De oudheid van de Bataafse nu Hollandse Republiek

[p. 83]

Het sevende Hooft-stuck
Hoedanigh de Republique in 't oorlogh is gheweest, ende nu is nae 't oorlogh.

De Verenigde Provinciën slaagden erin de oude soevereiniteit van hun Staten weer te herstellen. Philips werd in 1581 van zijn ‘vorstendom’ vervallen verklaard. Het zoeken naar een nieuwe ‘vorst’ gaf echter grote problemen

Van die tijdt af is het opperste ghesagh der Staten, die door de aenghenomen macht der laetster Vorsten niet weynig en was verduystert, wederom klaerlick aen den dagh gekomen. Ende dat met die van Hollant de Staten van andere omligghende natien mede de wapenen voor de vryheydt hadden aenghenomen, ende in een vast verbondt te samen waren getreden: ende dat Koningh Philips, wiens eer tot dese tijdt toe gespaert wierdt, noch door biddennoch door vermanen tot gheen beter sin en konde werden ghebracht, so hebben ten laetsten de generale Staten op den ses-en-twintighsten Julij des Jaers 1581. verklaert, dat Koningh Philips ter oorsaecke van het verbreken van de Wetten van de regeeringhe, nae rechten ende metter daet van sijn Vorstendom was vervallen: ghelijckerwijs vele vrye natien dickmael hare Vorsten hebben veroordeelt, als die van Lacedemon Pausaniam, de Venetianen Faleriuna, de Deenen Christiernum.

Nochtans en hebben de voornaemste van de landen de Republique niet gheregeert sonder een Vorstelijck ghesagh. Maer ghelijck eertijdts in plaetse van Koninghen Veldt-oversten waren gekomen, soo heeft doen den Prins van Orangie, de naem van Graef wech ghenomen zijnde, onder den tijtel van Gouverneur¹⁸ het wettelijck ghebiedt verkreghen. Deses Princes sonderlinghe eendracht met de Staten, terwijle hy plaetse gaf aen hare Moghentheydt, ende sy hem wederom beminden, ende respecteerden als haer gemeene Vader, heeft de saken van Hollandt van de kleyne beginselen tot groote wasdom ghebracht.

De Groot beschrijft hier de perikelen rond Matthias, Anjou en Leicester. De benoeming van prins Maurits tot stadhouder acht hij een zeer goede keus.

Waerom, hoewel de naburighe landen eerst Matthiam Eertz-hertogh van Oostenrijck, daer na den Raedt van Staten, ende noch daer na den Hertogh

18 Gouverneur: hier in de betekenis van stadhouder.

[p. 84]

van Anjou over haer stelden, soo hebben de Staten van Hollandt ende Zeelandt wel het verbondt met haer gheburen vastelijck onderhouden, en hebben nochtans in hare landen geen veranderirige toeghestaen, maer gestadigh behouden niet alleen deselve regeeringe, maer oock deselve uytterlijcke ghedaente van regeeringhe.

Na de doodt van de Prins van Orangien is het Generael gouvernement den Graef van Licester opghedraghen, die 't Engelsche Krijgs-volck tot behulp van 't landt hadde toegebracht. Maer alsoo dese dragende een Koninglijcke hooghmoet, ende geen kennisse hebbende van onse maniere, ende volgende quade Raeds-lieden, der Staten regeeringe bestont tegens te spreken, ende nieuwigheden aen te rechten, soo hebben de Staten vertoont, dat hare macht, van den wekken Licester sijne commisse hadde ontvangen, de oudste ende rechtmatighste was.

Hebben oock sekere persoonen, die om hem te believen by oproer veranderinghe pooghden in te voeren, met de doodt ghestraft. 't Welck de Graef van Licester verstaende, heeft het ghebiedt ende 't landt verlaten. Ende is voorts Prince Maurits, Soon van Willem Prince van Orangie, gewerden Opperste Bevel-hebber over Hollandt ene eenighe naburighe landen. Onder deses gouvernement is wederom groote eendracht geweest, ende door een 20 jarighe ruste van de Republique, door uytstreckinge van palen, gheluckige bataillien, belegeringen, soo kloeckelijck aengewent als noch kloeckelijcker teghen-ghestaen, hebben de Staten de fame van seer wijse Regeerders, ende Prince Maurits de fame vande voornaemste Krijghs-overste bekomen. De eer van de Republique is noch vermeerdert nae dat de Koningen deselve door verbondt met hem-selven heben vergeleken. Want in den Jare 97. is een gemeenschap ende verbintenisse gemaeckt tusschen den Koning van Vranckrijck, de Koninginne van Engelandt, ende de Staten der Vereenighde Nederlanden.

De Nederlanden breidden hun aanvallen op de Spanjaarden uit tot de Indiën en wonnen tenslotte de oorlog. Alle vredesaanbiedingen van Spanje die weer in het gevaar komen van de Nederlandse vrijheid konden impliceren, werden afgewezen. Uiteindelijk werd in 1609 een twaalfjarig bestand gesloten.

Evenwel is de eerbiedinge noch aen een afghestelde Vorst ghedragen, dat by 't leven van Koning Philips de kloeckmoedigheydt van des landen haer gehouden heeft binnen de nootsakelijckheydt van haer selven te beschermen, na sijn doot is de krijg opentlijck verkondigt, ende dien van Spangien wederom toegesonden het oorlogh dat van hem lieden eerst was gekomen.

Jae tot de uytterste Landen van Indien toe is de koophandel uyt dese landen gezeylt, met wapenen beset zijnde. Ende in die plaetsen zijn mede door de

[p. 85]

occasie van den gemeenen Vyandt, ende door de bekende vromigheydt ende getrouwigheydt van de Hollanders, vrientschap ende verbintenissen met Koninghen ende natien veroorsaeckt: ende zijn de Heeren Staten begroet gewerden door Gesanten komende soo verre uyt de andere werelt. Tot dus verre heeft het vechten geduurt.

Van vrede is dickmael ghehandelt, soo by 't leven van Koningh Philips, als nae sijn doodt, als de Nederlanden aen sijn Dochter ende Swager waren overghedragen, maer altijdt hebben de Staten versmaedt de conditien daer mede de Vryheydt niet en soude zijn behouden, mitsgaders het recht van de resolutie, waer by Koningh Philips sijn gebiedt was afghewesen: nae 't exempel vande oude Romeynen die noyt eenighe vrede soo hoogh hebben geacht, dat sy daeromme de verdreven Tarquinios souden weder innemen.

Ten laetste alsoo de Eertz-hertoghen Aelbrecht ende Isabelle, ende selfs oock de Koningh Philips des anderen Philips Sone, toonde bereyt te zijn de Vryheyt van de Staten te erkennen, soo zijn de t'samen-sprekingen begonst door intercessie van de Koningen van Vranckrijck, groot Britangie, ende Deenmarcken, ende eenighe Vorsten: Ende alsoo vele swarigheden de vrede verhinderden, is eyndelijck in den Jare 1609. bestant ghemaeckt voor 12 Jaren: met voorige verklaringe van de Eertz-hertoghen, soo in haren naem, als in de naem van Koning Philips, van de welcke sy daer toe procuratie hadden, als dat sy maeckten het Bestant met de Heeren Generale Staten van de Vereenigde Provintien, in qualiteyt ende als de selve houdende voor vrye Landen, Provintien ende Staten, op de welcke sy-lieden niet en presenteerden.

Hiermee eindigt De Groots historische overzicht van de pogingen der Bataven of Friezen of Hollanders om gedurende 1700 jaar hun oude staatsregeling met succes tegen alle aanspraken en aanvallen te verdedigen.

Dit kort verhael beginnende voor Julius Cesar, ende op dese tijdt eyndigende, betoont aan dat ghedurende meer als 1700 Jaren, de Bataviers nu Hollanders genaemt, gebruyckt hebben deselve regeeringhe, waer van de hoogste macht geweest zy by de Staten, ende noch is: soo nochtans dat daer een Vorstelijck gebiet by is gekomen, nu met meerder nu met minder bedieninghe, eertijts ghedefereert zijnde by successie, maer dickmael ende nu oock by stemmen, zijnde altijdt de wetten onderworpen.

De Groot vervolgt nu met een overzicht van de staatsinrichting der Republiek.

Dit is dan de gedaente, ende om soo te seggen het aensicht van de gheheele regeeringhe. Indien yemandt alle de leden soude willen weten, deselve zijn als volght: Hollandt wordt by Steden ende Dorpen seer dicht bewoont. De

[p. 86]

sorgh over de Steden is by den Raedt ende Magistraten van elcke Stadt, dien oock toegelaten is binnen haer district eenighe Keuren te maken, ende tot Stadts noodtlijckheden eenighe Accijnsen op te stellen. De Raden ofte Vroetschappen zijn ghedurigh: De Magistraten Jaerlijcks, met kleyne ofte gheene gagie. Vande groote Magistraten hebben de Burgemeesters 't recht van de Ghemeente ende des Stadts welstandt voor te staen: De Schepenen zijn over het recht gestelt, soo in Civile, als in Criminele saken, in welcken de Bailiuwen ofte Schouten met een gebiedt bedienen het publique Ampt van beschuldigers. De Magistraten hebben tot hare Raden Rechts gheleerden, Pensionarissen ghenaemt.

De jurisdictie van Dorpen, soo wel in hooghe Heerlickheydt als in Ambachts-heerlijckheydt, is ten deele by de Republique ofte de Graeffelijckheydt, ende ten dele by de voornaemste van Adel die de selve van hare voorouders hebben ontfangen. De Ambachts-heerlickheyt werdt meest berecht door Schout ende Schepenen, de hooghe Heerlickheyt door Bailiou ende Leen-mannen, of door Welboren mannen. Hier-en-boven soo hebben Houtvester ende Meester-knapen haer eyghen gherecht over de jacht ende wildernissen, en de Dijck-graef ende Heemraden over de dijcken, waer inne sonderlingh de behoudenisse van Hollandt bestaet.

Van alle deser vonnissen, (uytghenomen de Criminele, waer van den verwesen niet lichtelijck appel werdt toegestaen) soo wert geapelleert aen 't Hof van Hollandt, 't welck oock by Zeelandt werdt erkent. De geschillen van Steden ende andere saken van grooten gewichte werden oock hier verhandelt. In desen Raedt sitten nae ouder ghewoonte eenighe Edel-lieden, ende voorts eenighe Rechts-geleerden ende coustumiers. 't Opperste hooft van desen Raedt is de Stadt-houder ofte Gouverneur van Hollant selfs: Die daer-en-boven macht heeft om over de guarnisoenen te gebieden, verkiesinge te doen vande Magistraten van Steden, na voorgaende nominatie, ende voorts remissie en pardoen geven van misdaden, 't welck al-te-mael teyckenen zijn van een uytnemende authoriteyt. Daer is oock een Reken-kamer die voor haer Rentmeesters de Domainen regeert.

De vergaderinge vande Staten, by de welcken de hooghste macht is van Hollandt, komt by een drie ofte viermael 's Jaers, oft soo dickmael als het de saecke vereyscht. Den staet vande Ridderschap ende Adel werd gherepresenteert by eenighe die de voornaemsten zijn, soo ten aensien van haer gheslachte, als van de Heerlickheden die sy besitten, zijnde in getalle ontrent twaelf. Ende van hem-lieden gestorven zijnde, werdt by hem-lieden een ander toeghenomen. De Steden die ghewoonlijck zijn hare Ghedeputeerden op de Daghvaerden te senden, sijn dese: Dordrecht, Haerlem, Delft, Leyden, Amsterdam, Goude, Rotterdam, Gorichem, Schiedam, Schoonhoven, Briel, Alckmaer, Hoorn, Enchuysen, Edam, Moninckendam, Medenblick, Pur-

[p. 87]

merent. De Ghedeputeerde zijn ghemeenlijck Burghermeesters, daer van al-te-met by-ghevoeght werden eenighen uyt de Vroetschap, ofte oock een Pensionaris. Den Adel seydt eerst sijn stem, daer nae de Steden elck op haer beurte. Dit alles is het selve nu ter tijdt, als het was by der Graven tijden, behalven dat de bedieninge van de gemeene saecke, die te vooren by de Graven was, nu den Staten ende den Gouverneurs is aenghewassen.

Van het voorseyde Hof van Hollandt plach aen den grooten Raedt van Mechelen geappelieert te werden, in welcken Raedt de Staten van verscheyde Provintien eertijdts ten versoecke vande Vorsten van Bourgongien hadden gheconsenteert, om aldaer in 't ghemeen te recht te staen. In plaetse van desen grooten Raedt hebben die van Hollandt ende Zeelandt over 28 Jaren den Hooghen Raedt opgherecht uyt treffelijcke Gheleerde persoonen: van welcker sententien niet en mach gheappelleert werden: maer wel aen de Staten versoeck ghedaen, om eenighe andere Rechters ofte Reviseurs te doen voeghen tot het Collegie, die ernstelijck moghen oversien of in de sententie eenighe erreur is ofte niet.

Voorts alsoo met het oorlogh so de lasten als de saken zijn vermeerdert soo is noch een ander Collegie inghestelt om over de gemeene middelen van Hollandt de opsicht te hebben, ende alle geschillen daer uyt spruytende te berechten. Dit Collegie bestaet uyt persoonen die by den Adel ende de Steden elcks op haer selven daer toe werden gecommitteert, ende werden by wijlen verandert: Desen beschrijven de Staten als het van noode is, ende voeren uyt 't gene by de Staten is geresolveert. Onder d'opsicht vandesen zijn eenige anderen gedeputeert tot het hooren van de reeckeninghe van de Ontvanghers van de gemeene middelen.

Na-de-mael nu by de Unie van Wtrecht tusschen verscheyde Provintien, van dewelcken by de Unie zijn ghebleven, die van Gelderlandt, Hollandt, Zeelandt, Wtrecht, Vrieslant, Over-yssel, ende Groeningen, allegader in voortijden genaemt met de namen van Bataviers, Mattiaci ende Vriesen, aengegaen is gemeenschap van oorlogh, vrede, ende uytheemsche alliantien, mitsgaders van veel andere saken, soo zijn deselve Provintien ghewoon elck hare Gedeputeerden te senden om ten gemeene veste te beraedslagen. Dese vergaderingh scheyt selden, ende wort genaemt de Generale Staten.

Hier werden oock gedisputeert de poincten die tusschen de Provintien in questie komen. Naest desen ende by der selver commissie heeft den Raet van Staten het opsicht van de saken van de Unie, ende de regeeringe van het Krijgsvolck. Desen Raedt is in plaetse gekomen vanden Raed van Staten, die in de tijden vande Graven over heel Nederlant het opsicht hadden. De Raden werden tot een seker getal by de Staten van elcke Provintie gekoren, ende mede by wijlen verandert. Sy stemmen niet by Provintien, als in de vergaderinge, maer man voor man. De hoofden van desen Raedt zijn de Gouverneurs van de Provintien.

[p. 88]

Noch zijn door Hollandt, Zeelandt ende Vrieslandt, eenighe Collegien van Admiraliteyt verdeelt, die toesicht hebben op de Zee, ende de middelen die uyt de Zee komen. Sy hebben haer commissie van de Generale Staten, elcke Provintie sendt daer de haren, ende verandert deselve al-te-met. 't Admiraelschap dat is het opperste bevel ter Zee, heeft Prince Maurits. De reeckeningen van 't Comptoir van de Generaliteyt werden oock by sekere persoonen daer toe gestelt zijnde, gevisiteert.

De Groot acht het voorafgaande overzicht vooral voor buitenlanders zeer interessant. Ze kunnen eruit opmaken dat de Nederlanden geregeerd worden volgens ook al in de Oudheid aangeprezen regelingen, alsmede volgens eigentijdse succesvol opererende staten als Venetië.

Dese dingen den ingesetenen genoegh bekent, heb ick wat particulierlick verhandelt, om der uytheemschen wille: ende ick twijffele niet of als sy der sake wel sullen hebben ingesien, sy sullen dese gesteltenisse ende t'samenbouwinge van Republique seer prijsen. Want soo wy de reden willen hier by brengen, de reden sal ons leeren, dat het ghebiedt alderbest werdt vertrouwt aen de alderbesten. Soo wy nae authoriteyt omme sien, de regeeringe die uyt de voornaemste bestaet, heeft tot hare prijsers de wijsste van de oude tijden. Of sien wij na exempelen, wy hebben alsulcken die seer treffelick ende vermaert zijn, als Candie, Lacedemon, Carthago, Rhodos, Marseille, Chessalie, Achaie, Samo, Cnijdos, Chio, Corfu, ende als vele meenen Rome selve ten tijde als sy meest in deughden gebloeyt heeft.

Dat meer is, het blijckt genoegh dat de Republique van de kinderen van Israel, soo als sy van Godt was ingestelt, eer het volck een Koningh eyschten, by de treffelicksten is bedient geweest. Daer en ontbreken oock geen versche exempelen, Ragusa, Luca, Genua, Geneve, ende de voornaemste Cantons van Switser-landt, ende Venegien, die hare vastigheydt door het duren van duysent jaren betuyght. Hier kan nog by gevoeght werden het geheele lichaem van het Duytsche Rijck, vol van Majesteyt ende aensienlickheydt, ende veel Koningkrijcken in 't Noorden, die wel Koninckrijcken werden ghenoemt, maer in der daedt Vorstendommen zijn.

In ghevalle men noch naerder de verghelijckinghe wil vervolghen, de hooghste macht van de vergaderinghe van Staten is by de oudste volcken der Walen ende Brittoenen gebruyckt geweest, ende werdt in Duytsch lant noch hedensdaeghs bevonden. Voor soo vele de regeeringe by Gedeputeerden van Steden werdt bedient, komen wy seer wel over een met die van Achaie, Etolie, ende Lijcie, die mede hare Republiquen uyt verscheyden Steden zijnde by een gevoeght, geregeert hebben door vergaderinghe ende gedeputeerden, van dewelcke de Achei by Polybium, Strabonem, ende Plutarchem werden

[p. 89]

voorgestelt, als het alderbeste voorbeeldt van een gheheel eendrachtige Republique. Voorts dat by de macht van de treffelicksten werdt gevoeght een Vorstelick gebiedt met wetten gelimiteert, dat hebben wy ghemeen met de oude Israëliten, ten tijden van de Rechteren, met die van Lacedemon, ende van Achaie met de Venetianen, met het Duytsche Rijck, met de Noortsche Koninckrijcken, die wy geseydt hebben, ende met meer anderen.

De vergaderinge van de Generale Staten, met den Raedt van Staten, by dewelcke verricht werden die saecken die volghens de Unie gemeen zijn, behoudens de Souverainiteyt van elcke Provintie, komt juyst over een met de Amphictynoische vergaderinghe¹⁹, door welckes bandt de Grieksche Republiquen t'samen verknocht zijnde, de Meden ende alle uytheemsch geweldt langen tijdt van haer hebben afgeweert. Alsoo hebben die van Ionien met derthien, die van Ethrurie met twaelf, de oude Latijnen met acht-en-veertigh Republiquen, ende eertijdts veel Duytsche, Walsche, Brittoensche Natien ghemeene vergaderinghen uyt kracht van hare verbondt ghehadt: ende sulcks hebben noch de Switsers ende Britons.

De Groot laat echter andere volkeren graag in hun waarde. Bewoners van Noordwest-Europa leven graag in vrijheid, maar die van grote of Aziatische landen worden liever autocratisch geregeerd. Over het algemeen zouden oude regelingen nooit veranderd moeten worden, zodat hij behalve zijn zeer statische geschiedvisie ook voor de toekomst een statische wereldorde blijkt te prefereren.

Nochtans als wy dese manier van regeeringe prijsen, soo en willen wy dien niet te kort spreken, die een andere gebruycken. Want men moet bekennen, dat alle dingh niet alle lieden en past, jae datter veel volckeren zijn, die beter dienen gesteldt onder een absolute Konincklijcke macht, als gelaten aen haer eygen vryheydt. Oversulcks is het de volckeren van Asie oorboir gheweest Koningen te hebben: Griecken-landt ter contrarie, heeft geen Koninghen konnen lijden.

Dat nu dese maniere daer wy van spreken ons de bequaemste is, betuyght de ervarentheydt van soo veel hondert jaren. Soo lang die gebleven is, is alles stil geweest: soo wanneer daer tegens is getracht, soo zijn daer beroerten ende troublen ontstaen, ende zijn deselve niet ghereniedieert, voor ende aleer de regeeringe haer oude forme weder heeft bekomen.

De ghenen die neerstelick in-gesien hebben de verscheyde natuyren ende manieren van Natien, hebben aenghemerckt dat de volcken, leggende aen het Noorden, ende insonderheydt naest de Zee-kust, onder dewelcke wy zijn, afkeerigh zijn van 't absoluyt gebiedt van een alleen, ende meerder lust hebben in hare vryheydt. Daer zijn oock eenighe die leeren dat groote Landen van Koninghen, heel kleyne van de Gemeente niet onbequamelick en werden

19 Amphictynoische vergaderinghe: een onder twaalf Griekse volksstammen gesloten verbond dat te Thermopylae en Delphi vergaderde.

[p. 90]

gheregeert: maer dat die Natien die van middelbare grootte zijn, ende insonderheydt die het hare kloeckelick weten te bewaren, ende nae 't gunt eens anders niet en trachten, best zijn gedient met een regeeringe der treffelicksten.

Men moet oock op de ghewoonte groot insicht nemen: want het gunt in 't gemeen van alle Wetten werdt geseydt, is insonderheydt waer in die Wetten, waer inne het hoogste deel van de regeeringe bestaet, te weten, dat het beter is sulcke wetten te gebruycken die de besten niet en zijn, als te veranderen de gene die aengenomen ende gebruyckt zijn: alsoo de wetten, soo wel als de planten, tijt van noode hebben, om haer wortelen vast te maken, en daer-en-tegen soo men deselve dickmael vervoert, haer kracht ende sterckte komt te verdwijnen. Hieromme zijn wy seer ghehouden aen onse Voorouders, die ons hebben nagelaten een regeeringe in haer selven seer goet, ende met onse natuyr en manier van leven sonderlingh wel accordeerende, hebbende deselve by oorlogh weder gekregen, ende by tijde van vrede wel bewaert. Mitsdien is het ons werck, so wy niet ondanckbaer nochte onvoorsichtigh willen zijn, de Republique standtvastelick voor te staen, die ons by de reden geraden, by de ervaringe betuyght, ende by de oudtheyt wert aengepresen.