Visies op Vondel na 300 jaar

[p. 7]

Voorwoord

Het verschijnen van deze studies ter gelegenheid van de Vondelherdenking in 1979 wordt overschaduwd door het overlijden van Sonja Witstein, hoogleraar in de oudere Nederlandse letterkunde te Leiden. Zij was het die als eerste het naderende Vondeljaar ter sprake bracht in de kring van de Noordnederlandse ‘renaissancisten’. In samenwerking met ondergetekende werkte zij het idee uit om in elk geval een bundel studies te publiceren. Auteurs in binnen- en buitenland heeft zij tot deelname aangespoord.

Een eigen bijdrage over de Zegesang ter eere van Frederick Henrick heeft prof. Witstein helaas niet meer kunnen voltooien.

Haar heengaan vormt een onherstelbaar verlies, niet slechts voor de Vakgroep Nederlands in Leiden, maar voor de gehele Neerlandistiek. Van haar studies over Rodenburgh, Van der Noot en Bredero, haar dissertatie over de funeraire poëzie en haar stimulerende tijdschriftartikelen zullen ook komende generaties Neerlandici blijven profiteren. De herinnering aan haar fascinerende persoonlijkheid blijft een kostbaar bezit voor al degenen die haar gekend hebben.

* * *

Deze bundel wil een staalkaart zijn van recent Vondelonderzoek. Dat op deze wijze wat extra aandacht wordt gevraagd voor onze beroemdste dichter, is niet overbodig.

De golfbeweging van de Vondelwaardering heeft zich in het laatste tiental jaren immers in een dal bevonden. Het afbreken, in 1968, van de traditie der jaarlijkse Gysbreght-opvoering is misschien slechts een symptoom daarvan. Maar onmiskenbaar is de gelijktijdige vermindering van de aandacht voor Vondel in het Nederlandse middelbaar onderwijs en het dunner worden van de stroom publikaties over zijn werk.

Er bestaat in dit opzicht een treffend contrast met de tijd van de vorige Vondelherdenking, in 1937. De groots opgezette feestelijkheden, waarvan

[p. 8]

het gedenkboek omstandig verslag doet, komen de huidige beschouwer nogal opgeschroefd voor. Het uiterlijk vertoon van redevoeringen, optochten, onthullingen en opvoeringen werd echter geschraagd door een grote wetenschappelijke activiteit, neergelegd in de jaargangen van de Vondelkroniek, en vooral in de WB-editie van Vondels werken, een collectieve prestatie van onovertroffen allure. Na de tweede wereldoorlog leek de Vondelhausse zich te handhaven. De ‘Nijmeegse school’, ooit mede omhooggestuwd op de geestdrift der rooms-katholieke emancipatie, werd voortgezet door Asselbergs en Michels. In 1950 werd postuum Molkenboers gedetailleerde beschrijving van Vondels jeugdjaren gepubliceerd en in de volgende jaren verschenen monografieën van Bomhoff, Noë, Hellinga en Melles, en als onbetwist hoogtepunt W.A.P. Smits driedelige Van Pascha tot Noah (1956-1962). De jaren zestig leverden nog boeken op van o.m. Langvik Johannessen en Rens, alsmede de bundeling van Maximilianus' verspreide artikelen. Maar daarna lijkt de stroom op te drogen. Natuurlijk heeft het in het laatste decennium niet geheel ontbroken aan artikelen van waarde. Ik denk aan diverse studies van Smit, King, Warners, Rens, Langvik Johannessen, Witstein, Becker e.a. - zonder de ongenoemden tekort te willen doen.

Maar relatief, gezien de omvang, diversiteit en kwaliteit van Vondels oeuvre, is het weinig. Dat geldt zeker als we rekening houden met het toegenomen aantal vakbeoefenaars en als we een vergelijking maken met de recente opleving van de belangstelling voor Huygens en de vrij constante aandacht voor Hooft en Bredero. Het was de laatste jaren dan ook gemakkelijker om aan studenten een lijstje van representatieve moderne artikelen op te geven over deze drie auteurs dan juist over Vondel. De hoop bestaat dat de hier aangeboden verzameling enigszins in deze leemte zal kunnen voorzien en tevens een prikkel zal geven tot hernieuwd onderzoek van Vondels werk.

Het aandeel van de redactie in het samenstellen van de bundel is van beperkte aard geweest. Zij heeft een aantal specialisten in binnen- en buitenland uitgenodigd een bijdrage tot de bundel te leveren en zij is verheugd dat de respons op dit verzoek zo groot is geweest. De auteurs zijn volledig vrij gelaten in de keuze van hun onderwerp.

Ten aanzien van de ontvangen artikelen is door de redactie geen selectie toegepast; dat bleek trouwens ook niet nodig. Doordat de deelnemers geen strakke richtlijnen hebben gekregen voor de inrichting van de kopij, is er vrij veel variatie ontstaan in de presentatie van literatuurverwijzingen en citaten, en in paragraafindeling en spelling. De redactionele ingrepen hebben zich beperkt tot een zekere uniformering van de noten en de titelbeschrijving. De lezer zal derhalve geconfronteerd worden met spellingverschillen en met de aanwezigheid van zowel Noord- als Zuidnederlandse varianten van het Algemeen Beschaafd.

De volgorde van de studies in de bundel is in hoofdzaak bepaald door de chronologie van Vondels werken. De eerste elf artikelen gaan telkens min of

[p. 9]

meer uit van één werk van Vondel, vanaf zijn oudste gedicht uit 1605 tot en met de voorrede bij Jeptha van 1659. Dan volgen er drie bijdragen, resp. van Smits-Veldt, Rens en Langvik Johannessen, waarin een grotere groep werken van Vondel aan de orde komt. Dat bij de laatstgenoemde auteur ook Noah (1667) besproken wordt, maakt de boog die Vondels oeuvre omspant, bijna compleet.

De bundel wordt afgesloten met twee artikelen die op het ‘Nachleben’ betrekking hebben: over de Vondel-receptie in de negentiende eeuw en over Franse Vondelvertalingen.

De eerste indruk welke het geheel maakt, is er één van grote verscheidenheid. Misschien zal pas een volgende generatie in staat zijn nauwkeurig de tendensen aan te wijzen, die typerend zijn voor de historische Neerlandistiek aan het eind van de jaren zeventig. Dat men daarbij in de verleiding zal komen om het huwelijk te zien als één van de voornaamste pre-occupaties van deze tijd (vgl. de bijdragen van Schenkeveld-van der Dussen, Lammens-Pikhaus, Langvik Johannessen en ook Rens), lijkt een moeilijk te vermijden risico.

Maar los van dergelijke toevalligheden kan er ook nu wel een enkel aspect worden aangestipt van de hier gevolgde benaderingswijzen.

De meerderheid van de auteurs gaat uit van een literatuur-historische vraagstelling. Meestal is deze gericht op de relatie tussen Vondels werk en de literaire traditie: vanuit welke traditie(s) kunnen vorm en inhoud van een werk begrepen worden; welke vormgevingsprincipes, welke genreconcepties spelen een rol; welke werkwijze hanteert Vondel daarbinnen; welke verbanden zijn er met andere teksten; hoe staat het met Vondels kennis van klassieke en humanistische geschriften en van de literaire theorie?

Grosso modo wordt hier in een richting gewerkt die in Nederland vooral door W.A.P. Smit is geëxploreerd.

Hoewel de belangstelling voor literaire ontwikkelingen niet ontbreekt (getuige bijv. Schenkeveld-van der Dussen, Porteman en Lammens-Pikhaus), is voor deze richting typerend de tendens - hier natuurlijk niet los te zien van de opgave een beknopt betoog over één auteur te leveren! - om in hoofdzaak werkimmanent te opereren. Dit komt onder meer tot uiting in het feit dat verscheidene van de auteurs zich uitdrukkelijk bezighouden met de structurering van de door hen onderzochte tekst. We zien dit bij Porteman, Keersmaekers, Gelderblom, Strengholt, Spies en Grootes. Daarbij springen de doorwrochte studies van Porteman en Spies eruit, doordat daar enerzijds de structurering met meer nadruk in functie gezien wordt van de ‘boodschap’ van de tekst, en anderzijds in verband gebracht wordt met verschijnselen buiten het strikte domein van de letterkunde. Kenmerkend voor de stand van zaken ten aanzien van de historische methode is het verder dat meer positivistisch getinte vragen, hetzij van bio-bibliografische aard, of gericht op invloeden en bronnen grotendeels ontbreken in deze bundel. Voorzover Vondels biografie ter sprake komt (bij Rens) geschiedt dit vanuit een anders georiënteerde probleemstelling.

[p. 10]

Er bestaat ook een ander type benadering dan de hierboven geschetste, door King in de inleiding van zijn artikel aangeduid als de ‘verticale’, empirische benadering, en als zodanig door hem gesteld tegenover de ‘horizontale’, historische en literair-theoretische methode van Smit.

King zelf onderzoekt, profiterend van zijn met de computer vervaardigde woordindexen, o.m. de coherentie van Vondels Godsbegrip in Lucifer Het gaat hier, evenals m.m. in Langvik Johannessens onderzoek van Vondels opvattingen over het huwelijk en in Van Eemerens analyse van de schuldkwestie in Gysbreght van Aemstel, om een hermeneutische aanpak waarbij de onderzoeker als ‘begrijpende’ lezer vat probeert te krijgen op ideeën die in het drama expliciet of impliciet aan de orde komen. Besef van de historiciteit van de tekst is hierbij niet afwezig, maar deze speelt vrijwel geen rol ter verklaring van de waargenomen fenomenen.

De artikelen van Van Zonneveld en Brachin, die zich niet zozeer met Vondel bezighouden als wel met latere reacties op Vondel, vallen uiteraard goeddeels buiten de hier gegeven categorisering. Ook de studies van Smits-Veldt en Rens tenslotte staan enigszins apart, zij het dat de eerste, over de mise-enscène van Vondels drama's, aansluit bij de historische methode en de laatste niet. Rens slaat nieuwe wegen in, met een poging aspecten van Vondels leven en werk naar het voorbeeld der Franse psychocritique in Freudiaanse termen te duiden. Het curieuze is, dat hij daarmee een aanbeveling opvolgt die reeds bij het Vondelcongres van 1937 door J.H. Scholte is gedaan (De Vondelherdenking 1937, p. 214). Wie weet of onderzoekers in 1987 en 2029 op hun beurt iets van hun gading zullen vinden in de nu ter gelegenheid van Vondels driehonderdste sterfdag gepresenteerde verzameling.

E.K. Grootes