Het recht van oorlog en vrede

Prolegomena & Boek I

[p. 7]

Inleiding

1. De politieke, sociale en religieuze achtergrond van leven en werk van Hugo de Groot

Hugo de Groot schreef De iure belli ac pacis tussen de zomers van 1623 en 1624 in Frankrijk. Hij leefde er als politiek vluchteling, nadat hij in 1619 door een uitzonderingsrechtbank in Den Haag tot levenslange opsluiting was veroordeeld. Wil men dit omvangrijke werk in zijn juiste context plaatsen, dan moet eerst de historische achtergrond van De Groots leven en werk in herinnering worden gebracht. Deze historische achtergrond bevat zowel politieke als sociale en religieuze elementen.

De periode van De Groots leven valt helemaal binnen de tijdsspanne van de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648), een ontvoogdingsstrijd van de Nederlanden uit de greep van de Spaanse overheersing. Deze overheersing werd gekenmerkt door een sterk centralisme en katholicisme.^1.

De Tachtigjarige Oorlog werd voorafgegaan door de Beeldenstorm in 1566. Dit was een reactie van de verpauperde bevolking op de vervolgingsplakkaten^2. van Margaretha van Parma, halfzuster en landvoogdes van de Spaanse vorst Filips ii. De hoge adel hielp mee deze opstand te onderdrukken, alhoewel ook hij geen vrede kon hebben met de centralistische politiek van Spanje, die zijn ambities dwarsboomde.

De periode vóór de Tachtigjarige Oorlog, de eerste helft van de zestiende eeuw, werd op religieus vlak gedomineerd door de Reformatiebeweging tegen de katholieke kerk. Zo ontwikkelde het calvinisme zich (eerst in de Zuidelijke Nederlanden) en kreeg het vanaf de tweede helft van de zestiende eeuw stevige voet aan de grond in een aantal provincies en steden van de Noordelijke Nederlanden.

In 1567 werd Margaretha van Parma vervangen door hertog Alva. Hij kreeg de opdracht zeer streng (Bloedraad) op te treden tegen het calvinistische verzet. De calvinisten (geuzen^3.) weken daarom uit en groepeerden zich in kapersbenden (watergeuzen).

1. De versmelting van beide belangen blijkt bijvoorbeeld uit de nieuwe kerkelijke indeling van de Nederlanden, die in 1559, op verzoek van Filips ii, tot stand kwam.

2. Plakkaten zijn overheidsdocumenten. Tijdens de regeringen van Karel v en Filips ii worden plakkaten zeer dikwijls gebruikt om ongewenste godsdienststromingen de kop in te drukken, vandaar dat plakkaten synoniem worden voor scherpe regeringsmaatregelen tegen een godsdienst.

3. Het woord ‘geus’ komt van het Franse gueux (bedelaar, schooier). Eén van de raadslieden van landvoogdes Margaretha van Parma zou deze benaming voor het eerst als scheldwoord hebben gebruikt.

[p. 8]

Aan het hoofd van dit verzet stond Willem van Oranje (1533-1584), stadhouder van de calvinistische provincies Holland en Zeeland. Prins Willem was een handig politicus, voor sommigen een opportunist, voor anderen een voorbeeld van tolerantie. Hij wist hoe dan ook allerlei belangen rond zich te scharen: de belangen van de adel en de rijke burgerij, die hun invloed opnieuw wilden laten gelden; de belangen van de calvinisten,^4. die streden voor het overwicht van hun godsdienst en die als slachtoffers van de economische crisis voor een betere levenssituatie vochten; de belangen van de handelaars, die rust en vrede wensten.

De gewapende strijd tussen het verzet en het geregelde Spaanse leger verliep met wisselende kansen. Het verzet had contacten met de Franse hugenoten.^5. Een gecoördineerde inval vanuit het buitenland mislukte nadat in 1572 een slachting werd aangericht onder de hugenoten (Bartholomeüsnacht). Na de overwinningen van de watergeuzen in Den Briel (1572) en op de Zuiderzee (1573) werd Alva vervangen door de meer gematigde Requesens. Toen deze echter plotseling overleed, sloeg het Spaanse leger aan het muiten. Als reactie hierop werd de Pacificatie van Gent (1576) gesloten. In dit document kwamen de provincies uit Noord en Zuid overeen om voortaan nog slechts een landvoogd te aanvaarden die de vreemde troepen zou wegsturen en die mét (in plaats van tegen) de Nederlandse provincies zou besturen. Met uitzondering van Holland en Zeeland (onder het stadhouderschap van Willem van Oranje) zou er voor de rooms-katholieken godsdienstvrijheid bestaan. Alle plakkaten tegen de ketters werden geschorst.

Deze eenheid viel uiteen toen in 1579 een groep anticalvinistische edelen uit het Zuiden (de malcontenten) de Unie van Atrecht sloot, waarin de handhaving van de rooms-katholieke godsdienst werd vastgelegd en de gehoorzaamheid aan de Spaanse koning werd beloofd. Als reactie hierop volgde in het Noorden de Unie van Utrecht,^6. waarin de voortzetting van de gezamenlijke strijd tegen aartsvijand Spanje werd afgesproken. Willem van Oranje werd in 1580 door Filips ii vogelvrij verklaard, waarop de Staten-Generaal van de toen nog verenigde noordelijke en zuidelijke Nederlandse provincies in 1581 openlijk braken met Spanje (Plakkaat van Verlatinghe).

In 1584 werd Willem van Oranje vermoord. De plannen van de Staten-Generaal om hem^7. de macht over alle Nederlandse provincies te geven werden hierdoor gedwarsboomd. In 1585 had de nieuwe landvoogd Parma de Zuidelijke Nederlanden heroverd, alsook de

4. Willem van Oranje is zelf nooit extreem calvinist geweest. Katholiek gedoopt, protestants opgevoed en later praktizerend katholiek, bekeerde hij zich in 1571 tot het calvinisme.

5. Hugenoten zijn Franse calvinisten, die heel wat invloed kregen door intriges aan het Franse hof. Ook in Frankrijk waren politieke met godsdienstige problemen verbonden. Dit leidde tot de hugenotenoorlogen, ten gevolge waarvan het huis van Valois in Frankrijk (met onder meer Frans i en Hendrik iii) werd opgevolgd door het huis der Bourbons (Hendrik iv en Lodewijk xiii tot xvii).

6. De geestelijke vader van dit document was Jan van Nassau, broer van Willem van Oranje en overtuigd calvinist. In de godsdienstige bepalingen van dit document staat dat Holland en Zeeland zich naar goeddunken mogen gedragen. De overige vijf Noordhollandse provincies (Groningen, Friesland, Overijssel, Gelderland en Utrecht) mogen maatregelen nemen indien nodig ‘mits dat yder particulier in zijn Religie vry sal moegen blijven ende dat men nyemant ter cause van de Religie sal moegen achterhalen ofte ondersoucken’ (art. 13).

7. Na de mislukte poging om Frans van Valois, de broer van de Franse koning Hendrik iii, een machtspositie in de rebellerende provincie te geven (Franse Furie, 1582).

[p. 9]

provincies Groningen, Overijssel en een gedeelte van Gelderland. De overige noordelijke provincies (Holland, Zeeland, Utrecht, Friesland, Groningen en een deel van Gelderland) gingen van dan af hun eigen weg.

Op politiek vlak vormden deze Noordnederlandse provincies een Statenbond, dat wil zeggen een verbond van zeven soevereine provinciale Staten, met aan het hoofd van elk daarvan een stadhouder. De stadhouder was verantwoording verschuldigd aan de Staten, maar bezat toch een aantal soevereine rechten. In de provincie Holland bezat de stadhouder onder meer de volgende bevoegdheden: de zorg voor de handhaving van de ware godsdienst en van het recht, de aanstelling van rechters en ambtenaren en het gratierecht. Het hoogste orgaan in de Statenbond was de Staten-Generaal, een college van afgevaardigden van de provinciale Staten. Dit orgaan besliste over gemeenschappelijke aangelegenheden (buitenlandse politiek, defensie en de begroting van de Unie). Ondanks de principiële gelijkheid tussen de zeven provincies was de provincie Holland de belangrijkste; zij leverde ongeveer 60 pct. van de inkomsten van de Statenbond, en in Den Haag vergaderden zowel de Staten van Holland als de Staten-Generaal. Zo werd een aantal gewestelijke Hollandse functionarissen de facto functionarissen van de hele Unie, en was de landsadvocaat (raadspensionaris) van Holland^8. in feite minister van Buitenlandse Zaken van de hele Unie.

Na de dood van Oranje zocht de nieuwe (feitelijke) Republiek steun bij de Engelse koningin Elizabeth i. Zij stuurde Robert Dudley, de graaf van Leicester, als landvoogd. Deze mislukte in zijn opzet vanwege de handelsbeperkingen die Engeland oplegde, maar ook omdat hij een aantal interne spanningen^9. binnen de jonge Republiek niet onderkende. Toen Elizabeth ook nog vrede met Spanje wilde sluiten, zorgden prins Maurits (1585-1625), stadhouder van Holland en Zeeland en zoon van Willem van Oranje, en Johan van Oldenbarnevelt (1586-1618), raadspensionaris van Holland en Zeeland, ervoor dat de landvoogd naar Engeland terugkeerde (1587). Prins Maurits en Oldenbarnevelt werden de nieuwe leiders van het verzet tegen Spanje, dat in 1588 haar onoverwinnelijk geachte vloot verloor. Deze catastrofe voor Spanje en het feit dat Spanje bovendien in een oorlog met Frankrijk verwikkeld raakte, hadden tot gevolg dat Filips ii de strijd om de Nederlanden moest opgeven. Maurits werd door de provinciale Staten van Holland, Zeeland, Utrecht, Gelderland en Overijssel tot stadhouder benoemd.^10. Een tweede gevolg was het feit dat de noorde-

8. Onder wie Johan van Oldenbarnevelt, die met Hugo de Groot werd veroordeeld. Zie verder.

9. Politieke en economische tegenstellingen tussen de provincies Holland en Zeeland en de rest; religieuze tegenstellingen tussen humanisten en orthodoxe calvinisten; tegenstellingen tussen het centralisme van de landvoogd en plaatselijke machthebbers.

10. Zijn neef Willem Lodewijk van Nassau was al vanaf 1584 stadhouder van de provincies Friesland en Groningen.

[p. 10]

lijke Nederlandse provincies een handelsgrootmacht werden. Zo werd in 1602 de Verenigde Oost-Indische Compagnie^11. opgericht. Door de afsluiting van de Schelde en de blokkade van de Vlaamse kust zagen vele Zuidnederlandse kooplieden zich genoodzaakt naar het Noorden te verhuizen. Vrede sluiten met Spanje was voor Maurits onmogelijk vanwege de overdreven eisen die Spanje stelde.^12. Oldenbarnevelt daarentegen was beducht voor de te grote macht die Oranje zou verwerven wanneer het vredesaanbod van Spanje werd afgewezen en wenste daarom wel vrede met Spanje. De wisselende krijgskansen hadden bovendien bij velen het verlangen naar vrede aangewakkerd. Uiteindelijk werd een moeizaam en zeer broos compromis bereikt, namelijk het Twaalfjarig Bestand (1609-1621).

In dit Twaalfjarig Bestand werd een aantal sluimerende politieke, sociale en economische tegenstellingen op de spits gedreven door een religieuze tegenstelling, waardoor de jonge Republiek op de rand van een burgeroorlog raakte. Deze burgeroorlog werd afgewend door de veroordeling van Oldenbarnevelt en zijn politieke volgelingen, onder wie Hugo de Groot, alsook door de zuivering die op deze veroordelingen volgde.

Daar was op de eerste plaats de economische tegenstelling tussen de welvaart van de kooplieden en van de regenten^13. en de soms schrijnende armoede van de kleine burgerij en de arbeiders. Uit deze economische tegenstelling vloeide een politieke tegenstelling voort tussen de regentenpartij en de partij van Oranje, dat wil zeggen: de partij van de stadhouder. Hij was immers de enige die wat tegenwicht kon bieden tegen de regenten en kooplieden en, bij gebrek aan iemand anders, moest het volk zijn toekomst wel leggen in de handen van de stadhouder. Zo kwam de ‘populistische’ macht van de stadhouder (Maurits) te staan tegenover de macht van de ‘elite’ (Oldenbarnevelt). Uit welbegrepen eigenbelang pleitte de regentenpartij voor een sterk gedecentraliseerd gezag (ten voordele van de regenten) en voor vrede (in het belang van de handel). De stadhouder had meer oog voor de macht van de hele Unie, onder meer in haar strijd tegen buitenlandse mogendheden (Spanje).

Deze tegenstellingen werden nog verscherpt door de religieuze tegenstelling binnen de gereformeerde kerk tussen de rekkelijken en de preciezen. De rekkelijken vormden de humanistische groep binnen het calvinisme; zij konden zich niet verzoenen met het strenge calvinistische leerstuk van de uitverkiezing (predestinatie).^14. De Noordnederlandse humanisten, die in het spoor van Erasmus (ca. 1466-1536) de

11. In opdracht van deze Oost-Indische Compagnie schrijft Hugo de Groot in 1604 zijn De iure praedae (Het recht op buit).

12. Zo eiste Spanje de heropening van de Schelde, godsdienstvrijheid voor de katholieken en de staking door de Nederlanden van de vaart op Indië.

13. Regenten waren ambtenaren die in de gedecentraliseerde staatsvorm functies in het bestuur en de rechtspraak vervulden. Een strakke hiërarchie bestond er niet, zodat regenten een tamelijk autonome machtspositie bezaten. Toch moesten zij samenwerken met anderen, zodat hun macht werd getemperd. Regenten werden door de plaatselijke gemeenschap of plaatselijke heer aangesteld. In principe werden zij niet bezoldigd voor hun taken; in feite waren er aan het ereambt van regent vele (ook geldelijke) voordelen verbonden. Zo kregen stedelijke rechters (schepenen) een percentage van de opgelegde boetes, burgemeesters (en op het platteland ambachtsheren) konden benoemingen doen. De regentenstand was een gesloten groep van een 2000 personen, die de bestuursposten uitdeelde en waar men moest zien binnen te dringen als men een bestuursambt ambieerde.

14. De vader van de predestinatieleer is Augustinus (354-430), die in hoofdstuk 12 van boek xxi van De civitate Dei {De stad van God} het volgende schrijft: ‘Hoe meer namelijk de mens God genoot, des te groter was zijn boosheid toen hij God verliet en zich een eeuwig kwaad verdiende, hij die in zich dat goed te gronde richtte, dat eeuwig had kunnen zijn. Daardoor is de gehele massa van het menselijk geslacht veroordeeld: de eerste bedrijver van dat kwaad werd namelijk samen met zijn in hem gewortelde nageslacht gestraft, met het gevolg dat van deze rechtvaardige en verdiende straf niemand bevrijd wordt, tenzij door een barmhartige en onverdiende genade; het menselijk geslacht wordt daardoor op een zodanige manier verdeeld, dat in sommigen het vermogen van de barmhartige genade wordt getoond, in anderen dat van de rechtvaardige vergelding. Ze allebei in allen tonen was niet mogelijk, want als allen onder de straffen der rechtvaardige vergelding waren gebleven, was de barmhartige genade in niemand zichtbaar geworden; waren daarentegen allen van de duisternis naar het licht overgebracht, dan was de realiteit van de vergelding in niemand zichtbaar geworden. Dat er veel meer mensen onder deze laatsten vallen dan onder die eersten, heeft deze reden, dat aldus zichtbaar wordt gemaakt wat door allen verdiend was.’ (De stad van God, Ambo, Baarn 1992³, vert. Gerard Wijdeveld) Tegenover Augustinus stond Pelagius (ca. 400), volgens wie de mens zonder erfzonde wordt geboren en er in de schepping zoveel genade aanwezig is, dat de mens uit eigen kracht voor het goede kan kiezen. De rekkelijken werden van pelagianisme beschuldigd.

[p. 11]

klassieke letteren bestudeerden en voorstanders waren van de tolerantie tussen de kerken, behoorden meestal tot de intellectuele elite van de regenten en de hogere burgerij. De tegenstelling tussen rekkelijken en preciezen werd verpersoonlijkt in de tegenstelling tussen Jacobus Arminius (1560-1609) en Franciscus Gomarus (1563-1641), beiden hoogleraren aan de universiteit van Leiden. Rond Arminius groepeerde zich een veertigtal predikanten, die in 1610 een remonstrantie, dat wil zeggen een vertoogschrift, indienden bij de Staten van Holland met de bedoeling de arminiaanse stellingen te verdedigen en door de overheid te laten beschermen.^15. De gomaristen antwoordden met een contraremonstrantie, waarin de predestinatie en de Heidelbergse catechismus^16. werden verdedigd. De Noordnederlandse hervormde kerk was, zoals het wereldlijk gezag, gedecentraliseerd. Er waren zowel provinciale synoden als de nationale synode. De remonstranten waren in de minderheid in de nationale synode (14 tegen 70 contraremonstranten in de nationale synode van 1618), daarom wensten de contraremonstranten zo spoedig mogelijk de bijeenroeping van de nationale synode, waarin de arminiaanse stellingen zouden worden veroordeeld. De remonstranten daarentegen wensten eerst de bijeenroeping van de provinciale synoden. Ook de Staten-Generaal wensten een nationale synode. Drie provincies protesteerden tegen deze beslissing. De regenten van Friesland, Groningen en Zeeland waren contraremonstrants gezind. In Overijssel en Gelderland was het stemgedrag van de regenten wispelturig en in het remonstrantse Holland stemde de stad Amsterdam contraremonstrants. Daarmee werd de tegenstelling tussen remonstranten en contraremonstranten ook een tegenstelling tussen de aanhangers van een gedecentraliseerd gezag en de aanhangers van een centraal staatsgezag. Zo beweerde Oldenbarnevelt dat elke provincie gerechtigd was zijn eigen kerkelijke zaken te regelen. Dit erastianisme^17. werd door Maurits en door de Staten-Generaal als een bedreiging gevoeld. Alle pogingen tot verzoening en ter verdediging van het standpunt van de arminianen werden door Maurits afgewezen. In de Scherpe Resolutie, die op 5 augustus 1617 door de Staten van Holland werd uitgevaardigd, werd elke medewerking van Holland aan de nationale synode afgewezen en werd aan de steden gevraagd de plaatselijke orde te herstellen door het inzetten van huurlingen (waardgelders).^18. Maurits wist in januari 1618 een meerderheid te krijgen in het aarzelende Overijssel en Gelderland. Alleen Holland en Utrecht verzetten zich nog. Maurits werd door vijf van de zeven provincies gemachtigd om in Utrecht orde op zaken te stellen en nam de stad zonder

15. In de vijf punten van de remonstrantie werden de opvattingen van Arminius met betrekking tot predestinatie en vrije wil geresumeerd. Deze vijf punten waren: 1. God heeft allen die geloven tot de zaligheid uitverkoren; 2. Christus is voor alle mensen gestorven; 3. het zaligmakende geloof is een gave van God (genade); 4. de mens kan echter weerstaan aan de genade; 5. gelovigen kunnen afvallig worden.

16. De Heidelbergse catechismus is een samenvatting van Calvijns leer in zijn strengste vorm. Deze catechismus werd door de Synode van Heidelberg in 1563 goedgekeurd. De Dordtse Synode van 1618-1619 stelde de catechismus ook in de Noordelijke Nederlanden verplicht.

17. Genoemd naar Thomas Erastus (ca. 1525-1583), Zwitsers theoloog. Volgens het erastianisme moet het gezag over de kerk toekomen aan het werelds gezag.

18. Waardgelders (wartgelders, wachtgelders) waren huurlingen die in vredestijd ‘op wachtgeld’ werden aangenomen om in geval van nood onmiddellijk in te springen.

[p. 12]

slag of stoot in (31 juli 1618). Op 29 augustus 1618 volgde de arrestatie van de kopstukken van het gewapend verzet tegen Maurits (onder wie Hugo de Groot). De nationale synode werd op 13 november 1618 te Dordrecht geopend en veroordeelde, zoals werd verwacht, het arminiaanse standpunt. Deze beslissing werd door de Staten-Generaal op 2 juli 1619 bekrachtigd. De strenge veroordeling van de leiders van het gewapend verzet en de zware repressie die daarop volgde, betekenden eigenlijk een staatsgreep die op korte termijn een dreigende burgeroorlog verijdelde.

In dit conflict, dat uiteindelijk veel meer omvatte dan een theologische tegenstelling, hadden ook andere partijen dan remonstranten en contraremonstranten een invloed. Men mag bij dit conflict niet vergeten dat de meerderheid van de bevolking katholiek was. Alhoewel zij theoretisch (theologisch) dichter bij de remonstranten stond dan de contraremonstranten, koos zij om opportunistische redenen de kant van stadhouder Maurits. De Engelse koning Jacobus i (1566-1625) poogde te bemiddelen tussen katholieken en protestanten, al was hij protestants opgevoed. In het Noordnederlandse conflict koos hij echter de kant van de contraremonstranten omdat hij geen genoegen kon nemen met het erastianisme van Oldenbarnevelt (en De Groot). De keuze was ook door opportuniteitsoverwegingen ingegeven: Maurits, die de kant had gekozen van de contraremonstranten, was voor hem een goede waarborg om te voorkomen dat Frankrijk en Spanje zouden samenspannen^19. tegen Engeland. De Franse koning Hendrik iv (1553-1610), die werd gedwongen zich tot het katholicisme te bekeren (Bartholomeüsnacht, 1572), later weer de leiding van de hugenoten op zich nam om zich tenslotte definitief tot het katholicisme te bekeren, tolereerde de hugenoten (Edict van Nantes, 1589) en wenste vrede met Spanje. Zijn politiek stond veel dichter bij die van Oldenbarnevelt. Ook zijn opvolger, Lodewijk xiii (1601-1643), pleitte voor verzoening in godsdienstige twisten. Zo krijgt De Groot in 1618 een brief waarin de Franse koning aanbiedt om te helpen bemiddelen in het geschil. Zijn ambassadeur komt zelfs naar de Staten-Generaal om een pleidooi voor eenheid te houden.

Maurits, die de regenten had gebruikt in zijn strijd om de remonstranten uit de weg te ruimen, zag zich na de staatsgreep verplicht de macht van de regenten te tolereren. Hij stierf in 1625 en werd door zijn halfbroer prins Frederik Hendrik (1584-1647), een bekwaam politicus en veldheer, opgevolgd. Door huwelijkspolitiek^20. wist deze de banden met Engeland aan te halen en in het binnenland de macht van het

19. Als de Franse koning Hendrik iv aan prins Maurits laat weten dat hij van plan is om vrede te sluiten met Spanje, zendt de prins een delegatie naar Frankrijk (met Oldenbarnevelt en De Groot) om de koning van zijn voornemen af te brengen en hem te overtuigen trouw te blijven aan het bondgenootschap tegen Spanje.

20. Hij huwelijkte zijn zoon Willem uit aan Maria Henriette Stuart, de dochter van de Engelse koning Karel i, en één van zijn dochters aan de latere stadhouder van Friesland, Willem Frederik, graaf van Nassau (1613-1664).

[p. 13]

huis Nassau voor de toekomst te verzekeren. De regentenpartij vreesde voor de absolutistische ambities van de stadhouder en was van oordeel dat alleen een vrede met Spanje deze ambities kon dwarsbomen. Frederik Hendrik kon zich nog verzetten tegen deze vrede, maar zijn zoon Willem ii (1626-1650), die hem in 1647 opvolgde, moest het jaar daarop de Vrede van Munster toestaan. Dit vredesverdrag met Spanje was zeer gunstig voor de Republiek: Spanje erkende de soevereiniteit van de Republiek, zag af van alle territoriale aanspraken, legde zich neer bij de afsluiting van de Schelde en eiste geen vrijheid van godsdienst meer voor de katholieken in de Generaliteitslanden.^21.

Met de Vrede van Munster kwam er een einde aan de Tachtigjarige Oorlog.

21. De Generaliteitslanden waren door Frederik Hendrik veroverde gebieden (onder meer het huidige Nederlands Brabant en Limburg), die rechtstreeks onder het gezag van de Staten-Generaal stonden.