Briefwisseling van Hugo Grotius. Deel 14

[p. 598]

6464. 1643 oktober 9. Van P. Pels.¹

Mijnheer,

Offe ick well per mijnen vorgaenden u. Exc.^cie geschreven te seynden eene antworde van dominus Ruarus², soo sulckx dor sijn verseuym naergebleven en alsoo niet eer als mids desen konnen geschieden, daeraen ick mij referere.

Den invall van de imperiale onder het belaydt van Crocauw³ als generall-mayor sall uE. vernommen hebben. Coninxmarck⁴ is hem gevolgt en, soo nu de vliegende tijdinge compt, Crocau overvallen, uyt sijn lager gedreven, hij gevangen, verhauwet, gebleven, in somma in de vlucht geslagen, de seckerheyt met den naesten. De Polse senatoren en sijn met desen invall niet tevreden, hebben aen de Poviatten⁵ doen schrijven de subsidiën tot betaelinge van des coninx schulden tot naerdere ordre inne te hauden. Daer gaet ooc eenen voor dat Torstenson de imperiale armee in Slesingen volkommen saude geslagen hebben.⁶ Tot Warschauw saude tegens 27 November een sinodo uytgeschreven worden ome die van de religie non comparendo te contumaceren, want sij en sullen niet compareren.⁷

Blijvende, mijnheer,

u. Exc. diener,
Paulus Pels.

1 Hs. Rotterdam, GB, coll. RK, niet gecatalogiseerd. Eigenh. oorspr.

2 Vgl. no. 6320, dd. 17 juli 1643, waarin Pauwels Pels bekent dat hij een aan hem gerichte brief van Grotius ter inzage had aangeboden aan de Danziger sociniaan Martinus Ruarus.

3 De keizerlijke generaal-majoor Joachim Ernst von Krackow (Krockow) was in augustus de Oder overgestoken en had niet ver van Gorzów Wielkopolski (Landsberg) de route naar Pommeren genomen.

4 De Zweedse opperbevelhebber Lennart Torstensson liet de achtervolging van de keizerlijken over aan het expeditieleger van Hans Christoph, graaf van Königsmarck. Deze week hadden de Zweden bij Biaƚogard (Belgard) het eerste vuurcontact met de vijand gehad (Gazette 1643, no. 136, dd. 31 oktober 1643).

5 ‘Powiat’ (district). De Poolse senatoren vermoedden dat een hooggeplaatst persoon - koning Wladislas IV?-heimelijk de keizerlijken steunde (Urk. u. Act. I, p. 137-138).

6 De Zweedse hoofdmacht had zo juist de belegering van de plaats Sovinec (Eulenberg) in het grensgebied van Silezië en Moravië ingezet (Doc. Boh. VII, p. 46 no. 82 en p. 47, nos. 86 en 88).

7 De synode die deze maand in Warschau werd bijeengeroepen, droeg het karakter van een openbaar eerbetoon aan de koning (A.S. Radziwiƚƚ, Memoriale III, p. 147-149).

9 October 1643, Dansick.

Bovenaan de brief schreef Grotius: Rec. 3 Nov.

Bijlage:⁸

Martinus Ruarus aan Pauwels Pels, 1 oktober 1643.

Domine,

Non bene memini omnium quae antehac scripsi ad dominum Mercierum⁹ de facto domini legati Sueciae, attamen conscientia mihi mea testatur me nunquam neque locutum

8 De tekst is opgenomen in de door David Ruarus verzorgde editie van Martini Ruari, necnon H. Grotii, M. Mersenni, M. Gittichii, et Naerani aliorumque virorum doctorum ... ad ipsum epistolarum selectarum centuria, Amsterdam 1677 (BG no. 1243), p. 284-290, en in een nieuwe vertaling in de Martini Ruari necnon aliorum illustrium, spectabilium doctorumque virorum ... centuria altera et ultima, Amsterdam 1681, p. 438-444.

9 Edmond Mercier, een vrijzinnig calvinist, die in Parijs een pension onderhield voor voornamelijk Poolse studenten en daarnaast secretariaatswerkzaamheden voor Grotius verrichtte (Pintard, Libertinage, p. 50). De brief die hij van de Danziger sociniaan mocht ontvangen ontbreekt in bovengenoemde centuriae.

[p. 599]

esse neque scripsisse de viro hoc magno, nisi cum reverentia quam omnes literati maximis eius debent meritis.¹⁰ Interim dabit mihi veniam, quod utar erga eum libertate quam ipse Paulus dedit Corinthiis,¹¹ id est quod iudicium de eius scriptis feram pro captu meo.

In ultimis ad te literis¹² inquit in ecclesiis romanae adhaerentibus doceri praecepta Domini nostri. Sed quaeso te, ubi sanctissima Domini praecepta transformantur in consilia et optioni arbitrioque hominum permittantur, imo ad maximam christianorum partem non pertinere dicuntur, annon hoc est omnem eorum vim abolere? Quid dicam de Sanctae Eucharistiae adoratione, de invocatione Sanctorum et imprimis Domini nostri matris? Mea sententia non appropinquant illi modo idololatriae, verumetiam planissime eam committunt, praesertim si ad populi mentem spectes, imo nonnullorum etiam ex clericis. Nam utut non negem posse quem in signum reverentiae genua flectere coram sanctis Eucharistiae symbolis, tamen cum habentur symbola pro ipso corpore et sanguine Domini atque adorantur pro corpore et sanguine Domini, non video qua ratione ab idololatria illi excusari queant. Ita cum Sanctis adscribitur quod audiant preces et cogitationes tot millium percipiant, qui uno eodemque tempore eos invocant, nonne id est deos ex iis facere aliquos et illis tribuere honorem qui ad neminem nisi ad Deum et Dominum nostrum pertinet? Si sunt episcopi et alii viri docti qui dant operam, ut emendetur hic error, gratia sit Deo; sed quoad haec tamen agendi ratio in ecclesia romana obtinet, qui aliter arbitrari possis, nisi idololatriam serpere in medio illius?

Dominus legatus scribit doctrinam de gratia, de libero arbitrio, de necessitate tum fidei tum operum bonorum in ecclesia romana esse integram; id quod concedo, si bona opera intelligantur ea quae a Deo nobis mandata sunt. Interim video, licet illa ibi adhuc doceantur, tamen maioris fieri opera arbitrio hominum introducta, ita ut quamplurimos invenias qui exempli gratia die Veneris inebriari multo malint quam ovum edere; quod est profecto, ut Dominus noster inquit, excolare culicem et camelum deglutire.¹³ His adde id quod ipse dominus legatus fatetur, confessionis et indulgentiarum abusum bonae doctrinae virtutem perdere. Quicunque enim persuasum habet se facillime a peccato suo liberari et sanari posse, non difficulter etiam in id prolabi volet, impulsus magni alicuius boni aut voluptatis cupidine. Bene habet, quod dominus legatus velit omnem movere lapidem, ut his abusibus remedium afferatur. Ego vero aegrotum difficulter inductum iri vereor, ut remedia pati velit si quis ei aduletur et dicat morbum eius non tam esse periculosum quam est revera.

Sit ita, fateatur ecclesia romana posse servari qui semper ad Deum et Dominum nostrum preces suas dirigunt; interea ibi damnantur et exuruntur illi quibus Sanctos invocare religio est. Verum est Calvini sectatores in Gallia morte non plus affici propter religionem suam, at etiam bene novi hanc rationem ibi magis vi armorum esse introductam quam clericorum doctrina. Et quare non utuntur eadem moderatione in Hispania, in Italia et praesertim Romae, ubi ecclesiae caput in suis decretis errare nesciens manu sua tenet imperii habenas? Vel in Gallia, ubi venia datur Calvini sectae, darentur flammis forte alii non peiores christiani, si eos ibi esse palam fieret. Si dominus legatus pro virili stabilire conatus est edicta quae calvinianis concedunt libertatem conscientiae et religionis suae exercitium, magna ab omnibus christianis bonis gratia debetur ei et laus Deo pro bono successu, qui det ei dignum factis praemium. Verum opto quoque, ut eius labor aeque felix sit pro omnibus christianorum sectis ac fuit pro calvinianis, idque non solum in Gallia sed ubique; imo credo cogitationes eius in id intentas fore, quantum saeculi nostri conditio permittit.

Dominus legatus petit, inter argumenta quibus convinci me velim, ponam universalem

10 Marin Mersenne had in 1641-1642 ook de mening van Ruarus gevraagd over Grotius' recente theologische publicaties (Corresp. Mersenne XI, p. 61-69, p. 107-113, p. 154-156, p. 194-197 en p. 378-382).

11 Vgl. 1 Cor. 6.

12 Blijkbaar had Grotius zijn correspondentievriend Pels op de hoogte gesteld van de stand van zaken in de discussie met de Haagse hofpredikant André Rivet over de inhoud van zijn Via ad pacem ecclesiasticam (BG nos. 1166 en 1167) en Votum pro pace ecclesiastica (BG nos. 1183 en 1184).

13 Matth. 23:24.

[p. 600]

ecclesiae antiquae consuetudinem. Ego vero fateor ecclesiae ut bonae matri honorem habendum esse, modo ne haec mater praecipiat nobis quod Deus noster pater prohibuit. At video multum etiam solere abuti homines praetextu universalis antiquae ecclesiae consuetudinis. Etenim pauci sunt ex primorum saeculorum scriptoribus quorum opera integra ad nostra tempora pervenerunt. Et illi ipsi licet nos de illarum ecclesiarum sententia doceant quibus adhaerebant ipsi, tamen nec tacent de aliarum aetatis suae dissensione, quae propterea etiam eiusdem antiquitatis cuius ipsorum ecclesiae fuerunt. Si vero contra causari velint has dissidentium ecclesias exiguo fuisse numero, responderi potest professorum rei alicuius numerum non semper certum argumentum veritatis esse. Adde hos bonos ecclesiae patres, qui nobis vel de primis saeculis reliqui sunt, ab illis ipsis non semper recipi qui tantopere authoritatem eorum iactant. Exempli enim gratia, longe illi aliam opinionem foverunt, id quod ipse dominus legatus mihi concedet, de natura et nativitate Domini nostri quam quae postea in synodis est constituta et nunc pro vera habetur in omnibus fere christianorum ecclesiis et scholis. Domino legato etiam bene nota est omnium propemodum antiquorum ecclesiae doctorum sententia de millenario Domini nostri regno; cui nescio an ipse calculum suum adiecturus sit. Bonus ille Irenaeus, proximus apostolorum ipsorum saeculo, somnia quaedam nobis narrat haud absimilia Talmudicis fabulis; et tamen asserit seniores aetatis suae haec ab ipso Sancto Johanne audivisse, qui ea quasi ex ore Domini profecta praedicaverit. Imo per eandem apostolorum traditionem persuadere se nobis postulat, Dominum nostrum quinquaginta annorum in terris vitam exegisse, quod nullam veri speciem babet.

Fateor multum ecclesiae christianae paci concedendum esse, et tacenda nonnunquam dogmata vera quidem, sed minus necessaria ad salutem. Spero autem dominum legatum mihi etiam concessurum esse hanc prudentiam magis convenire tempori quo homines adhuc inter se de dogmate aliquo ferendo consentiunt. Postquam vero disputari ea de re coeptum est, postquam in partes secessum, tum vero oportet, ut ubi veritas est, illas nos quoque partes amplectamur; attamen sine omni nimio affectu et perturbatione animi, non vero sine demonstratione nos errantes odio minime prosequi, etsi errores summa quantum fieri potest modestia refutemus. Etiam fateor non statim reiiciendum esse modum loquendi quem caeteri christiani in dogmate aliquo amplexi sunt, licet Sacrae Scripturae inusitatum, modo eius interpretatio cum Scripturae sententia conveniat; illud hic etiam cavendum, ne veritatem praecipue in rebus magni momenti perdamus, periculosam illi larvam inducentes.

Quod odium domino legato adversarum partium praedixi, id existimationem de illo meam ostendit, quod persuasum habeam dominum legatum nullum sibi corporale commodum quaerere in hoc ecclesias uniendi studio; quippe qui non ignoret, quam alias mercedem Erasmus, Melanthon et alii reportaverint. Ad me vero quod attinet, utique non invenio meliorem christianos adeo dissentientes uniendi rationem, nisi ut distinguantur res necessario credendae et praestandae ad salutem ab illis quae non sunt adeo necessariae, atque ut rationibus homines perducantur ad veritatem illarum, in his autem alter alterum amore christiano ferat, orando communem Deum ut ipse vulnera nostra sanet. Gaudeo dominum legatum non tantum viam ad pacem nobis in Germania conciliandam ingressum esse, verumetiam spem eius habere aliquam, quanquam metuo simulatque pax reddita fuerit reipublicae, ne bellum ibi denuo exoriatur privatorum conscientiis. Verumenimvero, utut res ceciderit, melius tamen erit propter suam religionem a magistratu suo persecutionem pati quam quotidianae militum vi atque insolentiae expositum esse.

Haec sunt, domine, quae tibi consideranda dare volui super ultimis domini legati Sueciae literis, meliora doceri paratus, sive a te, sive ab ipso domino legato; cui submissa si videbitur officia mea deferes, tibique de me persuadeas, quod permaneam tuus etc.

Dabam in Straszynio,¹⁴ 1 Octobris 1643.

14 Straszyn, enkele kilometers ten zuidwesten van Danzig. In deze plaats vestigde Martinus Ruarus zich nadat hij door de fel lutherse raad van Danzig de stad was uitgezet; zie no. 6204.

Bovenaan de brief staat: M. Ruarus Pelsio. En: Sequentem epistolam ex Gallico autoris vertimus.