Briefwisseling van Hugo Grotius. Deel 14

[p. 745]

6576. 1643 december 5. Aan A. Oxenstierna.¹

Excellentissime et illustrissime domine,

Residens a Polonia qui hic est, vetus cardinalis Mazarini amicus, familiari admodum eius consuetudine utitur. Multi me monuere eum nobis malum coquere et exploratorem esse latentem sub Polonico nomine, submissum ab imperatore.² Is ipse residens aditum ad me quaesivit, sed arripui occasionem ex errore circa titulos eius qui ad me missus erat, ut non appetens salutationem ab eo negotio me expedirem. Cardinalis autem Mazarinus, sicut generosa quaedam consilia pro Gallia suscepit, ita odium in se plebis Gallicae partim sentiens, partim suspiciens, cogitur Romam in actibus suis spectare, quod Polono, Bavaro aliisque non ignotum.³ Quidam etiam papatum ab eo sperari putant, partim eo adductum felicitate, quam semper habuit, admirabili, partim astrologorum promissis. Viam autem ad eam rem esse unicam, ut quando Galliam habeat sibi subiectam, Hispaniam quoque sibi adiungat, promissa pace ex catholicorum usu, quippe duabus illis factionibus regi Romam. Haec, quanquam non pro exploratis habeo, tamen multorum iactata sermonibus, censui non reticenda, iudicium permittens prudentioribus. Gothofredus, qui iam in Batavia est,⁴ dixit eis qui ad me id perscripserunt, Galliae desiderium esse indutias longas, et Suediam per foedus obligatam, ut id sequatur. Rescripsi scire me foedus durare ad pacem aut indutias usque, sed ita me arbitrari, nihilo magis Suediam obligatam aptare se Galliae utilitatibus quam Galliam Suediae.

Rothwilam cepere Galli per pactiones.⁵ In eius oppidi obsidio machina, quam falconettam vocant, dissiliente brachium abreptum est marescallo Guebriano, unde is accedente morbo post aliquot dies est mortuus. Inde discordia, nolentibus Ranzovio obedire Vinariensibus. Itum est trans Danubium. Capta Dutlinga, machinae et pulvis bellicus posita extra oppidum, ut magis in expedito essent, si hostes advenirent. Ranzovius intra Dutlingam erat cum marescallo castrensi Montauserio Gallo et Ohmio tribuno Germano. Monuit eos tribunus Rosa venire hostem; ipse tamen non accucurrit. Vix nuntius venerat, cum adsunt ter mille equites hostium, qui illico machinas extra oppidum positas - erant autem viginti - capiunt, occisa cohorte ad machinarum praesidium posita. Sequentibus hostium pluribus, partim qui trans Danubium erant, partim qui subito Danubium transierant, nihil aliud facere potuere Ranzovius et alii qui intra Dutlingam erant, quam destituti machinis et pulvere bellico semet dedere. Qui hic rerum potiuntur culpam in Ranzovium conferunt. Germanos vero pridem conquerentes audivi obiectari se periculis, ut vile damnum.

Die Mercurii exacto vidi reginam regentem;⁶ obtuli ei literas reginae nostrae datas VII Octobris, pertinentes ad rem Benfeldianam.⁷ Ostendi magnam nobis factam iniuriam. Poposci acriter ut et exemplum in eos qui maxime deliquerant, statueretur, ne quis posthac

1 Tekst naar copieboek Dresden, Sächs. Landesbibl., C61, 170; gedrukt in Oxenst. Skrifter 2. afd., IV, p. 364 no. 509. Afschrift ook in copieboek Leipzig, UB, ms. 2633, f. 153. Zie voor een andere overlevering van de brieftekst, Grotius' brief aan Johan Oxenstierna (no. 6577).

2 De zojuist in Parijs gearriveerde Poolse resident Claudius (Domenicus) Roncalius, kanunnik van Ermland, zou ijveren voor een ‘katholieke’ vrede zonder de Zweden (Acta pacis Westphalicae; Die kaiserlichen Korrespondenzen I, p. 141 en p. 297).

3 De pauselijke nuntius Girolamo Grimaldi onderhield de contacten van hertog Maximiliaan I van Beieren met de regering in Parijs.

4 Théodore Godefroy verschafte kardinaal Jules Mazarin geheime achtergrondinformatie over de besprekingen die de Franse gevolmachtigden momenteel in Den Haag voerden (Lettres Mazarin I, p. LXXXVII-XCV).

5 Onderstaande berichten komen ook voor in Grotius' nieuwsbrief aan Nicolaes van Reigersberch, dd. 5 december 1643 (no. 6575).

6 De audiëntie werd de Zweedse ambassadeur op woensdag 2 december verleend.

7 Brief no. 6484, dd. 7/17 oktober 1643. Koningin Christina had haar boodschap opgesteld naar aanleiding van ‘groote clachten’ van Friedrich Richard Mockhel, resident in de Zweedse enclave Benfeld, over het verblijf van de Frans-Weimarsen in de Elzas (september-oktober 1643).

[p. 746]

tutelam a rege promissam infringeret, et damna resarcirentur. Ad ea regina regens respondit generaliter se omnia facturam quae ad bene servandam cum regina nostra amicitiam pertinerent. Narravit acceptam cladem, et cum dixissem maiores copias mittendas fuisse, et nunc etiam maiores ob damnum factum, respondit se id facturam; sperare se etiam nostros non abstenturos a distinendo hoste. Dixi nuper Erfordienses nostros excurrisse in agrum Moguntiacensem,⁸ commemoravi quo in loco essent res Torstensonii et Koningsmarcii.⁹

Postridie ad me venerunt comes Briennius, qui locum eum obtinet quem antehac Chavigniacus, et a cardinale Mazarino is, quo ille ad res externas maxime utitur, Sillonus.¹⁰ Ex iis, sed et ex aliis didici per illud malum quod apud Dutlingam evenerat sine ulla mora Rosam et Tubadelium celerrime se contulisse Brisacum et in vicina oppida. Mitti hinc vicecomitem Turenae, ducis Bullionii fratrem, nunc Franciae marescallum, Germanis principibus affinem, ut exercitui, qui sub Guebriano, imperet, notus et non ingratus Germanis; pecunias missas, properare eodem militem ex Campania aliisque regionibus. Utriusque sermo eo tendebat ut collecto ex praesidiis Suediae quae sunt in proximis Germaniae locis milite, aliqua fieret hostilium virium distractio, tum quod praesens necessitas id requireret, tum quod ad frangendam hostium ferociam pertineret manifestis indiciis ostendi foederatorum contra eos consensionem. Comes Briennius insuper, tanquam magnum arcanum et quasi nobis id magno imputans, addebat intellexisse reginam regentem et ministros eius Moscovitam bellum in nos moliri.¹¹ Respondi, ex affinitate quam is contraxisset cum rege Daniae, facile intellectum Suedis tale aliquid posse metui, eoque magis, quod Russi non minus dolentibus oculis adspicerent terras sibi ereptas, quam Angli Normanniam et Aquitaniam. Sed etiam in eum eventum paratos nostros. Esse autem et hoc inter causas, cur aequa pax sperni non debeat.

In Hispanico fine Motta Odincurtius accusatur in hac aula, quod per totam aestatem multo validior hoste nihil aggressus esset.¹² Excusavit se, quod pecunia destitutus metueret seditionem. Nunc vero cum Hispani XX millia habeant, ipse fere undecim, conspiciendum se dedit Hispanis qui Monsonem obsident, et cum ii praeter numerum militum etiam munimentis tuti essent, ad proelium eos vocavit quanquam, ut aiebat, copiis superiores, addita et hac conditione se iam nunc Monsonem traditurum in ipsorum manus dummodo obsides darent, se reddituros id oppidum, si fortuna proelii contra eos esset. Id quanquam merito sprevere Hispani, rebus magis quam rumoribus intenti, Catalanis magnum attulit gaudium, datam credentibus materiam, ut Hispanis ignaviam exprobrarent.

De clade illa ad Dutlingam certiora discemus. Qui minimum dicunt, mille homines aiunt desiderari. Supplementum audio esse millium quatuor. In Italia Valetta, qui Venetis militat, vastitatem infert agro Bononiensi.¹³ Regina regens hic voluit, ne miles aut Barba-

8 Het Zweeds garnizoen te Erfurt had het kasteel Birstein (tussen Fulda en Frankfort) van proviant voorzien.

9 De wapenfeiten van de Zweedse bevelhebbers Lennart Torstensson en Hans Christoph, graaf van Königsmarck, in Silezië/Moravië en Pommeren.

10 Henri-Auguste de Loménie, graaf van Brienne, de opvolger van staatssecretaris Léon le Bouthillier, graaf van Chavigny, en Mazarins secretaris Jean de Silhon moesten de Zweedse ambassadeur het nieuws van de Franse nederlaag bij Tuttlingen brengen. Diezelfde dag, donderdag 3 december, schreef kardinaal Jules Mazarin geruststellende brieven aan Frankrijks bondgenoten; vgl. Lettres Mazarin I, p. 475-484, en Journal d'Olivier Lefèvre d'Ormesson I, p. 126-127.

11 De Franse regering had in november lucht gekregen van een in Rome gelanceerd Spaans plan om de tsaar en de koningen van Polen en Denemarken te interesseren voor een krijg tegen Zweden (Lettres Mazarin I, p. XC).

12 Het uitblijven van een groot Frans offensief tegen Rosas, Tarragona en Tortosa werd de onderkoning Philippe, graaf van La Mothe-Houdancourt, zeer kwalijk genomen. In februari 1644 moest hij zich schikken in de supervisie van een ‘visiteur général de Catalogne’ (Sanabre, La acción de Francia en Cataluña, p. 245-252).

13 Jean-Louis de Nogaret, chevalier de La Valette, de natuurlijke zoon van de hertog van Epernon (no. 5672 (dl. XIII)), assisteerde met een eenheid voor Venetië gelichte Zwitsers het leger van Francesco I d'Este, hertog van Modena. Weldra zou de pauselijke legerleider Achille d'Estampes-Valençay hen uit de omgeving van Crevalcore verdrijven; zie no. 6556.

[p. 747]

rinis aut contrariae parti hic colligeretur. Colligitur tamen sed clam. Comitatui Burgundiae Galli indutias offerunt, si millionem quotannis persolvant. Scribuntur hic novae cohortes X, alae duae. Libri eduntur contra pontificem, et librarius ob eam rem captus a magistratibus dimissus fuit. In Canadam Americae partem ad augendum subolem mittuntur hinc feminae vitae turpioris, sed prius a morbis quos talis vita adfert purgatae. Vetitum hic aurum, argentum, aut sericum denticulatum vestibus superducere. Reginae matris defunctae hereditas¹⁴ a rege et duce Aurelianensi sub beneficio inventarii aditur. Iesuitae episcopis satisfecerunt, accusati ob homilias quorundam eius societatis contra librum Arnautii Sorbonistae, approbatum a multis archiepiscopis, episcopis et doctoribus.¹⁵ Quaestio est, an expediat post peccatum capitale uti communione, an eam differre aliquamdiu et paenitentiam interne¹⁶ agere. Hoc aiunt episcopi, illud iesuitae, at non omnes. Millio librarum missus legatis pacem tract[at]uris, ut dignitatem regni bene sustineant. Marchio Breszaeus Toulonum e mari venit, una magnarum navium amissa. Conscribitur hic miles ad tutelam viarum intra et extra urbem.

Francofurti ad conventum venit legatus ducum Brunsvicensium. Non placet, quod se absente constitutum, ut solus imperator et electores mittant in Westphaliam pro pace et inde notitiam accipiant eorum quae geruntur. Dubium est, an se sit oppositurus. Regi Daniae rescripsit conventus. Attamen si is rex et rex Magnae Britanniae plane in eo perstent ut in Westphalia res Palatina tractetur, placuit ut electores ea in re regibus illis morem gererent. Apud multos in Francofurtensi illo conventu spes pacis languescit; tot se aperiunt difficultates.

In Anglia domus, in qua Londinii divertitur Harcurtius, irrupta et spoliata est. Quidam eam ob rem capti. Scriptum parlamentariis tradiderat idem comes Harcurtius, eo significans velle se edoceri quae causae eos ad arma egissent, ut querelis remedium secundum leges, consuetudines et edicta vetera adferretur. Id vero plane iis non placuit, qui episcopos exactos volunt. Archiepiscopus Cantauriensis per advocatos se defendit, negans se aut in re aut in modo quicquam egisse contra regni salutem aut leges. Literae scriptae Constantinopoli V Septembris¹⁷ nuntiant per legatum Moscovitae, comite addito quem nazirum vocant,¹⁸ renovata foedera, per bellum Asacense non nihil turbata; Epidaurios tributum solenne solvisse per legatum,¹⁹ classem Turcicam ab ora Calabriae rediisse cum paucis captivis. Dicebatur captus esse Zulficarus, Asiae Minoris praefectus, dum Cypri possessionem attentat. Haec nunc habebamus.

Deus, excellentissime et illustrissime domine, reginae, regno ac Sublimitati tuae det res prosperrimas,

Sublimitatis tuae devotissimus cultor,
H. Grotius.

14 Het Keulse sterfhuis van de Franse koningin Maria de' Medici († 3 juli 1642) was zwaar belast met schulden.

15 Een aantal bisschoppen had op 16 november ten huize van kardinaal François de La Rochefoucauld gesproken over de aanvallen van de jezuïeten op het werk De la fréquente communion van de jansenistische theoloog Antoine Arnauld, doctor van de Sorbonne; zie no. 6518. Begin december stelde kardinaal Jules Mazarin zijn paleis open voor een theologisch debat (Journal d'Olivier Lefèvre d'Ormesson I, p. 127). Een week later hoorde Lefèvre d'Ormesson een ‘sermon’ van Charles Hersent aan: ‘Il conclut pour la fréquente communion, pourvu qu'on y apportast les préparations, et dit néantmoins que la pénitence entre la confession et la communion n'estoit point nécessaire’ (o.c., p. 129).

16 In de nieuwsbrief aan Johan Oxenstierna: ‘interim’.

17 Wellicht had Grotius een brief ontvangen van de heer van Maison Blanche; vgl. nos. 5916 (dl. XIII) en 6194. Het nieuws lijkt overeen te komen met de Venetiaanse berichten die de Gazette 1643, no. 149, dd. 21 november 1643, over het Ottomaanse rijk publiceerde: ‘De Venise, le 31 octobre 1643’.

18 ‘Nazir’, een dienaar die toezicht hield op de ceremoniën (Hammer, Histoire de l'Empire ottoman XVII, p. 234).

19 In de nieuwsbrief aan Nicolaes van Reigersberch: ‘den ambassadeur van Raguse’ (Dubrovnik). De handelsstad was schatplichtig aan de Sultan.

[p. 748]

Lutetiae, XXV‹I› Novembris/V Decembris anni 1643.

De re Benfeldii nihil plane mihi dixere aut comes Briennius aut Sillonus. Hostium exercitus in Germania est ad XX millia. Gallicus aegre XIII millia habuit, ita ut mirum sit eum tam longe abiisse a praesidiis suis. Praefectus Uberlingae cepit arcem Heiligebergam. Hispani qui in Mediolanensi terra sunt, duo castella faciunt ad Lacum Maiorem et ad ripam Tanari.²⁰ Galli in Pedemontano tractu extra praesidia habent VI millia peditum, equitum duo. Barbarini duo castella faciunt apud Perusiam. In Lotharingia femina nobilis [Balmontia], sueta militiae, Croatas aliquot fudit. In Anglia princeps Robertus Northamptonum obsidet, Mauritius princeps Plimuthum cum spe bona successus. Comes Hollandiae, parlamentariis reconciliare se volens, non ita suspiciones eluere potuit ut non in custodiam daretur.

20 In de andere nieuwsbrieven: ‘Tecina’ en ‘Tecine’.

Bovenaan de brief in de copie te Leipzig: Argumentum. De residente Polonorum. Mazarini timor. Spes papatus. Gallorum mens de indutiis faciendis. Rothvila capta. Guebrianus ex vulnere obit. Discordia ducum. Capta Dutlinga licet, hosti supervenienti se dedere coacti, mille occisi. Acta cum regina Gallorum consilia de resarcienda clade. Num Suedis a Russis metuendum. Motta Odincurtius se excusat. Veneti vastant Bononiensem agrum. Delectus exterorum in Gallia prohibitus. Indutiae Burgundis oblatae. Libri contra pontificem. Missae in Canadam feminae. Vetitum aurum vestibus superducere. De reginae hereditate. Iesuitarum controversia. Legatis ad pacem pecunia missa. Reditus classis. Galli scribunt militem. De conventu Francofurti, Palatini causa. Harcurtii acta apud Anglos. Cantauriensis se defendit. Turcica. Germanica. Quaedam ex Italia. Heros Lotharingica. Anglica.