Briefwisseling van Hugo Grotius. Deel 2

674. 1621 Aug. 8. Van J. de Haen⁶.

Mijn Heere, ende zeer waerde Medebroeder.

Naer mijn vertreck van Antwerpen ende arrivement alhier in 't Landt van Holstein⁷, hebbe terstont U E. geadviseert van mijn wedervaren ende van de

6 Hs. U.B. Leiden, cod. Pap. 2. Gedrukt Navorscher LIV (1904) p. 219. Beantwoord door n^o. 685. Schrijver is de gewezen pensionaris van Haarlem, die als Remonstrant had moeten vluchten, en thans raad was van Frederik III, hertog van Holstein, die aan de gevluchte Remonstranten bescherming verleend had.

7 Over de vestiging der Remonstranten in Holstein en hun kolonie aldaar, zie Joh. Tideman, Frederikstad aan de Eider en hare Hollandsche gemeente, 1852, en F. Pont, Friedrichstadt an der Eider, 2 dln., 1913, 1921.

[p. 116]

gelegentheit alhier ende wel gehoopt hadde daerop wederom een briefken van U E. ontfangen te hebben, ende van U E. wedervaren ende gelegentheyt aldaer, ende 't geene aldaer in 't vaderlandt passeert, alwaer ick niet en twijffel U E. goede correspondentie is houdende, te meer overmits onse onderlinge toesegginge van goede correspondentie t'samen te houden voor ons voors. vertreck van Antwerpen, ende zeeckere myne Memorie voor mijn voors. vertreck oock ten overvloet gelaten onder d. professorem Episcopium, omme aen U E. te bestellen, omme dienvolgende U E. brieven aen my te mogen bestellen. Dewelcke neffens mijn voors. schryven, al opten 11. Juny, soe ick uyt het schryven van den heere Joh. Uuytinbogart van gelycke date hebbe verstaen, by hem aen U E. datelicken voorts bestelt is geweest. 't Sedert 't selve myne schryven heeft Z.F.G. den hertooch van Holstein my belieft die eere ende gunste te bewysen, ende my aen te nemen in synen dienste op een jaerlicx proper vereringe ende tractement, die oock U E. ende d. Uuytenbogardo ende de gemeene zaecke van de Remonstranten zeer bewogen ende toegedaen is, ende niet lievers en soude sien als U E. presentie alhier, als ick voor desen hebbe geschreeven, ende, door syne last, oock iterativelicken aen d. Uuytenbogardum op synen brief ende rescriptie hebbe gerepliceert¹, ende meer categorice ende absolute als vooren geschreeven van derselve goede affectie ende genegentheit tot zijn persoon, ende oock niet liever soude sien, als syne residentie ende bywoninge alhier, in goede verseeckerheit ende onder schut ende protectie van S.F.G., medt voornemen omme denselven alhier alle gunst ende faveur te bewysen, waerover hy hem sal hebben te bedancken. My dunckt, onder correctie, dat het een groete genaede ende weldaet is van Godt den Heere, dat hem belieft het hert ende gemoet van Zyne F.G. te bewegen medt soedanege Christelicke meedogentheit ende compassie over de arme geaffligeerde Remonstranten, ende deselve - hoewel by haere partye ende vervolgers medt valsche loegenen ende calumniën alomme zeer odieus ende hatich gemaeckt, ende gepoecht dat zy, uyt haer vaderlandt verjaecht ende verdreven sijnde, oeck nergens anders by andere Potentaten, Prinsen ende Republicquen aengenomen ende geherbercht souden worden, maer als Godtloese ende execrabele menschen van eenen yeder verstoeten ende verlaten souden worden - nyet alleen hier te herbergen in zijn Landt, maer bovendien denselven oock te begenadegen ende te vergunnen dat zy, volgens zeecker haer verleent octroy, selfs zeeckere bequame ende welgeleegen plaetse tot handelinge, trafficque ende neringe, med groet voordeel, privilegiën, vryheiden ende exemptiën in zijn Landt, zullen mogen approprieeren tot een stadt voor haere refugie ende vrye woninge, omme aldaer publickelicken, vry ende onbecommert haeren Godtsdienst ende religie te mogen oufenen ende exerceren, onder haer eigen Magistraet, politie ende wetten ende schut ende protectie van S.F.G., medt expresse toelatinge ende conniventie van de directie over de kercken ende gemeenten van de remonstranten in 't landt, als sy totnochtoe op andere plaetse hebben gehat. Wesende 't selfde van meerder consideratie ende waerde als de voors. directie totnochtoe op andere plaetse gehat, overmidts de voors. directie alhier bequamelicken oeck can geschieden, ende dat nyet by ofte onder de Papisten, ende tot plaetse gehoerende onder den Spagnart ofte Ertshertogen, als voor desen, ende geene cleine opspraecke gecauseert

1 Er is in de Brieven van Joh. Utenbogaert, ed. Rogge, een brief van De Haan over de vestiging in Holstein, n^o. CCLXII (deel II: 1 p. 159).

[p. 117]

by onse wederpartye, voorghevende ende veele van de eenvoudige gemeente gepersuadeert ende diets gemaeckt hebbende, dat men aldaer gemeenschap ende communicatie was houdende medt den Jesuiten ende Spaensgesinde, maer onder een Prince wesende neutrael, ende van de Evangelische gereformeerde Religie, ende de Remonstranten toegedaen ende bewogen. Waerdeur oeck lichtelicken soude cunnen geschieden dat de leere der waerheit ende de onnoeselheit van de arme geaffligeerde Remonstranten ende het notoir ongelijck van haere wederpartye niet alleen hier by Zyne F.G. ende in zynen landen, maer oeck by andere Duitsge Princen ende Fursten, syne naegebuiren, geallieerde ende bloetverwanten, jae deur geheel Duitslandt ende gansch Europa, notoer ende kundtbaer gemaeckt soude cunnen worden. Welck soedanich beneficie ende genade van Godt den heere, voorwaer, niet versuimpt ende verwaerloost behoert te worden, maer in allen manieren, waerdelicke ende zeer danckelicken geamplecteert ende waergenomen behoert te worden, opdat oeck alsoe de Remonstrantsgesinde ergens een zeeckere ende bequaeme plaetse mogen hebben, medt voortganck van de opbouwinge van de voors. plaetse. Alwaer sy publickelicken onder de protectie van haere Souvereine overheit ende wetlicke Regeringe, van een Magistraet ex professo Remonstrantsgesint wesende - hetwelcke noch nergens ende in geene plaetse toegelaten is - om haeren Godtsdienste ende Religie in stilligheit vry ende onbecommert te mogen exerceeren ende beleven, ende t'allen tyde by vorder verloop, vervolginge ende destructie van ons lieve ende desolaet vaderlandt, een seecker geprepareert refugie ende Asilum mogen stellen, waer sy haer toevlucht mogen neemen, insonderheit oeck wesende de voors. plaetse seer vruchtbaer ende planteit ende overvloedich van alle lijftochten tot's mensgen noetruft van noeden, goetcoep leeven ende zeer nut ende bequaem tot de trafficque, negotie, handelinge ende neringe te water ende te landen. Niet comende in consideratie hiertegens dat eenege meenen, doch medt weinich apparentie ende fondament, dat door het transporteeren van de voors. directie alhier, ende prepareeren ende opbouwinge van de voors. plaetse, het gemeene corpus van de remonstrantsgesinde in 't Landt groetelicx geswact ende de collecten vermindert ende in verloep souden comen ende geraecken. Want schoen genomen eenich weinich personen uyt alle de provintiën ende steden, remonstrantsgesint wesende, ende een schrick ende afkeer hebbende van de tegenwordege Regeringe, ende aldaer nyet cunnende leeven in soe groet ongerustheit ende quellinge in haer conscientie ende gemoet, ende oufenen van haeren Godtsdienst medt soe groete vreese, gevaer ende peryckel, uytten lande comen te vertrecken tot voors. plaetse, soe en can datselve niet ofte wenich importeeren ten regardt van de groete meenichte in 't Landt, ende het verblyven van zoedanige goede luyden in 't landt - van nature geneegen tot stilte ende ruste, ende niet wel die courage ende clouckheit hebbende, omme, niettegenstaende de rigoureuse ende scherpe ordonnantiën ende placcaten, mede opentlicken ofte heimelicken te compareren ter bestemde plaetsen tot oufeningen van haeren Godtsdienste ofte yet mede te doen tot bevorderinge van de voors. collecte - weynich vordeel gheven can, maer wel ter contrarie haer vertreck groet vordeel tot bevorderinge ende opbouwinge van de voors. plaetse ende toevlucht der Remonstranten, ende omme vandaer vrylick ende onbeschreumt, opentlick doende professie van 't gevoele ende geloeve der Remonstranten, het gemeene corpus in 't landt met raedt ende daet, ende liberale hantreickinge ende caritate, te mogen behulpelick zijn, hetwelcke sy, in 't Landt wesende, vreesen ende schreumen te doen.

[p. 118]

Hebbe alle 't selfde oeck voor desen aen D. Utenbogardum geschreeven ende noch tegenwordich wederom aen hem schrijve alle 't selve in goede consideratie ende regardt te willen nemen, die my by den zynen van den 14. ende 28. Juny heeft gerescribeert daertoe wel geneegen te sijn, de vrunden van Coelen tot Antwerpen by hem wederom was verwachtende¹, omme opte voors. redenen ende schriftelick raport van de Gecommitteerden, van wegen de Societeit hier geweest zijnde, rypelicken te letten ende te resolveeren, ende midlertijt ende om geen tijdt te verliesen oeck de broeders ende kercken ende gemeenten in 't landt daervan openinge gedaen hadde, omme daerop haere inclinatie ende meninge te verstaen, als oeck U E. goeden raed ende advys, doch in allen gevalle becommert zijnde, hoe hy best ende bequaemst ende medt minste gevaer ende peryck(el) syne reyse herwaerts soude mogen nemen, 't welcke mijns ordels ende onder correctie best ende bequaemst soude cunnen geschieden te water in Vranckrijck van Rouen ofte Cales op Hamburch ofte Tonningen ofte Housen in Holsteyn, naer gelegentheit, alwaer men gemeenlick wel gelegentheit vint van oestersche scheepen. Ende omme tot Hamburch niet te comen, soude men oeck onder weege opte Elbe mogen desembarqueren ende mette boet aen landt doen setten tot Bronsbittel, ende vandaer voorts mette wagen over landt comen tot Tonningen, maer 6. mylen daer vandaen, alsoe te lande in 't doen van de voors. reyse, overmits de onveiligheit van de weegen, als anders, voor hen meer gevaer ende peryckel soude zijn gelegen. Hoope voor desen opte voors. saecke all een goede resolutie genomen sullen hebben, ende wil oversulcx in myne gebeden haerder gedeincken, ende Godt den heere bidden denselven te willen geleiden met zynen heilegen Engel ende een goede voorspoedige reyse verleenen, dat wy malcander hier in goede gesontheit wederom mogen sien ende vinden, daer ick van ganscher herte oeck wensche ende verlange naer U E. coemste ende presentie.

Tot hiertoe, mijn heere, gecomen zijnde in 't schryven, is my behandicht uwe my seer aengenaeme ende overlange gewachte ende gewenste schryven uyt Parys van den XVIII. Juny², ende hebbe daeruyt zeer gaerne ende medt blyschap verstaen U E. voorspoedege overcoemste in goede dispositie ende gesontheyt tot Parijs, item van 't goet accoeul, eere ende vrundtschap, U E by veele principale heeren van den Raede van Syne Ma^t. aengedaen ende beweesen, van de beieginge ende affscheit den Ambassadeurs extraordinaris van ons Landt³ door last van Zyne Ma^t. gegeven, ende van 't geene aldaer in Vranckryck, in ons Landt ende elders passeert. Midtsgaders van U E. perticulyr voornemen, meninge ende intentie, omme vooreerst alsnoch niet te resolveren U E. medt de gansche familie daer ter neder te zetten, maer eerst gaerne soude sien, hoe de saecken haer in't Rijck ende van ons Landt sullen willen schicken, ende oeck wachten ende letten op hetgunt de directeurs van de Societeit op 't rapport van Holsteyn souden resolveren. Mijn aengaende nu over de twee jaer ende een half lanck geperegrineert hebbende, ende medt groete moyte, ongemack ende discommoditeyt ende tot

1 Een paar gebannen predikanten waren uit Antwerpen daarheen gegaan, om te zien of het ook wenschelijk kon zijn de directie van de zaak der Remonstranten dáár te vestigen.

2 Dezen brief, waarin De Groot o.a. vertelde, dat hij de Nederlandsche gezanten te Argentueil aantrof, die hem echter niet herkenden, heeft Brandt, Leven I p. 270, nog gekend.

3 Zie p. 42 n. 1.

[p. 119]

groete costen ende schaede van mijn huysvrouwe ende kinderen gesepareert geweest sijnde, ende by een ander in gemeene huyshoudinge ende bywoninge niet wel ende gevougelicken hebbende cunnen leeven, tot groet onluste ende verdriet, hebbe goetgevonden, naer dat S.F.G. belieft heeft my die eere ende gunste te bewysen ende my - doch onwaerdich - favorabelyken te neemen in synen dienste, schut ende protectie, medt vereeringe van een jaerlicx proper tractement, by provisie my alhier metterwoon ter neder te zetten ende oversulcx mijn huysvrouwe ende famillie hier ontboden, die ick metten eersten met haer huysraet hier verwachte, waertoe Godt de Heere haer geluck ende goede ende voorspoedege reyse verleenen will, ende commoditeit ende gelegentheit mach hebben omme in compagnie ende geselschap van den heere van Wedden¹, - die tegenwordich in stilligheit in 't landt is, tot avancement ende bevordinge van 't voors. beraemde ende voorgenomen werck, omme, waer 't mogelick, noch voor de aenstaende winter te beginnen - te mogen overcomen, ende ons tot ruste te mogen begheven, ende voorts verwachten, wat de Goede Godt ons sal willen gunnen ende verleenen. Naer de receptie van denselven U E. brief, hebbe S.F.G., volgens U E. schryven, de substantie van den inhouden van dien met Z.F.G. gecommuniceert, naer voorgaende U E. oetmoedige gebiedenisse, met meldinge van U E. oprechte genegentheit tott den dienste van deselve Z.F.G. ende openinge van U E. goede meninge ende intentie, omme een briefken aen denselven te schryven, soo 't selfde Z.F.G. niet onaengenaem en soude zijn. Welcke communicatie S.F.G. zeer lief ende aengenaem is geweest, ende begeert ick U E. soude schryven niet te willen laten aen Z.F.G. te schryven, dat hem 't selve oeck seer lief ende aengenaem sal zijn, ende 't selfde metten eersten verwachten, soodat U E. coemste ende presentie alhier oec zeer lief ende welcom soude zijn, omme onder protectie ende bescherminge van S.F.G., ende medt desselfs goede gunste, affectie ende genegentheit tot U E. hier vry, gerust ende in goede verseeckerheit te mogen resideren.

Ick bedancke U E. oock van de communicatie ende copie van de verklaringe, by U E. ende D. Tilenum geresolveert te doen² opte declaratie van de Ma^t. ende syne versochte verklaringe van die van de Religie opte vergaderinge tot Rochelle, ende derselver Resolutie, - welcke soedanige verklaringe hope ende niet en twijffel mettertijt yet goets opereren zal - mitsgaders het gedruct³ by U E. ingestelt tegens de uytgestroyde leugenen in 't Landt, van dat U E. tot Parijs bekent soude hebben vergiffenisse versocht te hebben van U E. uytcoemste, beide welcke S.F.G. mede gecommuniceert hebbende, heeft die selfs geleesen, wel gevallen ende by hem behouden. Is my oeck sonderlinge lief ende aengenaem uyt 't selve U.E. schryven te verstaen, deselve niet en slaept, maer is lettende op 't geene tot defentie van de gemeene principale saecke wort gerequireert, ende oversulcx oeck daertoe van de goede vrunden alle behulpmiddelen is verwachtende; soe ick wiste mede yet daertoe te brengen, ende zeeckere myne Memorie ende opmerkingen opten inhouden van de Sententie van den heere Advocat ende consequentlicke oeck van de andere heeren, ende de proceduren gehouden tegens my,

1 Willem van den Hove, heer van Wedde en Westerwolde. Zie over hem het p. 115 n. 7 genoemde boekje van Tideman.

2 Zie Brandt, Historie der Reformatie IV p. 677.

3 Stuytinghe, zie p. 75 n. 6.

[p. 120]

eenichsins daertoe conde dienen, sal gaerne by occasie ende gelegentheit U E. 't selfde oeck mede laten toecomen¹, U E. oeck zeer hoegelicke bedanckende van de goede attentie ende genegentheit tot onderhouding van onse oude onderlinge vruntschap, ende goede medebroederlicke correspondentie, medt zeer vrundelicke ende ernstlicke myne daertoe aenbiedinge ende reciproque presentatie ende verklaringe.

Hiermede, Mijn here ende zeer waerde Medebroeder, nae hertelicke myne groetenisse ende gebiedenisse tot U E., wil denselven beveelen in de protectie des Alderhoochsten, den 8^en Augusti XVI^cXXI, voor Godtdorp.

De Coninck van Denemarcken, nu eenege maenden herwaerts seecker krichsvolck te paerde ende te voet, medt alderhande toerustinge ten oorloge ende krichsbehouften by den anderen gehat hebbende, ende groete exactiën ende schaede gedaen hebbende in 't gebiet van den Grave van Schouwenburch, overmits deselve grave nu t'sedert eenegen tijdt herwers mede geassumeert hadde den titel van hertooch van Holstein, alwaer 'tselfde volck meesten tijdt gelogeert sijn geweest, als oeck in eenege quartyren gehoerende an den Ertsbischop van Bremen, welcke Ersbisdom hy oeck ambieert voor een sijn jonger zoon, is naer affdanckinge van 'tselfde sijn volck medt syne bagagie ende krichstoerustinge wederomme ghekeert ende overgescheept naer Denemarcken, ende is 'tselfde voetvolck wederom opnieus aengenomen by ofte van wegen de Staten omme overgescheept te worden naer Hollandt, gelijck nu zeeckeren tijdt geleeden oock ander volck, van Bronswijck ende die quartyren opte Weser gecomen, by deselve Staten mede aengenomen ende t' scheepe naer Hollandt gevoert is. Is te verwonderen over alle dese groete preparatiën ende zeer bedeinckelick op wat moer dit leit, te meer alsoe den tijdt van de somer vast verloept, ende niet uytgerecht en werdt, soodat men vermoet ende genoech daervoor hout, datter secreetelicke gehandelt soude worden tusgen Sijn Ex. ende weinich anderen medt hem, ende dat van d' ander syde de saecke daertoe hebbende gebracht ende weeten te beleyden, dat oock selfs daervan geene opening en wordt gedaen ter vergaderinge van de Staten Generael. Ick hadde gemeent ende wel verhoopt, dat de Ma^t, ten minste by de opgeworpen nieuwe regenten van ons Landt door de leste gesanten², in Vrancrijck gheweest zijnde, soo veel te weege gebracht soude hebben ende Syne Ma^t. sy soe veele te wille souden sijn geweest, dat sy een weinich souden hebben geremitteert van hare vorege wreetheit ende bitterheit, ende oversulcx den goeden heere ons waerde medebroeder Hogerbets uytter hechtenisse ontslagen, ofte ten minste syne herde ende zeer stricte gevangenisse wat souden hebben versacht ende onser allen geannoteerde ende geaffecteerde goeden uyt crachte van de sententie ende verclaringe van confiscatie, uyt deselve confiscatie onslagen; dan alsoo sy, schijnt wel, daerop niet passende, blyven eeven obstinaet ende verhert in haren doen, sal gaerne verstaen U E. meninge ende intentie, wat deselve voorts geresolveert is te doen, belangende het proches ende vervolginge van de voors. U E. goederen, omme sulcx wetende daerop te mogen letten, ende sien wat my oock sal staen te doen in regard van de myne. Iterum vale.

U.E. dienstwilge
Johan de Haen.

1 Over De Haen's aandeel in de tot standkoming van de Verantwoordinghe zie Rogge in Bijdragen Vaderl. Gesch. 3^e Reeks VII p. 98.

2 Zie p. 42 p. 1.

[p. 121]

Voor 't sluyten deser becomme schryven van S^r. Jan Egberts. Bisschop¹ van Amsteldam, van date den 14. July, als dat sy daer al over 3 ofte 4 dagen tydinge becomen hadde, als dat de vrunden van Coeulen tot Antwerpen by Utenbogaert wederom gecomen waren², soedat ick hoope dat sy daer voor desen een goede resolutie genomen sullen hebben opte saecke van Holstein ende eerlange haere coemste alhier wel mochten hebben. Godt de heere wil haer bewaeren ende geleiden met synen heiligen engel. Amen.

1 Amsterdamsch koopman, broeder van Rem Bisschop en van Simon Episcopius.

2 Zie hiervoor p. 118.

Adres: A Monsieur Mons^r. Hugo Grotius a Parys.

In dorso schreef Grotius: Haen 8 Augusti 1621.