 1809, p. 290 blijkt dit later te prefereren op grond van de oude grammatici die op de betekenis van terere wijzen; de 17e-eeuwer Bartsch, Kepler's schoonzoon, ging hem daarin voor (in 1624, op zijn beroemde sterrenkaart Planisphaerium Stellatum).

88 WB 6, p. 412, r. 788: beide de Beeren; p. 524, r. 582: beide de Beeren.

89 Men wordt in deze mening versterkt als men in de Metamorphosen-vertaling (1671) - in WB 7, p. 406, r. 80 - de septem Triones in I, r. 64 weergegeven ziet met ‘de (steile en kille) Zevenster’, een letterlijke vertaling, die elke onbevangen lezer aan het zevengesternte, de Pleiaden denken doet. De WB-annotator verklaart wel dat hier sprake is van de Wagen of Grote Beer, maar het lijkt mij niet zo zeker dat Vondel die bedoelde. Mij dunkt dat hij zowel uit rijmoverwegingen als omdat hij met Ovidius' aanduiding niet goed raad wist, maar letterlijk, en zo ongebruikelijk, vertaalde; en of ‘aenvoerder’ op Russen betrekking heeft, en ‘ziet op’ het niet genoemde wagenspan, en niet op het zevental sterren dat wèl genoemd is? En waarvan Boreas (?) de drijver (?) is: Wat doet die noordenwind (Boreas) hier ineens?

VI. Haedes /Haedorum dies en lucidus Anguis

Net als de zeeman, dient de boer oog te hebben voor bepaalde sterren en sterrenbeelden, zegt Vergilius in Georgica I, 204 e.v., waarin hij zich blijkens het nobis in het volgende citaat, één met de landbouwers voelt:

Praeterea tam sunt Arcturi sidera nobis
Haedorumque dies servandi et lucidus Anguis,
Quam quibus (...) per aequora vectis

door Vondel weergegeven met

[p. 135]

Daerenboven staet ons oock op het gestarrente, den Boer, de Bockjes en glimmende Slang, te letten, zoo wel als de zeeman die (...)⁹⁰

Onze aandacht gaat nu uit naar de formulering van Vergilius' vers 205 en Vondels vertaling. Anders dan de Romeinse dichter maakt Vondel geen onderscheid tussen de dagen der bokjes' (= Haedorum dies) enerzijds en de ‘glimmende slang’ (= lucidus Anguis)-zónder-dagen anderzijds. Verdenius attendeert hierop niet. Toch verdient dat verschil enige aandacht. De ‘glimmende Slang’ staat er voor Anguis, een naam die duiden kan op drie sterrenbeelden: de (hedendaagse) Draco, de Hydra en de Serpens⁹¹. Van deze drie is alleen Draco (tussen ± 52^o en ± 82^o noorderbreedte) circumpolair, voor mensen rond de 52e breedtegraad en noordelijker ten allergrootsten dele, voor de bewoners van de landen rondom de Middellandse Zee geheel. Dat blijkt ook wel uit Georgica I, 244-245, waar men lezen kan over de Anguis die

(...) elabitur (...)
circum perque duas in morem fluminis Arctos

oftewel, in Vondels woorden:

glijt (...) rontomheene, en schiet, gelijck een stroom tusschen beide de Beeren door;⁹²

Déze Anguis, de Draco dus, kent dan ook geen dagen van op- en ondergang. Vergilius' onderscheid tussen de dágen der bokjes en de slang-zónder-dagen⁹³ is alleen zinvol als hij het oog heeft op die Draco⁹⁴. Vondel vertaalt hier dus, dat onderscheid niet makend, niet nauwkeurig. Maar erg schadelijk voor het begrip van de tekst kan men deze onnauwkeurigheid niet noemen. Dat is mede het gevolg van het feit, waarop Richter terecht wijst⁹⁵, dat het drietal hier genoemde sterrengroepen (twee sterrenbéélden, en één sterrenpáár) vanuit de nautische literatuur getransplanteerd is in een tekst ‘voor boeren’, die eigenlijk geen aandacht hoeven te schenken aan die Draak (= Draco)⁹⁶. Maar wèl behoren ze dat te doen aan Boötes (zoals we n.a.v. Georgica I, 229 al gezien hebben) en aan de dies Haedorum. De Bokjes, de sterren ζ en η (vlak bij α = Capella) van de Voerman (= Auriga) worden met Capella-zelf vaak als een signum pluviale, nimbosum vermeld⁹⁷. Hun avondopkomst, de akronychische dus, die eind september voorvalt, kondigde het regenseizoen aan; hun kosmische ofwel ochtendondergang viel ongeveer zeven dagen vóór het wintersolstitium, de dag waarop de zon boven de Steenbokskeerkring ‘til’ staat waarna hij weer noordwaarts gaat bewegen; deze ondergang vindt derhalve plaats in een voor het noordelijke halfrond zeer onstuimig jaargetijde⁹⁸. De niet geheel (voor landbouwers althans) relevante, maar wel nauwkeurige tekst van Vergilius, blijft de eerste qualificatie verdienen in Vondels weergave, die echter minder nauwkeurig is. Die laatste eigenschap dankt

90 WB 6, p. 194, r. 206-207.

91 Van Laer, p. 79; vgl. Ideler 1809, p. 33.

92 WB 6, p. 198, r. 244-246.

93 Blijkens d'Hérouville, p. 24, noot 2, heeft de ‘jeune astronome’, noch de auteur zelf (overigens: géén astronoom-vakman, zoals Richter, p. 6, suggereert) dit onderscheid bij Vergilius opgemerkt, naar het schijnt. Er wordt dus daar voor Anguis in 205 geopteerd voor Hydra, als het sterrenbeeld dat voldoet aan de twee voorwaarden: op- en ondergang kennende, en slecht weer brengende. Die Hydra toch beleefde haar akronychische opgang in februari ‘en pleine mauvaise saison’. Waarom hier over déze opgang gesproken wordt, is mij niet duidelijk.

94 Richter, p. 147, meer filologisch dan astronomisch redenerend gebruikt het argument: Anguis in I, 244 is zeker Draco, dus zal dat ook wel zijn in 204. Hij verkrijgt op wankeler basis dus toch het goede resultaat. Van Lennep, p. 96, noot 4, schrijft simpelweg: er zijn drie sterrebeelden van dien naam, alle drie hier bedoeld.

95 Richter, p. 147.

96 De ‘staartster’ ervan (λ Draconis) staat ongeveer op de lijn die van β naar α Ursae majoris náár de poolster wijst, en wel ongeveer halverwege van Ursae majoris gerekend; men kon er dus ook het Noorden mee vinden. Zie bijv. Flammarion, p. 549, fig. 273. Vgl. ook Herrmann, afb. 62C waar blijkt hoe de pool ‘langs’ de staartsterren van de Draak is getrokken, sinds 3000 v. Chr.

97 Van Laer, p. 81; Herrmann, p. 230; Ideler 1809, p. 94; Capella is diminutief van capra, bok. In de in noot 69 al aangehaalde plaats uit Horatius betekent ‘orientis haedi’ dan ook: de rijzende (heliakisch opgaande) Capella; dat houdt in dat de WB-annotator in WB 7, p. 266 zich met zijn interpretatie Steenbok, vergist. Dit dierenriemsterrenbeeld, waarin het wintersolstitium plaatsvindt, komt immers heliakisch op in januari; Capella ongeveer gelijktijdig met de Pleiaden, Vgl. Ideler 1809, p. 92-95.

98 Ideler 1809, p. 93.

[p. 136]

Vondels tekst wel aan de onkunde eventueel de desinteresse van de Amsterdamse schrijver met betrekking tot astronomische details.

Bij de vertaling van Aeneis IX, 668, waarin diezelfde Haedes voorkomen:

quantus ab occasu veniens pluvialibus Haedis
verberat imber humum, (...)

heeft Vondel een gelukkiger hand als hij schrijft:

zoo geweldigh als de regen, uit den westen en de regenachtige Bocken, opkomende, tegens d'aerde aenslaet⁹⁹

waarbij ‘opkomende’ betrokken moet worden niet op de Bocken (want opgaan doen ze in het oosten), maar op de regen, die ‘van het westen uit de regenachtige bokjes opkomende, tegen de aarde slaat’ zoals men, nóg dichter bij Vergilius' tekst blijvend, zou kunnen vertalen.

99 WB 6, p. 936, r. 701-702.

VII. 6 Signae zodiaci: Scorpio, Chelae, Virgo, Taurus, Aquarius en Pisces

Van de twaalf dierenriemsterrenbeelden vermeldt Vergilius er in zijn Georgica een zestal¹⁰⁰. Dat zijn de zojuist genoemde. In de hierboven gegeven volgorde komen ze hieronder ter sprake.

100 In de Aeneis noch in de Bucolica worden dierenriemsterrenbeelden vermeld.

a Scorpio, Chelae, Virgo

We hebben al gezien dat en hoe Farnabius Vondel heeft geholpen bij zijn vertaling van I, 33-34

qua locus Erigonen inter Chelasque sequentis
panditur (...)

met

en u, (dat, is: de vanaf vs. 24 toegesproken Caesar) plaets tusschen de Maeght en het Scorpioen wort ingeruimt:¹⁰¹

Toen hebben we geen aandacht geschonken - en ook Verdenius heeft dat niet gedaan - aan het wegblijven in Vondels zinsnede, van een equivalent van sequentis bij Chelas. Dit substantief fungeert als pars pro tot voor de chelae Scorpionis, de scharen (bracchia uit het vervolg in parentheses van vs 34) van de Schorpioen, dat is: de benaming door o.a. Aratus (3e eeuw voor Christus) gebruikt voor dat deel van de dierenriem dat sinds de Almagest (2e eeuw na Christus) algemeen Libra (= Weegschaal) heet¹⁰². Het adjectief is duidelijk voor wie weet dat de dierenriem aan het hemelgewelf (met de vastesterrensfeer mee) zó wentelt dat éérst Virgo, dan Libra (en vervolgens Scorpio)

101 WB 6, p. 180, r. 41-42; zie boven, p. 120.

102 Van Laer, p. 94; Ideler 1809, p. 174-175.

[p. 137]

boven de oostelijke horizon rijst, in de meridiaan het hoogste punt bereikt (culmineert), om vervolgens naar, en ten slotte onder de westerkim te dalen. Heeft Vondel zich dit, toen hij zijn vertaling neerschreef, niet gerealiseerd? Of wist hij het niet, eenvoudig omdat hij het nooit aan het hemelgewelf en/of op de sterrenglobe gezien had? Na alles wat wij bij Vondel gezien hebben, lijkt de laatste veronderstelling de beste. Hoe dit ook zij, voor Vóndel geldt niet wat van Vergilius, die hij ‘eigentlijk’ wilde ‘uitbeelden’, m.i. met recht is beweerd: ‘(il) a montré le ciel à ses lecteurs’¹⁰³. Ook later heeft Vondel geen reden en geen hemel gezien om het sequentis alsnog weer te geven: de berijmde vertaling keert alleen de sterrenbeeldnamenvolgorde, metri causa, om; en om dezelfde reden wordt er het inruimen van een plaats plastischer omschreven met behulp van Augustus' stoel die ‘bereit en vaerdigh staet’¹⁰⁴.

103 d'Hérouville, p. 17-18.

104 WB 6, p. 181, r. 52-53.

b Taurus

De Stier komt voor het eerst en het laatst expressis verbis ter sprake in Georgica I, 218. Vergilius is dan in het middenstuk van zijn zaaikalender, dat over de voorjaarswerkzaamheden handelt, aangekomen. Hij omschrijft er de voorjaarstijd, als bonen-, lucerne- en gerstzaad de grond in moet met

candidus auratis aperit cum cornibus annum
Taurus et adverso cedens Canis occidit astro

door Vondel als volgt vertaald:

(wanneer) de witte Stier met zijn vergulde hoornen het heck van zijn saizoen opstoot, tot dat de Hont vertrecke, en voor het gestarrente, dat hem voorjaeght, onderga;¹⁰⁵

Ons interessert hierin de explicerende vertaling van aperit annum. Vergilius weet dat de zon medio april in het teken (toen nog samenvallend met het bééld) van de Stier treedt. Zijn voorganger Varro¹⁰⁶ had April etymologisch met aprilis, uit aperire sc. annum verklaard, en Vergilius past deze beeldspraak nu toe op Taurus, die zo het annum (de jaarkring) opent¹⁰⁷. Vondel spreekt niet meer over het ‘jaar’ of de ‘jaarkring’, maar van ‘het heck van zijn saizoen’, waaronder het WNT ons wil laten verstaan ‘het hek van de lente’, waarin hek aanduiding is van een der scheidingen tussen de dierenriemsterrenbeelden¹⁰⁸, in casu dat tussen Ram en Stier zal moeten zijn; de zon komt dán immers uit de Ram. Naar Vondels aldus geïnterpreteerde voorstelling opent derhalve de Stier zijn dierenriemperk, en zoals reeds gesuggereerd, zal dat wel bedoeld zijn om de zon binnen te laten; waartoe anders zou hij dat hek openstoten? Maar... de lente begon in Vergilius' dagen een maand éérder, namelijk op het tijdstip dat de zon het lentepunt bereikte, dat toen in... de Ram lag!¹⁰⁹ Als Vergilius zijn omschrijving als aanduiding van het léntebegin heeft bedoeld, gebruikte hij er een die geldig

105 WB 6, p. 194, r. 216-218.

106 Zie noot 22.

107 Richter, p. 149.

108 WNT 6, kol. 448.

109 Zie hierboven, p. 124.

[p. 138]

was ruim tweeduizend jaar vóór zijn dagen¹¹⁰. Ik ben er niet helemáál zeker van dat dit het geval is. In Ida Gerhardts vertaling lees ik de mogelijkheid dat hij in zijn verzen 215-218 een opeenvolging van perioden binnen het begin van de lente heeft bedoeld. De dichteres immers geeft die aldus weer (mijn cursivering):

't Voorjaar begint met boonen; in rulle grond gaat
ook gij, luzerne, en dàn komt het seizoen voor gierst aan,
als weer de witte Stier met gulden horens opent
het jaar en dalend wijkt de Hondsster voor zijn nad'ren.

De óude omschrijving van het openen van de jaarkring (der boerenwerkzaamheden) zou dan (maar waarom?) gebruikt zijn om het begin van de twééde periode van het lentewerk aan te geven. Die omschrijving spreekt niet van een ‘hek’. Dat doet die van Vondel wel; zij is te danken aan de associatie met de (aardse) stieren die, aan het begin van de periode van buiten grazen, het hek van hun weidegrond openstoten. Vondels verzen toelichtend, spreekt Verdenius overigens ten onrechte over het ‘opkomen’ van die Stier; het binnengaan van de zon in teken èn beeld van Taurus gebeurt immers vlak ná de heliakische òndergang van het sterrenbeeld, dus in de periode van ònzichtbaarheid 's nachts van de Stier. Wel attendeert Verdenius conform de werkelijkheid van de hemelglobevoorstelling, op de omgekeerde houding van de Stier, in die zin omgekeerd dat zijn kop van het hek tussen zijn eigen en Ram's perk staat afgekeerd. Vondel's ‘opstoot’ kan dus voor dat hek niet gevisualiseerd worden, en - belangrijker conclusie voor ons - zij kan niet uit een heldere voorstelling van het gebeuren aan het met dieren op de traditionele wijze betekende hemelgewelf of sterrenglobe/kaart voortspruiten¹¹¹.

Eveneens ten onrechte spreekt Verdenius toelichtend over het onzichtbaar worden van de Hond door de schittering der zon. Richter toch spreekt hier terecht over het feit dat Sirius (=α Canis majoris) - en dus ook de Hond - hoewel in de dagelijkse hemelwenteling volgend op de Stier, toch éérder dan dit beeld onder de horizon wijkt, omdat Canis major nu eenmaal dichter bij de kim, zuidelijker aan de hemelglobe staat. Vondel blijkt hier dus - zou het van mala fides getuigen als men veronderstelt: bij astronomisch toeval? - in sterrekundig opzicht correct, en exacter dan zijn 20e-eeuwse annotator. Maar opnieuw niet in overeenstemming met de sterrenglobe-uitbeelding, waar de Stier niet ‘zomaar’ (eventueel om de zon in zijn perk binnen te laten, als aanduiding (-van-vroeger, óók voor Vergilius!) van het lente-begin) het hek kan openstoten, en hij evenmin de Hond ‘voorjagen’ kan.

110 Zie hierboven, eveneens p. 124.

111 Voor de suggestie dat Vondel hier een beeld van Huygens zou kunnen variëren, zie mijn bijdrage, ‘Waarom stoot die stier dat heck open?’ in Proeven (zie Literatuur), p. 105-113. Merkwaardig is dat in 1660 (het verschijningsjaar van de berijmde Georgica-vertaling), blijkens WB 9, p. 243, r. 9-10 en in 1662 (WB 9, p. 771, r. 1-3) Vondel de lente terecht met het openstoten van het ‘heck’ door de Ram laat beginnen. Heeft iemand hem op zijn anachronistische, of on-astronomische, Stier geattendeerd? Dezelfde ‘verbetering’ kan men constateren bij Van Borsselen, een halve eeuw eerder, als deze zijn Strande-regel ‘So haest als s'Hemels Stier der Lenten tijd ontblootet’ van vóór 1614 (het jaar van de ed. sec.) in Den Binckhorst van 1613 varieert tot: ‘Soo haest als s'Hemels Ram den Springtijd ons ontblootet’; cfr. Van Borsselen p. 52, resp. p. 78, regels 1842 resp. 185, en de noot op p. 216, bij de Strande-regel. Wat betreft de ‘verbetering’: ook dit beeld kan slechts functioneren als men zich niét het op een globe getekend beeld voor ogen houdt: de Ram ligt daar immers! Zie bijv. Orr, p. 179 fig. 34.

c Aquarius

Ook de Waterman, Aquarius, komt maar op één plaats in de Georgica (en Vergilius' werken i.h.a.) voor, en wel in III, 303-304. De stal voor schapen en geiten moet's winters veel zon vangen,

[p. 139]

 

(...) cum frigidus olim

 

iam cadit extremoque inrorat aquarius anno.

Dat wordt bij Vondel:

wanneer de Watergieter onderga, en het najaer begiete.¹¹²

De heliakische ondergang van Aquarius viel midden in februari voor; vandaar dat de Waterman frigidus wordt genoemd¹¹³. Waarom Vondel dit adjectief niet vertaalt, is niet zonder meer duidelijk. Verdenius zegt er niets over. Wel dateert hij het aan de horizon verdwijnen (dus: de heliakische ondergang, die geen onder de horizon duiken is; lijkt of blijkt hier bewust zo nauwkeurig omschreven te zijn?) midden februari; en hij verbindt het ‘najaer’ met het einde van het romeinse jaar dat met 1 maart begon. Richter meent (t.a.p.) op grond van het klimatologische gegeven dat in februari de regentijd eigenlijk voorbij is, èn op grond van het gebruik van inrorat, dat Vergilius zijn tijdsaanduidingen hier globaal bedoelt: nìet dus: midden februari, maar: de winter; en nièt: het late deel van het búrgerlijke jaar, maar: de winter als einde van het bóeren-jaar. Naar alle waarschijnlijkheid was Vondel zich van deze interpretatieperikelen niet bewust; indien wèl, dan werd hij niet of niet voldoende geholpen door de commentaren in zijn Vergilius-editie(s); voor hem was het extrem(us) ann(us) het ‘najaer’, de herfst, waarin de Watergieter dus klaarblijkelijk onderging, maar dán niet ‘koud’ kon zijn.

112 WB 6, p. 288, r. 301.

113 Richter, p. 298.

d Pisces

De omschrijving van de twééde honingoogsttijd¹¹⁴ luidt, naar Georgica IV, 234-235 - met eadem sidus wordt Taygete, (weer) pars pro toto voor de Pleiaden, bedoeld -:

aut eadem sidus fugiens ubi Piscis aquosi
tristior hibernas caelo descendit in undas.

Vondel vertaalt:

of (zodra) de zelve star voor het waterzuchtigh gestarrente der Visschen wijckende, des winters treuriger van den hemel in de baren zinckt.¹¹⁵

Ik vermeld deze tekst en zijn vertaling niet omdat Vondel hier eigenzinnig blijken, of in gebreke blijven zou. Verdenius wijst op de astronomische onjuistheid in het geval men de Pisc(e)s hier met het dierenriemsterrenbeeld Visschen vereenzelvigt, zoals Vondel (en ook Ida Gerhardt) doet. Een betere interpretatie is echter eerst in 1948 voorgesteld: Vergilius' vers was tot dat tijdstip een crux¹¹⁶. Voor de evaluatie van Vondel als translator Vergilii kan deze plaats derhalve geen rol spelen.

114 Voor de éérste, zie hierboven, sub II in fine.

115 WB 6, p. 326, r. 230-232.

116 Richter, p. 364: Der Fisch bedarf dringend der Erklärung, aber eine bündige Lösung will sich nicht einstellen. Sicher scheint nur, dasz mit ihm das Sternbild der Fische gemeint ist (...) Aber ihre Daten sind mit dem angegebenen der Plejaden unvereinbar (Aufgang der Fische Mitte Februar, Untergang vor dem der Plejaden). Dasz sich sidus... Piscis aquosi also nicht auf das Sternbild selbst bezieht (...), ist immer noch die nächstliegende Deutung; vielleicht meint der Dichter die Zeit, in der die Sonne ins Zeichen der Fische tritt (Mitte November'). De suggestie, besloten in d'Hérouville p. 28, noot 1, waar de auteur herinnert aan de precessie van het lentepunt, dat de oplossing in het onderscheid teken /beeld-van-de-dierenriem (zie hierboven p. 124) zou kunnen liggen, lijkt mij van geen waarde: juist ten tijde van Vergilius vielen beeld en teken samen! Een m.i. uitstekende oplossing van deze crux geeft R.J. Getty in ‘Transactions.... American Philological Association’, Vol. LXXIX (1948), p. 24-45 in een Richter klaarblijkelijk onbekend artikel: ‘Some Astronomical Cruces in the Georgics’.

[p. 140]

VIII. Orion

Van de overige sterrenbeelden die men in de Klassieke Oudheid kende, komt nog slechts Orion in Vergilius' werk, en wel in de Aeneis, voor. Geen van de vier plaatsen waar dat het geval is¹¹⁷ en zoals ze door Vondel worden weergegeven, nodigen uit tot ‘astronomisch’ commentaar. In drie van de vier wordt in de Orion toebedeelde adjectieven: resp. nimbosus (I, 535; Vondel: bulderende), aquosus (IV, 52; Vondel: het hooft vol buien) en saevus (VII, 719; Vondel: wreede) gezinspeeld op de onstuimige weersverschijnselen bij zijn heliakische opkomst (in het voorjaar) en/of zijn kosmische ondergang in de late herfst¹¹⁸. In de laatstgenoemde locus (Aeneis VII, 719)

saevus ubi Orion hibernis conditur undis

is ongetwijfeld die ondergang bedoeld. Blijkens zijn vertaling van Aeneis IV, 52

dum pelago desaevit hiems et aquosus Orion

met

terwijl de winter op zee uitbuldert, Orion het hooft vol buien hebbe¹¹⁹

veronderstelt Vondel dat Vergilius hier diezelfde ondergang bedoeld heeft, wanneer namelijk Orion aan de westelijke horizon zo ver gezakt is dat nog slechts zijn hoofd boven de kim uitsteekt, en vanuit het westen onstuimig weer met regen (en wind) aanrukt. Uit de contekst valt dit inderdaad op te maken. De beeldende explicatie die Vondel in zijn weergave van het simpele aquosus geeft, lijkt na al het hiervóór geconstateerde, zó uniek dat hulp in dezen van de annotator van zijn basistekst zeer waarschijnlijk lijkt¹²⁰.

117 I, 535; III, 517; IV, 52 en VII, 719.

118 Resp. WB 6, p. 396, r. 569; 6, p. 548, r. 88-89l 6, p. 808, r. 750. Ideler 1809, p. 219 zegt nadrukkelijk dat niet Orions opgang, maar de kosmische ondergang ervan ‘der für die Alten im späten Herbst erfolgte, Sturm und Regen brachte’ en noemt naast Vergilius-plaatsen, Horatius' Ode I, 28, 21, Epode 15, 7 en ter vergelijking Ode III, 27, 18, en Epode 10, 9.

119 WB 6, p. 548, r. 88-89.

120 Niet vóórdat een Farnabius-editie geraadpleegd kan worden, valt hieromtrent (enige) zekerheid te verkrijgen; vgl. noot 14.

IX. Planetae

Tenslotte dienen nog de plaatsen te worden bekeken waar de Zon, de Maan en de overige Planeten door Vergilius genoemd worden en Vondels vertaling aandacht verdient.

a Sol.

In Georgica II, 32-322, waarin Vergilius handelt over de beste tijden voor de aanplant van wijnstokken, geeft hij als alternatief van de lente-tijd, die

prima (....) autumni sub frigora, cum rapidus Sol
nondum hiemem contingit equis, iam praeterit aestas.

[p. 141]

In Vondels woorden luidt dit:

wanneer de zomer alree voorby, de koude herfst beginne te ruisschen, eer de zon met haer paerden korter omrijdende, den winter aenvoere¹²¹

Verdenius verklaart slechts het ‘korter omrijdende: een kortere baan aan de hemel beschrijvende’. Hij wijst er dus niet op dat Vondel hier erg vrij vertaalt. Ziet de Romeinse dichter de zon met (wagen en) paarden door de dierenriem rijdend nog niet de wintersterrenbeelden bereiken¹²², Vondel ziet diezelfde zon met paarden (en wagen) nog niet zijn kortere dagbogen afleggen¹²³; hij zegt bovendien dat de zon, is hij wèl zo ver, (dan) de winter aanvoert (= brengt), en geeft als karakteristiek voor de herfst niet alleen de kou maar ook het windgeweld (‘ruisschen’) waarvan Vergilius niet rept. Vondel ziet de zon niet in de dierenriem-op-een-sterrenglobe, of (in zijn verbeelding)-aan-de-hemel, maar wel aan de (dag)hemel, en toch evenzeer met paard-en-wagen; en herinnert zich koud en winderig herfstweer. Beide ervaringen worden in zijn vertaling uitgedrukt, krijgen voorrang boven een nauwkeuriger weergave van Vergilius' meer sterrekundige uitbeelding.

De énige àndere plaats waar van de Zon sprake is en die een korte vermelding verdient, is (overigens meer bij Vergilius dan bij Vondel) curieus te noemen. Het betreft Georgica IV, 425-427:

iam rapidus torrens sitientis Sirius Indos
ardebat caelo et medium sol igneus orbem
hauserat; (...)

Immers, zo merkt Richter op¹²⁴, hier heeft men de enige plaats in de Latijnse literatuur waar Sirius niet de helderste ster aan het firmament, die in Canis major staat, aanduidt, maar op de zon doelt. Zulk een gebruik van die naam komt overigens nog slechts in het Grieks voor. Dat in deze verzen sprake is van alleen maar de aanduiding van het middaguur, en niet van een jaargetijde, waarin zich het verhaal van Proteus en Aristeus afspeelt, lijkt me juist, en zo ook de interpretatie van 426b-427a als explicatie van wat vlak voorafgaat. Dat Vondel (zowel als Ida Gerhardt) dit niet gezien heeft, is niet onbegrijpelijk. Men mag de dichter zijn vertaling

De hitte der Hontsdagen, die de lucht nu ontstack, briet den dorstigen Indiaen, en de zon, nu ten middewege aen den hemel¹²⁵

dan ook niet kwalijk nemen. Men kan hem echter evenmin ‘the benefit of the doubt’ gunnen door op te merken dat hij wijselijk de hondsster-zelf, Sirius, niet noemt, en dus wellicht aan de zon-alléén de hitte der Hontsdagen toeschrijft. Zijn berijmde vertaling toch maakt duidelijk dat die hitte naar zijn

121 WB 6, p. 246, r. 317-319.

122 Richter, p. 230: ‘Hiems knapp für die Sternbilder, die die Sonne im Winter durchläuft’, te weten: Steenbok, Waterman en Vissen (zie bijv. Ideler 1825, p. 18).

123 Cfr. p. 127 hierboven en noot 44.

124 Richter, p. 388.

125 WB 6, p. 340, r. 412-413.

[p. 142]

mening ‘gewoon’ door deze ster¹²⁶ wordt veroorzaakt, want daarin leest men de bewuste passus aldus¹²⁷:

De gloet der Hontstarre, en haer vier dat al de lucht
Ontstack, briet Indus kust, en haer versmachte vrucht;
De zon, ten midwegh aen den hemel opgestegen,
(...)¹²⁸

126 De helderste aan het firmament; géén planeet, zoals Verdenius éénmaal, in zijn annotatie bij het volgende citaat, wil.

127 WB 6, p. 341, r. 563-565.

128 Twee keer komt Sirius in Aeneis voor. In III, 141 vertaalt Vondel (WB 6, p. 494, r. 193) door middel van een omschrijving met hondsdagen; in X, 273 gebruikt hij voor Sirius het equivalent Hontstar (WB 7, p. 46, r. 318-319).

b Luna.

In ons kader verdienen slechts twee ‘maan-plaatsen’ uit Vergilius aandacht. De eerste is die waar Vondel Farnabius' commentaar in zijn vertaling verwerkt, Georgica I, 276-277

Ipsa dies alios alio dedit ordine Luna
felicis operum. quintam fuge: (...)

aldus weergevend:

De maen zette oock, naer heuren loop, zommige geluckige werckdagen in: hou uw rust den vijfden dagh, wanneer de maen uit haer huis, den Kreeft, datze vier dagen bewoonde, in den Leeuw vaere: (...)¹²⁹

De geïnteresseerde lezer van Vergilius kan bij Richter nalezen wat de oorsprong, de bron en de aard van de in de geciteerde verzen beschreven ‘maankalender’ is¹³⁰. Ons is het hier om Vondel te doen. En wat doet hij hier? Klaarblijkelijk vertrouwt hij - en dit wel omdat hij Vergilius' passus niet (geheel) begrijpt - volledig op de tekst van zijn Vergilius-commentator. Deze - Farnabius dus - interpreteert de passus astrologisch. Volgens de pseudo-wetenschap der astrologie immers is de Maan dominant of heerser in Cancer¹³¹. Dat wil zeggen, als Luna in dat ‘huis’¹³² staat, oefent zij haar horoscopische invloed optimaal uit. Die werking is overigens neutraal wat betreft goed- of kwaadaardigheid, en wordt vooral bepaald door de aard van het huis waarin ze op een bepaald tijdstip aanwezig is¹³³. Als ik een en ander goed begrijp bepaalt dus het Teken méér dan de Maan de invloed van de laatste, en zie ik dan ook niet hoe Vergilius' raad astrologisch te rijmen valt met het verlaten van haar eigen huis en het betreden van de Leo, het huis van de Zon. Maar dat voert ons ver van Vergilius en Vondel. Voor ons doel is voldoende de laatste op weinig bevredigende wijze te hebben zien proberen Vergilius' niet zo maar heldere tekst verklarend weer te geven op de enige wijze die hem hier gegeven (én vertrouwd) was: steunen op een commentariërende autoriteit.

De tweede ‘maanplaats’ treft men aan in de reeks ‘tekens van goed weer’, die (overigens) negatief geformuleerde slechtweertekens blijken¹³⁴, in Georgica I, 395-400. Het tweede vers van dit zestal luidt:

129 WB 6, p. 200, r. 277-280; vgl. hierboven, p. 121.

130 Richter, p. 156-158.

131 Zie bijv. Smit, Planeten, p. 80-81.

132 Verdenius licht uit de Vondeliaanse toevoeging - niet als zodanig door hem aangewezen - alleen de term ‘huis’ toe als hemelteken, elders (WB 6, p. 204, r. 339) - maar waarom niet hier? - door hem terecht als astrologische term gekenschetst.

133 Smit, Planeten, p. 70.

134 Richter, p. 170.

[p. 143]

 

(...) (videtur)

 

nec fratris radiis obnoxia surgere Luna

waarvoor Vondel schrijft

de maen, die het licht haren broeder ontleent, komt met geen stompe hoornen op;¹³⁵

Geerts voert de bijvoeglijke bijzin bij ‘maen’ terug op Farnabius' commentaar: Lumine mutuato a fratre, maar geeft geen aanwijzing omtrent de herkomst van deze wel zeer vrije vertaling¹³⁶. Verdenius' annotatie wijst er niet op, vermeldt slechts een interpretatie van Vergilius' vers als: de maan straalt, alsof ze eigen licht verspreidde. Vondels toevoeging komt wie zich over de volkse weerkunde van thans en vroeger enigszins informeert, niet onbekend voor. Zo schrijft een deskundige op dat terrein dat er twee wel onderscheiden soorten volks-uitspraken betreffende de wassende maan en het komende weer zijn. Die van de eerste soort nu hebben betrekking op ‘l'aspect des cornes du croissant: Cornes pâles, pluie; cornes nettes, beau temps (...)’ zodat ‘Des cornes diffuses sont donc un présage de pluie’ waarbij hij opmerkt ‘Cela est evident, l'aspect du croissant lunaire dépendant du contenu en vapeur d'eau de l'atmosphère’¹³⁷. Putte Vondel uit de volkswijsheid van zijn dagen? Waarschijnlijk, dunkt mij.

135 WB 6, p. 208-210, r. 395-396.

136 Geerts, p. 108.

137 Dufour, p. 23.

c Saturnus en Mercurius.

Van de vijf overige planeten - Zon en Maan maakten het zevental dat de Klassieken kenden vol - worden de verst van de aarde verwijderde Saturnus en die welke, de maan uitgezonderd, het dichtste bij zwerft, éénmaal in een tweetal verzen genoemd. Dat zijn Georgica I, 336-337:

frigida Saturni sese quo stella receptet
quos ignis caelo Cyllenius erret in orbis.

Dat geeft Vondel weer met:

(zo neem... waer) in wat huis de koude Saturnus stant houde: in wat gewest des hemels Merkuur, een dwaelstar, zijnen keer neeme¹³⁸.

Beide aansporingen tot het waarnemen van de genoemde (dwaal)sterren komen grosso modo goed over; en détail ze beschouwend, valt op hoe in het eerste vers het ‘zich zal terugtrekken’ verdwijnt; Richter zegt dat Saturnus de belangrijkste planeet was voor de weersverwachting, en wijst op zijn regenbrengende ‘overgangen’ (van het ene naar het andere sterrenbeeld)¹³⁹; mogelijk heeft Vergilius' woordkeuze te maken met het schijnbaar zich terug (= verder van de aarde af) trekken van de ‘ster’ Saturnus als gevolg van het

138 WB 6, p. 204, r. 339-340.

139 Richter, p. 164.

[p. 144]

zwakker worden van zijn licht door ervoor schuivende hoge, min doorzichtige bewolking (Cirrus/Cirrostratus, waarin de bekende ‘regenaankondigende’ kringen om Zon en Maan optreden). Verdenius' attenderen op de gebruikte term huis als een astrologische notie, gaat intussen voorbij aan het feit dat Vondel hier incorrect vertaalt¹⁴⁰.

Uit het tweede vers geeft Vondel de ignis orbis niet weer. De door Richter gesignaleerde mogelijke geleerde allusie op Mercurius' oude naam ‘de lichtende’¹⁴¹ maakt weinig kans aan Vondel bekend geweest te zijn; zijn weglating berust naar alle waarschijnlijkheid op het niet kunnen begrijpen wat die ‘vuren banen’, zoals Ida Gerhardt vertaalt, beduidden.

140 De toelichting, ook bij Ida Gerhardt te vinden, dat het frigida, door Vondel terecht in zijn ‘koude’ gehandhaafd, samenhangt met de grote afstand van Saturnus tot de zon, lijkt waar, maar is hooguit misschien slechts een derde deel van de waarheid. In het klassieke wereldbeeld - zoals dat door Ptolemaeus is samengevat - waarmee ook Vergilius vertrouwd was, staat voor de verbéélding Saturnus inderdaad het verst van alle planeten van de áárde af, van het centrum van het heelal, en zó mogelijk misschien ook het verst van de zón. Afbeeldingen, die verbeeldingen zijn, van dat ptolemeïsche systeem zoals men ze bijvoorbeeld aantreft in Reichen, pp. 17, 24, 47, zeggen in dezen niets: ze stammen uit later tijden, en geven een interpretatie weer. Dit laatste is duidelijk als men bij Koyré p. 54 leest: ‘la technique astronomique de Ptolémée est fondée sur le calcul des angles (et non des distances) et de ce fait (...) on pourrait intervertir l'orde des astres et les placer dans le ciel n'importe comment ou à n'importe quelle distance’; of ook, op basis van het citaat uit Apelt aldaar als noot 23 gegeven: het ptolemeïsche systeem laat de afstandsverhoudingen tussen de banen waarlangs (de centra van de epicykels van) de planeten zich bewegen, volledig in het onzekere. Frigida hangt dus misschién wel met Saturnus' afstand van de zon samen, maar zéker met zowel zijn aard van een oude godheid als de kleur van zijn licht, die o.a. beschreven wordt als loodkleurig. De ‘eigen’ astrologische huizen van deze planeet zijn (dan ook) de winter-sterrenbeelden Steenbok en Waterman.

141 Richter, p. 164.

d Venus.

De laatste der planeten die als door Vergilius ergens in zijn werken vermeld, hier ter sprake moet komen, is Venus. Hij wordt veelal, als hij als morgenster te zien is, Lucifer of Eous, en in zijn rol van avondster Vesper of Hesperus genoemd. In de Georgica treffen we de eerste drie namen aan. Opmerkelijk mag heten dat Vondel beide keren dat hier Venus als morgenster optreedt, in I, 288:

aut cum sole novo terras inrorat Eous

en in III, 324-325:

Luciferi primo cum sidere frigida cura
carpamus, (...)

met een omschrijving werkt:

of in den morgenstont wanneer de zon het bedauwde lant kome bestralen¹⁴²

en

laetze met het kriecken van den dagh, in de koelte, in het velt grazen, (...)¹⁴³

Waarom, zo is men geneigd zich af te vragen, prefereert hij in beide gevallen de expliciete tijds aanduidingen boven Vergilius' metonymisch woordgebruik¹⁴⁴? Bij de Romein kan men zien hoe de laag boven de horizon staande zon en morgenster tesamen de akkers met dauw overdekken, en: het kleinvee samen met Venus de ‘koelte graast’¹⁴⁵; bij Vondel hoort men (slechts) over de dieren en het land spreken...

142 WB 6, p. 200, r. 277-280.

143 WB 6, p. 288, r. 317-318.

144 Richter, p. 158.

145 vertaling Ida Gerhardt.

[p. 145]

In Bucolica VIII, 17:

Nascere, praeque diem veniens age, Lucifer, almum,

de enige andere plaats in Vergilius' werk waar Lucifer voorkomt, schrijft Vondel vertalend wèl: morgenstar:

O morgenstar, verrijs voor 't kriecken van den blijden dagh¹⁴⁶

Werd hij daartoe gebracht door de rest van het latijnse vers waarin hij - overigens niet geheel correct zoals de WB-annotator terecht opmerkt - een tijdsbepaling meende te lezen, zodat een weergave van Lucifer met zulk een aanduiding van een tijdsspanne als ‘in de morgenstond’ of ‘met het aanbreken van de dag’ niet meer mogelijk was?

Twee keer schrijft Vergilius over Venus als Vesper. De éne keer dat de planeet met deze naam in de Georgica verschijnt, valt technisch iets dergelijks als het zojuist gesignaleerde waar te nemen, maar dankzij Vondels nauwkeurig vertalen met een mooier resultaat. Vergilius sluit er zijn passus over de indeling van het hemelgewelf waarlangs de zon zijn jaarlijkse tocht volvoert, af met wat er onder de zuidpool voorvalt, àls er niet eeuwige duisternis heerst; dan (Georgica I, 249-251)

(...) redit a nobis Aurora diemque reducit;
nosque ubi primus equis Oriens adflavit anhelis,
illic sera rubens accendit lumina Vesper.

Vondel schrijft daarvoor:

(...) de dagh opgaet, wanneer die by ons onder gaet; en als het licht uit den oosten ons met zijn hijgende paerden aenwaessemt, dan steeckt de roode avont daer zijn kaerssen op.¹⁴⁷

Verdenius licht van de weergave van vs. 251 slechts ‘de roode avont’ toe, door die woordgroep gelijk te stellen met Vesper rubens, en te verwijzen naar ‘ons woord Avondrood’. Voor Vergilius', en heel misschien ook wel voor Vondels tekst lijkt mij Richters commentaar ‘einleuchtender’; deze Georgica-annotator schrijft: ‘Das Schnauben der Sonnenrosse ist uralte Vorstellung, doch hier trifft es uns selbst im Morgenwind und verläszt damit den rein mythischen Bezirk. Eine ähnlich gleitende Vorstellung bringt der folgende Vers; natürlich ist Vesper der Abendstern, der sein Licht anzündet; aber das Beiwort “rötlich” läszt die Phantasie unmerklich in die Vorstellung “Abendröte” hinübergleiten, die reinem Naturerleben entspricht’¹⁴⁸. Heel misschien ook wel voor Vondels tekst...: bij hem zeker ook geen ‘mythisch Bezirk’ meer bij Vesper, mógelijk ‘reines Naturerleben’ van het avondrood

146 WB 6, p. 154, r. 24.

147 WB 6, p. 198, r. 248-251.

148 Richter, p. 153.

[p. 146]

dat aanvangt ‘zijn kaers en licht t' ontsteecken’, zoals hij in zijn berijmde vertaling van 1660 uiteindelijk formuleert; maar toch éérder: tekstgetrouwheid!

De tweede keer figureert Vesper in de Bucolica, en wel in het slotvers van de 6e Ecloga. Silenus zong, zegt Vergilius, vs. 85-86,

(...) donec oves stabulis numerumque referri
iussit et invito processit Vesper Olympo.

door Vondel aldus vertaald:

totdat d'avont (dien dagh te spijt) vallende, den herderen beval hunne schapen te tellen, en te koy te drijven¹⁴⁹.

‘Vondel heeft’, schrijft Verdenius, ‘volgens een oudere opvatting, Olympus weergegeven door (hemel=)dag’; accoord. Maar hij heeft tevens het ‘voortschrijden’ van Vesper, de avondstér niet gezién, en zo evenmin de kans om het beeld van Vergilius' bij het licht van Venus hun schapen tellende herders op te roepen. Ook hier weer meer aandacht voor een aanduiding van de tijd van een gebeuren, dan voor de uitbeelding van een gebeuren in de tijd.

149 WB 6, p. 144, r. 78-79.

C Besluit

De gang langs de astronomische loci zoals ze in de proza-Vergilius door Vondel zijn weergegeven, voert ons tot enkele bevindingen met betrekking tot de Amsterdamse dichter. Allereerst blijkt hij met de in de Klassieke Oudheid voor zeevarenden zo belangrijke verschijnselen van de zogenaamde poëtische op- en ondergangen van enkele opvallende sterrengroepen niet erg vertrouwd. Kennis omtrent het verschijnen en verdwijnen van die Pleiaden en Hyaden was in de zeventiende eeuw voor zeelui (evenzo voor boeren) van geen praktisch nut meer. Men kon die kennis in zekere zin verwerven via de lectuur van klassieke literaire werken, waaraan die fenomenen aan het hemelgewelf zelfs hun aanduiding als ‘poëtisch’ te danken hebben, maar dat kon dan toch slechts op basis van interesse voor astronomische verschijnselen en/of van enige elementaire kosmografische kennis. Adequate vertaling van die literaire loci met betrekking tot die heliakische, akronychische en kosmische op- en ondergangen, geschreven tegen de achtergrond van een destijds algemeen aanwezig ‘begrip’ van de bouw van de kosmos, zulk een vertaling vereiste veeleer deskundigheid inzake die verschijnselen dan dat men ze erdoor verwerven kon. Die deskundigheid blijkt Vondel te missen. Zijn vermogen tot weergeven van deze loci in

[p. 147]

Vergilius' werken reikte zover zijn commentatoren hem de helpende hand boden, niet verder. Evenmin getuigt Vondels werk zover als dat hier binnen onze gezichtskring is gevallen, van interesse voor sterrekundige verschijnselen-en-détails. Enige elementaire kennis mag men aanwezig veronderstellen, maar met zekerheid er veel van weten doen we niet. Bij zijn vertalen van de astronomische loci werd Vondel - een tweede vrucht van onze beschouwing ervan - ook niet geholpen door een duidelijke voorstelling in zijn geest, gebaseerd op eigen geïnteresseerde aanschouwing, van wat er aan sterrenbeelden en opvallende verschijnselen, met name heldere sterren en dwaalsterren, aan de hemelkoepel, of op sterrenglobe dan wel sterrenkaarten te zien valt. Telkens weer ziet men hem, bijvoorbeeld bij de plaatsen waar Boötes, Grote en Kleine Beer, Arcturus een ‘rol’ spelen, karakteristieke visuele details elimineren of inadequaat weergeven. Iets soortgelijks lijkt gezegd te kunnen worden ten aanzien van de zodiakale sterrenbeelden en de gang erlangs van de zon in zijn ecliptica-baan: de gesignaleerde eigenaardigheden zijn in het algemeen echter te bijzonder van aard (bijv. waar sprake is van de Pisces, van Aquarius) om hier erg duidelijke algemene conclusies te kunnen trekken. Bij de ietwat ‘verraderlijke’ plaats over de Stier die het jaar opent evenwel blijkt toch duidelijk Vondels associatievermogen te werken zonder heldere visuele voorstelling van het sterren-bééld. En hij heeft toch ook geen écht zicht op het langs de hemel trekken van de reeks der zodiakale constellaties in hun vaste volgorde. Een derde bevinding is: met name waar Vergilius spreekt over de morgen- of avondster, de éne planeet Venus dus onder zijn diverse benamingen, valt Vondels weinig-uitbééldende weergave van de suggestieve verzen uit Georgica en Bucolica op. Op andere plaatsen tenslotte lijken - en met name is dat het geval waar wéérsverschijnselen een rol spelen - bij Vondels weergaven zijn ervaringen van het weer de overhand te krijgen boven de astronomische verwoordingen van zijn voorbeeld.

Haren (Gr.)

P.E.L. Verkuyl

[p. 153]

Literatuur

Teksten

van Borsselen	De dichtwerken van Philibert van Borsselen (...) Ed. P.E. Muller. Groningen enz. 1937. Diss. Utrecht.
Aeneis	P. Vergili Maronis Aeneis. Ed. M.J. Pattist. Amsterdam 1949^4.
Bucolica	P. Vergili Maronis Bucolica et Georgica. Ed. O. Ribbeck. Leipzig 1915.
Georgica	P. Vergilii Maronis Georgica. Herausgegeben und erklärt von Will Richter. München 1957. Das Wort der Antike, Bd. V.
Gerhardt	Vergilius. Het boerenbedrijf (Georgica). Vertaald door Ida G.M. Gerhardt [Amsterdam] 1949. (De vernummering van deze vertaling loop geheel parallel met de gebruikelijke van Vergilius' werken.)
van Lennep	De werken van J. van den Vondel. Uitgegeven door J. van Lennep. Herzien en bijgewerkt door J.H.W. Unger. [Deel 12]: 1646 Publius Vergilius Maroos Wercken. Leiden z.j.
WB	De werken van Vondel. Volledige en geïllustreerde tekstuitgave in tien deelen. Ed. J.F.M. Sterck e.a. De delen 3, 6 en 7. Amsterdam resp. 1932, 1934 en 1934.

Studies

van der Bilt	J. van der Bilt. Sferische sterrekunde. Den Haag 1944. Servire's Encyclopaedie, afd. Sterrekunde A 2.
Dufour	L. Dufour. La météorologie populaire en Belgique (...). Bruxelles 1946^2. Collection Nationale, 4me série no. 43.
Flammarion	[C. Flammarion]. De wonderen des hemels. Flammarion's Astronomie populaire voor Nederland bewerkt door B.C. Goudsmit. Zutphen z.j.
Geerts	A.M.F.B. Geerts. Vondel als classicus bij de humanisten in de leer. Tongerloo 1932. Diss. Utrecht.
Graves	R. Graves. The Greek myths. Harmondsworth 1955. Penguin books 1026-1027.
d'Hérouville	P. d'Hérouville. L'astronomie de Virgile. Paris 1940. Collection d'études anciennes.
Herrmann	J. Herrmann. [Sesam] Atlas van de astronomie. Met sterrenatlas. Baarn [1975].
Ideler 1809	L. Ideler. Untersuchungen über den Ursprung und die Bedeutung der Sternnamen. Ein Beytrag zur Geschichte des gestirnten Himmels. Berlin

[p. 154]

	1809. (Dit boek is het meest bruikbare van de door Van Laer genoemde van zijn bronnen).
Ideler 1825	L. Ideler. Handbuch der mathematischen und technischen Chronologie. Aus den Quellen bearbeitet. Erster Band. Berlin 1825.
Koyré	A. Koyré. La révolution astronomique. Copernic, Kepler, Borelli. Paris 1961. Histoire de la pensée, III.
van Laer	P.H. van Laer. Vreemde woorden in de sterrenkunde, en namen van sterrebeelden en sterren. Tweede herziene druk. Groningen 1964.
Meerwaldt	J.D. Meerwaldt. Vormaspecten. 's-Gravenhage 1958.
Orr	M.A. Orr. Dante and the early astronomers. New and revised edition. London 1956.
Proeven	Proeven van Neerlandistiek. Aangeboden aan Prof. Dr. Albert Sassen. Ed. G. Brummel e.a. Groningen 1978.
Reichen	Ch.-A. Reichen. Geschiedenis der sterrenkunde. Amsterdam 1964. Kennis en vernuft.
Richter	[Der Kommentar, in:] Vergil. Georgica. Herausgegeben und erklärt von Will Richter. München 1957. Das Wort der Antike, Band V, p. 115-446.
Smit, Kalliope	W.A.P. Smit. Kalliope in de Nederlanden. Het renaissancistisch-klassicistische epos van 1550 tot 1850. Eerste deel. Assen 1975. Neerlandica Traiectina 22.
Smit, Planeten	R. Smit. De planeten spreken. De werkelijkheid achter de astrologie. Bussum [1976].
Thomas	O. Thomas. Astronomie. Feiten en problemen. Amsterdam 1944. Coronaserie 6.