Briefwisseling van Hugo Grotius. Deel 14

6616. 1643 december 26. Aan A. Oxenstierna.¹

Excellentissime et illustrissime domine,

Vidi exemplum literarum Mercii ad Bavarum scriptarum XXIV² Novembris.³ Dicunt eae Gallos nihil scisse de Hazfeldii superventu.⁴ Sparsim eosdem et satis longo intervallo fuisse positos,⁵ qua re cognita ducem Carolum auctorem fuisse eos opprimendi.⁶ Tribunum Wolfium eum fuisse, qui machinas ad Dutlingam ceperit, quicquid in eo oppido et circum erat peditatus compulerit, ut se captivos darent. Equitatum qui ibi erat ad Meringam se recepisse,⁷ sed partem horum in fuga caesam ab Johanne Waertio. Ad Mulam fuisse

1 Tekst naar copieboek Dresden, Sächs. Landesbibl., C 61, 174; gedrukt in Oxenst. Skrifter 2. afd., IV, p. 373 no. 512. Afschrift ook in copieboek Leipzig, UB, ms. 2633, f. 167. Zie voor een andere overlevering van de brieftekst, Grotius' brief aan Johan Oxenstierna (no. 6617).

2 De dagtekening ‘26 Novembris’ ligt meer voor de hand; vgl. H. Lahrkamp, Jan von Werth, p. 137-139.

3 Hertog Maximiliaan I van Beieren liet afschriften maken van de depêches van zijn veldmaarschalk François de Mercy (H. Lahrkamp, Jan von Werth, p. 134 n. 75). Een samenvatting van diens relaas van de gelukkige mars van de Zwabisch-Beiers-Lotharingse troepenmacht langs de Donau naar Tuttlingen verscheen in een ‘Summarische Relation dess Verlauffs, Was gestalt durch die Chur Bayrische Reichs Armada, und darzu zum Succurs conjungirte kayserl. Hatzfeld., wie auch fürstl. Lotharingische Waffen, am 24. und 25. Novembris diss 1643. Jahrs ...’ (Stadtbibliothek Frankfurt am Main, Flugschriftensammlung ‘Gustav Freitag’, p. 380-381). Kort daarop verscheen een Franse versie: ‘Relation exactement véritable de la desfaicte de l'armée françoise ...’ (Chéruel, Histoire de France pendant la minorité de Louis XIV I, p. 248).

4 De Courante 1643, no. 50, dd. 12 december 1643, belichtte in een Beiers bericht van 28 november het verrassend effect van het verschijnen van het leger van de keizerlijke veldmaarschalk Melchior von Hatzfeldt und Gleichen op het strijdtoneel in het zuiden van Duitsland.

5 Het Frans-Weimarse leger had zijn kwartieren opgeslagen in Tuttlingen, Mühlheim aan de Donau en in Möhringen.

6 Hertog Karel IV van Lotharingen kreeg van veldmaarschalk François de Mercy het advies om eerst de Frans-Weimarse artillerie op het kerkhof van Tuttlingen uit te schakelen. Aan de Beierse kolonel Wolff werd voor deze waaghalzerij een beloning van 1000 dukaten in het vooruitzicht gesteld.

7 Het legerkamp van de Frans-Weimarse commandant François-Marie de l'Hospital, markies van Vitry, te Möhringen. Zijn cavalerie sloeg op de vlucht bij de nadering van de 2000 ruiters van de Zwabisch-Beierse bevelhebber Jan van Werth.

[p. 799]

Rosam cum cohortibus XVII, quae contra fratrem Mercii⁸ se bene defenderint ea die ac nocte. Sed narrat Mercius se eo advenisse mane diei sequentis - is erat ille XXIV-tus - cum duabus machinis. Ita factum, ut illi se omnes potestati atque arbitrio victoris permitterent. Sporckium persecutum cohortem Guebriani et alias quasdam, cohortem Mazarini plane interfectam, captas ubique sarcinas, equos, machinas captas duodecim, centuriones et alios maioris gradus ad CXX, signa equestria et pedestria quinquaginta. Ex aliis literis cognoscimus, cum Rothwila hostibus reddita est, omnem quae ibi erat praedam cessisse victoribus.⁹ Ranzovium, qui Wormatiam ductus est,¹⁰ culpam in alios coniicere.¹¹ Hassicos partim apud Marburgum esse, partim rediisse ad terras Monasterienses.¹² Francofurti deliberari, quid faciendum sit super literis quas legati Suedici ad principes et civitates misere.¹³ Deberi ab Imperio adsessoribus Spirensibus¹⁴ centena undecim florenorum imperialium millia.

Ex Hispania¹⁵ discimus Monsonem oppidum et arcem deditam Hispanis VIII Novembris pactionibus honestis. Iis qui ab Hispanico imperio defecerant ibique erant, datam veniam. Regem Hispaniae, relictis Caesaraugustae procerum potissimis et promisso illuc reditu, ivisse Madritium. Milites in hiberna deductos et novos conscribi. Castellorodericum et Piccolominaeum ire in Flandriam, Johannis autem Austriaci illuc iter differri, ideo quod pecuniae ad eum apparatum necessariae non adsint. Classem ab America adhuc exspectari. Ad Alconcelam et Villam Novam de Fresno capta a Portugallis in Estramadura addunt Galli oppida minora Talaveruelam, Abuferam, Turrem, Almendralem, Figueram de Vargis et Chelesam.

In Anglia nihil profecit Harcurtius.¹⁶ Scoti Novum Castellum obsident.¹⁷ In Plimuthum invecti sunt commeatus.¹⁸ Legati Batavi sperant se utrique parti gratiores futuros

8 Gaspar, baron de Mercy, een broer van de veldmaarschalk, overviel eerst de eenheden van de ‘Weimarse’ generaal-majoor Rheinhold von Rosen bij Mühlheim aan de Donau. De volgende dag trok hij naar Möhringen. Zijn onderbevelhebber Johann von Sporck nam vervolgens de uitschakeling van de achtergebleven Franse garderegimenten voor zijn rekening.

9 De Frans-Weimarsen hadden voor 2 jaar voedsel in Rottweil gebracht. Toen de vijand op 27 november voor de muren verscheen, kwamen zij tot de ontdekking dat er maar voor twee dagen kruit in de magazijnen lag. Op 3 december vroegen zij om een vrije aftocht.

10 De Frans-Weimarse luitenant-generaal Josias Rantzau raakte in Lotharingse krijgsgevangenschap. Op zijn vrijlating was een losprijs van 24000 rijksdaalders gesteld (Episodes Guébriant, p. 399-400).

11 De ‘Weimarse’ generaal-majoor Rheinhold von Rosen trof de blaam dat hij verzuimd had alarm te slaan toen de Zwabisch- Beiers-Lotharingse troepenmacht op enkele kilometers afstand van zijn legerkamp te Mühlheim naar het Frans-Weimarse hoofdkwartier in Tuttlingen oprukte.

12 Het Hessische leger had de achtervolging van het leger van de keizerlijke veldmaarschalk Melchior von Hatzfeldt und Gleichen halverwege gestaakt. Sindsdien hield het zich onledig met plundertochten in de landen van de landgraaf van Hessen-Darmstadt en de keurvorst-aartsbisschop van Mainz (Gazette 1643, no. 161, dd. 26 december 1643).

13 In een schrijven van 14/24 november 1643 hadden de Zweedse gevolmachtigden Johan Oxenstierna en Johan Adler Salvius verscheidene Duitse rijksvorsten en steden uitgenodigd om vertegenwoordigers naar de vredesconferenties te zenden.

14 Het ‘Reichskammergericht’ te Spiers.

15 Onderstaande berichten komen ook voor in Grotius' nieuwsbrief aan [P. Spiring Silvercrona] dd. 26 december 1643 (no. 6615).

16 De teleurstellende afloop van de Engelse vredesmissie van de Franse ambassadeur Henri de Lorraine, graaf van Harcourt. In maart 1644 was hij weer terug in Frankrijk (CSP Ven. 1643-1647, p. 78).

17 De havenstad Newcastle kon vóór de komst van de Schotten nog door de koninklijken bevoorraad worden.

18 De parlementsgezinde admiraal Robert Rich, graaf van Warwick, hield schepen gereed om Plymouth te ontzetten van de belegering door de koninklijke eenheden van prins Moritz van de Palts (CSP Ven. 1643-1647, p. 52 en p. 57).

[p. 800]

quam fuit Harcurtius.¹⁹ Cardinalis Biquius a Gallis rogatus conditiones proponit pacis inter Barbarinos et eis oppositos. Galli militem scribunt apud Hamburgum et Argentoratum, praeterea in Westfalia et Leodico. Princeps Condaeus in praefecturam suam Burgundiae profectus ad muniendum eum limitem et convocandos ordines. Mandatum praeterea habet de prolatandis indutiis eum Burgundis comitatensibus. Dux Guisius reconciliari Coliniaco non vult, nisi causam norit provocationis, quam hic cunctatur enuntiare. Nobilium magnus sane numerus in agro Pictonico apud Lusinianum coit. Gorinus magnifice in hanc urbem intravit, deinde exceptus a regina regente vultu benigno. Civitas Aurelianensis bis centena millia nummorum francicorum pendit, ut a praesidio exoneretur. Quater mille nummi pistorienses hinc mittuntur ad permuniendam Ilerdam,²⁰ cui nunc Leridae nomen est. Domus Suessionensis paratur ad excipiendum hic Thomam principem. Magna hic in urbibus agrisque latrocinia et rapinae grassantur.

Dux Carolus ad Saram est, Bavarici in praesidiis. Ferme bis mille sunt, qui ab hostibus Rothwilae deprehensi militiam coacti sunt mutare. Non tantum marescallus Castilionaeus, sed et princeps Condaeus testati sunt et duci Aurelianensi et duci Guisio, nihil sibi fuisse negotii in illa nuper rixa.

Deus, excellentissime et illustrissime domine, res Suedicas et orbis christiani per consilia Sublimitatis tuae prosperet,

tuae Sublimitatis devotissimus cultor,
H. Grotius.

19 De Staatse ordinaris ambassadeur Albert Joachimi en de extraordinarii Willem Boreel en Johan van Reede van Renswoude vingen hun missie naar Engeland op 18 januari 1644 aan. Twee dagen later arriveerden zij in Gravesend.

20 Ilerda (Lérida, in het Catalaans: Lleida).

Lutetiae, XVI/XXVI Decembris 1643.

Addam quae hic dicuntur. A Catalanis lectos milites quater mille ad defendendam Ilerdam et loca vicina. Hibernare Bavaros in Suevia, caesarianos in Franconia, Lotharingos ad Mosellam. Hispanos in Luxemburgicum rediisse. Naves ex Gallia, quae in Hiberniam ibant, a parlamentariis captas. Contra in Britannia Armorica ob id captas Anglorum naves. Pro Angliae rege Hoptonum cum duodecim millibus esse in Cantio,²¹ principem Robertum bonis cum copiis in Northamtonia. A principe Mauritio captum oppidum Plimuthi, non et portum. Derbeium et Westcastrum frustra assultatum a parlamentariis.²² Ex Hibernia septem millia venisse ad augendas regis Angliae vires.²³ Alios Hibernos descendisse in Scotiam. Arma ad regem Angliae mari venisse pro duodecim hominum millibus. Marchionem Hamiltonum Scotum,²⁴ qui foederi facto a Scotis cum parlamentariis Anglis non adsensit, factum ducem Araniae. Parlamentarii cogunt singulos etiam privatos qui sunt sub eorum potestate, iurare in id foedus, et in patibulum egere quendam a rege

21 Sir Ralph Hopton was van Bristol op weg naar de koningsgezinden in Kent. Ten gevolge van tegenslag bij Farnham bleef zijn expeditie in Hampshire steken. Begin januari liet prins Rupert (Robert) van de Palts zijn stellingen bij Towcester (ten zuidwesten van Northampton) in de steek om het leger van zijn collega met 4000 ruiters en 2000 infanteristen te versterken (CSP Ven. 1643-1647, p. 57 en p. 60).

22 Derby en Chester bleven de koning trouw. Pas in 1645 bemachtigde het leger van de parlementsgezinde sir Thomas Fairfax de haven van (West-)Chester (CSP Ven. 1643-1647, p. 218 en p. 219).

23 De Ierse soldaten, die na het wapenstilstandsverdrag met de katholieke ‘confederation of Kilkenny’ van 15/25 september 1643 werk zochten in de koninklijke legers in Engeland.

24 James (1606-1649), markies van Hamilton (naderhand hertog van Hamilton), 's konings raadgever in Schotse zaken, had geweigerd de eed af te leggen op de ‘solemn league and covenant’. Zijn vurig geloof in de zaak van koning Karel I zou hem in 1649 het leven kosten (DNB XXIV, p. 179-183). Het bericht van zijn verheffing tot hertog van Aran (Arran) verscheen in de laatste tijdingen uit Oxford (17 december) van de Gazette 1643, no. 162, dd. 26 december 1643.

[p. 801]

missum.²⁵ Vicecomes Turenae marescallus Franciae Colmariam venit.²⁶ Residens Poloniae iam bis a regina auditus est comiter.²⁷

25 De executie van 's konings bode Daniel Kniveton op 27 november/7 december 1643 (CSP Ven. 1643-1647, p. 49).

26 Maarschalk Henri de La Tour d'Auvergne, burggraaf van Turenne, de nieuwe opperbevelhebber van het Frans-Weimarse leger.

27 De Poolse resident Claudius (Domenicus) Roncalius werd op 23 december voor de tweede maal aan het Franse hof ontvangen: ‘ayant eu la premiere [audience] de leurs Majestez dès son arrivée en cette ville, pour se condouloir de la mort du roy Louis XIII, de glorieuse mémoire, et se conjouir du regne présent’ (Gazette 1643, no. 162, dd. 26 december 1643).

Bovenaan de brief in de copie te Leipzig: Argumentum. Varia de clade Dutlingensi et rebus Germanicis. Monson capta; alia ex Hispania. Portugallorum gesta. Anglica. Biquii negotium pacis in Italia. Gallica. Quaedam de Lotharingo et Bavari exercitu. De rixa Guisii et Coliniaci. De variis delectibus et hibernis exercituum. Turbae Anglicae. Turenna Colmariam profectus. Residens Poloniae auditus a regina.