Lof van de lezing. Gids voor de 154 meest prestigieuze lezingen

[p. 13]

De lezing bloeit en kwijnt

Minder dan veertig jaar geleden telde Nederland twee prestigieuze lezingen: de Cleveringa- en de Huizinga-lezing, beide in Leiden en beide in de jaren zeventig begonnen. Nu heeft elke stad, universiteit en maatschappelijke organisatie die zichzelf serieus neemt er wel een. Dat is een opvallend verschijnsel in deze tijd van sms'en en twitteren.

Enerzijds is het culturele motto van deze jaren: hoe korter en impulsiever een tekst, hoe beter. Anderzijds bloeit een verschijnsel dat hiervan in alles het tegendeel is. Over de lezing is immers heel lang nagedacht; het is een eindeloze lap tekst en je moet er nog de deur voor uit ook.

Tegelijk is de bloei relatief. Want: maakt iemand zich nog weleens druk over een lezing?

Je kent het gevoel wel. Na de met stemverheffing uitgesproken slotwoorden in de Pieterskerk in Leiden, de Martinikerk in Groningen of De Rode Hoed in Amsterdam klinkt er een instemmend applaus. Het beschaafde, ietwat onwennige applaus van mensen die nog weten dat je in een (voormalige) kerk niet hoort te klappen. Dan volgt de nazit, waarin je het gesprokene nog even bespreekt, spaatje/wijntje in de hand. En daarna: doodse stilte.

Geen grote stukken in de krant, zelfs geen kleine; geen nagalmend debat op radio en televisie; geen discussie in de wandelgangen van intellectueel Nederland; geen napraten de

[p. 14]

volgende ochtend op kantoor. ‘Wat vond jij nou van Mathijsens Huizinga-lezing?’ - niets van dat al.

Aan de reputatie van spreker en lezing ligt het doorgaans niet. Lezingen die niet in staat zijn telkens met boeiende sprekers te komen, is geen lang leven beschoren. Er zijn inderdaad lezingen die stilletjes ten onder gaan, maar er zijn ook heel veel lezingen die zich handhaven. Dit boek getuigt ervan: de lezing bloeit, kwantitatief, meer dan ooit.

Waarom dan toch telkens die stilte na elke lezing? Dit boek geeft ook op die vraag antwoord. Er zijn héél véél lezingen - te veel, blijkbaar, om nog een deuk in het pakje boter van het publieke debat te slaan.

Sinds de Cleveringa- en de Huizinga-lezing voor het eerst werden gehouden, zijn er tientallen bijgekomen. In dit boek staan er 154. Hoewel ze vaak veel publiek trekken, is de kwantitatieve bloei ten koste gegaan van de indruk die ze nalaten. Toen de Huizinga-lezing in de jaren zeventig het rijk alleen had, was dat een evenement waarover vaak nog dagen werd nagesproken. Nu is het nagesprek afgelopen als in de Pieterskerk het laatste glas witte wijn is geleegd. De lezing bloeit, maar ze kwijnt ook.

Dit maakt die kwantitatieve bloei trouwens niet minder opmerkelijk en interessant. De lezing mag dan ‘ouderwets’ overkomen, zij is van relatief recente datum: begin jaren zeventig van de vorige eeuw. Daarmee is de lezing een mooi voorbeeld van een nieuwe traditie. Beter: een vernieuwde, heruitgevonden traditie. De alomtegenwoordigheid van de lezing mag dan nieuw zijn, de lezing heeft - als een vorm van gesproken kennisoverdracht - oude wortels.

De lezing van nu komt voort uit de voordrachten die zeker vanaf de achttiende eeuw populair waren bij de gegoede burgerij. In de achttiende eeuw bloeide het letterkundig genootschap. Hoewel de voordrachten die op de avondjes van die, particuliere, genootschappen werden gehouden, meestal lite-

[p. 15]

rair waren, waren er ook genootschappen die beschouwelijke lezingen hielden over zedenkundige, historische en religieuze onderwerpen. Het nog bestaande Felix Meritis in Amsterdam was zo'n genootschap. In de negentiende eeuw gebeurde iets vergelijkbaars op de avondjes van de honderden lokale en provinciale afdelingen van de eind achttiende eeuw opgerichte Maatschappij tot Nut van 't Algemeen.

Er zijn wel grote verschillen. Zeker in de achttiende-eeuwse genootschappen gebeurde het zelden dat, zoals nu regel is, een buitenstaander werd gevraagd om de leden toe te spreken, volgens letterkundige Marleen de Vries, die over de genootschappen het boek Beschaven! (2001) schreef. Het waren de leden van het genootschap zelf die bij toerbeurt een voordracht hielden - niet zelden twee uur lang en bloedserieus. ‘Een soort hoorcolleges door leken,’ noemt De Vries ze.

In de eerste decennia van de negentiende eeuw veranderde dit beeld, maar toen waren het vooral beroemde schrijvers - zoals Willem Bilderdijk - die werden uitgenodigd om hun ellenlange gedichten voor te lezen. Pas in de tweede helft van de negentiende eeuw ontstond een uitgebreid circuit van bijvoorbeeld populair-wetenschappelijke lezingen, vooral door natuurkundigen. Ook een schrijver als Multatuli hield veel ‘voordragten’ over niet-literaire onderwerpen. Hij haatte het - deed het voor het geld - maar was er erg goed in; van papier voorlezen was er bij hem niet bij.

Een type lezinggever dat tegenwoordig erg gewild is - de bekende (ex)-politicus - was in de negentiende eeuw weer onbekend. De liberale staatsman Johan Rudolf Thorbecke hield wel lezingen, volgens zijn biograaf, hoogleraar politieke geschiedenis Remieg Aerts, maar alleen in zijn tijd als hoogleraar. Als politicus of ex-politicus deed hij dat niet. Anders dan nu: (ex-)politici als Job Cohen, Jan Pronk, Ed van Thijn, Ruud Lubbers, Ben Bot en Frits Bolkestein hebben tal van prestigieuze lezingen op hun naam staan - en iets meer

[p. 16]

in de marge van de politiek zijn Herman Wijffels en Alexander Rinnooy Kan de laatste jaren als spreker erg in trek.

Opvallend is trouwens dat dit vaak oudere, blijkbaar als wijs beschouwde mannen zijn. Erkend polemische types als Geert Wilders ontbreken compleet bij alle lezingen in dit boek. Soms wordt er wel óver hen gesproken, maar als spreker worden ze gemeden. Iets te wild, waarschijnlijk. Dat duidt erop dat de bloei van de lezing uiteindelijk meer een sociaal dan een intellectueel verschijnsel is. Een lezing moet tot nadenken stemmen, maar net als bij de preek van de dominee binnen zekere marges. De preek kwijnt, de lezing bloeit - maar de mechanismen zijn nog dezelfde. Het is niet de bedoeling dat de spreker de toehoorders de kerk uitjaagt. Het moet wel gezellig blijven.

Hoe dan ook, de bloei van de lezing is een archaïsch-modern fenomeen. Archaïsch, omdat ze als vorm van ‘langzame’ overdracht van kennis en opinies, anders dan in de achttiende en negentiende eeuw, feitelijk achterhaald is. Modern, omdat juist hierin waarschijnlijk de charme en de aantrekkingskracht van de lezing zit. Het is een beetje ouderwets om met z'n allen in een lauwe kerk naar een lang betoog van een niet zelden slecht verstaanbare spreker te luisteren. En dus is het een beetje chic - retro-chic. Wie daar zit, in die kerk of aula, doet zich kennen als een geletterd mens, die over dingen nadenkt en openstaat voor andermans opvattingen.

Omdat de lezing ouderwets is, heeft zij prestige. Dit boek overziend, kun je vaststellen dat eindeloos veel steden, kranten, universiteiten, politieke partijen, maatschappelijke organisaties en bedrijven dit prestige zoeken en daartoe een lezing in het leven riepen. Daardoor is er wel een paradoxale situatie ontstaan. Als er zo veel prestigieuze lezingen zijn, heeft de prestigieuze lezing dan nog prestige?

Misschien iets voor een lezing.

gertjan van schoonhoven