Briefwisseling J. Greshoff - A.A.M. Stols

717. A.A.M. Stols aan J. Greshoff, 19 oktober 1947¹

Den Haag, 19 Oct. 1947

Beste Jan,

Zeer bedankt voor je lange en gezellige brief van 25/9, je telegram inzake De Bussy, en je brief van 13/10. Denzelfden dag dat ik je telegram ontving ben ik naar den heer Rittershaus gestapt en heb toen mondeling gesolliciteerd in een zeer kort onderhoud dat ik met hem - in den winkel! - had. Hij verzocht me

1 Deze brief is door Stols te zamen met zijn brief van 21 oktober (br.718) verzonden. Bovenaan de brief heeft Stols met rood potlood geschreven: ‘r^e brief’.

[p. 109]

toen schriftelijk te solliciteeren, wat ik inmiddels ook heb gedaan.² Het lijken me geen prettige heeren, en niet erg vol van begrip (ook zelfs voor hun eigen belang). Veel fiducie in een goeden afloop heb ik dus niet. Daarom telegrafeerde ik je terug en verzocht je nog naar verdere mogelijkheden te willen uitzien.

Intusschen heb ik ook nog naar Z. Exc. Alfonso Reyes in Mexico City geschreven om te vragen of er daar iets voor mij te doen valt.³ Ik zou dólgraag naar dat land willen, maar ik vrees dat er wel heel weinig kans zal zijn. Met Z.Afr. zou ik dus heel, heel erg tevreden zijn.

En nu wil ik je toch alvast zeer bedanken voor de moeite die je nam om direct werk te maken van mijn verzoek. Je bent een trouwe vriend. En wat zou het heerlijk zijn als we weer samen waren. Hier is het niets meer gedaan (al geeft de uitgeverij met zéér hard werken reden tot voldoening) en Greet, de kinderen en ik leven in gedachten al in verre landen, ver van deze politiestaat. Greet is, dank zij leverinjecties, weer geheel de oude. De operatie was van weinig belang, doch had haar erg verslapt. We zijn al zoo'n beetje aan het liquideeren - wat heeft een mensch veel rommel - van overtolligheden. We hebben hoop dat we nog op tijd wegkomen, zorgen voor passen, betalen belasting, laten ons op lijsten zetten voor scheepspassage &z. Dit is op zichzelf al hartverheffend.

Binnenkort zul je van Hein wel iets over de plaquette van Gra Rueb hooren.⁴ Ze schijnt nu erg gelijkend te zijn.

Goris heeft een 2^e roman klaar.⁵ Ik hoorde dit via Jonckheere,⁶ telegrafeerde hem⁷ en hij geeft hem mij na publicatie in het Nw Vlaamsch tijdschrift.⁸ We drukken nu aan Het Huis. Vellen volgen spoedig hoop ik.

Verschenen zijn nu Jo Boer ‘De Erfgenaam’ en Terborgh ‘Peñafiel’⁹ + Vasalis,¹⁰ die ik je laat zenden. + Jammes/Larbaud id.¹¹

Ik verwacht spoedig J.v. Nijlen,¹² Corbière.¹³ Rest van de lijst ook nog deze maand.¹⁴ Slauerhoff in December.¹⁵

Jacques is de meest besluitelooze man ter wereld. Als je 't me op den man af vraagt, heeft hij geen zin en komt hij niet. Als míj zoo iets aangeboden werd....! Gisteren ontving ik Standpunte 5, 6, 7, de beide Van Wyk Louw's¹⁶ en de Negester.¹⁷ Hartelijk dank. Ze zien er goed uit en het werk bevalt me zeer. Als ik de 2^e Negester ontvang zal ik deze naar Nini sturen.

Jean v.d.Vl. is nog steeds niet uit Parijs terug. Als daar vandaag of morgen de revolutie uitbreekt (wat verwacht wordt) kan het nog even duren. Maar je moet gauw de affichetentoonstelling arrangeeren om in Z.Afr. iets op je Fransche credit te krijgen (+ openingsredetje, stukjes in de krant - stuur er ook een berichtje over aan de N.Ct. alhier -) dan kunnen Jean + Berveiller deze directe aanleiding gebruiken om iets aan den ambassadeur voor te leggen en

2 Er is een concept van een brief van 17 oktober van Stols aan n.v. Drukkerij en Uitgeverij J.H. de Bussy bewaard gebleven, waarin Stols onder meer schreef: ‘Het schriftelijk contact met vooraanstaande personen in Zuid-Afrika: hoogleraren, schrijvers, uitgevers, alsmede met enkele diplomatieke persoonlijkheden aldaar en hoge functionarissen van het Ministerie van o.k.w. hier te lande, gevolgd door bezoeken van Zuid-Afrikaansche schrijvers aan mij gebracht, heeft mij, zooals ik het voorrecht had op 14 dezer aan den Heer J. Rittershaus in een onderhoud mede te deelen, gesterkt in de overtuiging, dat er voor mij een arbeidsveld in Zuid-Afrika ligt. Gesteund door mijn eigen uitgeverij en in contact met andere uitgeverijen hier te lande en in Vlaanderen bestaat de mogelijkheid om in Kaapstad, Pretoria of Johannisburg[sic] een uitgeverij annex boekhandel te vestigen. Door correspondentie daarover vernam ik dat de heer Lawrence [sic] Uw bedrijf gaat verlaten, en dat U dus naar een nieuwen functionaris voor Uw bedrijf zult moeten uitzien. Dit bracht mij op het denkbeeld, U voor te stellen, mij bij Uw bedrijf in Kaapstad te benoemen in de plaats van den heer Lawrence. Immers, indien ik mij zelfstandig in Kaapstad zou vestigen, zouden wij onvermijdelijk concurrenten worden. Mocht U mij evenwel in Uw bedrijf willen inschakelen - in de leidende positie van hoofd van Uw afdeelingen Kaapstad en Pretoria - dan zou het aantal uitgevers-boekhandelaren niet met nòg een vergroot worden. [...] Mijn fonds, in den oorlog geheel uitverkocht geraakt, heeft zich na de bevrijding snel hersteld - al moeten nog veel herdrukken uitblijven. Sedert Mei 1945 zijn meer dan 150 titels verschenen. Binnenkort treedt, zoodra de eerste uitgaven van den binder komen, ook weer mijn Parijsche uitgeverij (Editions A.A.M. Stols) in werking. De bureaux zijn gevestigd 70, Avenue des Champs Elysées, in het pand van de firma Louis Vuitton, wier directeur, erkend boekhandelaar, de aflevering mijner uitgaven op zich neemt. Gérants van de uitgeverij zijn de heeren Lucien Jaïs en Jules Laloux. In Zwitserland worden mijn uitgaven geëxploiteerd door Dr Alfred Hoefliger [...]. Op deze wijze meen ik gezorgd te hebben voor afzetgebieden, welke het mij mogelijk maken ook bij een eventueele crisis in Nederland mijn omzet niet te zien terugloopen. Daartoe heb ik ook nog agentschappen in New York en in Oxford gevestigd. [...] Thans is voor mij Zuid-Afrika aan de beurt. Om hier te bereiken wat ik bereiken wil (het importeren en uitgeven van wetenschappelijke uitgaven, schoolboeken en wellicht enkele litteraire uitgaven) is mijn persoonlijke aanwezigheid daar vereischt.’ (Stadsbibliotheek Haarlem, archief-Stols, omslag J.H. de Bussy.)

3 De Mexicaanse diplomaat Alfonso Reyes (1889-1959) was van 1913 tot 1927 in Europa werkzaam geweest, aanvankelijk op de Mexicaanse ambassade te Parijs, vervolgens in Spanje, en na 1924 opnieuw in Parijs, nu als ambassadeur. Hij was een vriend van Valery Larbaud. Deze had op 17 december 1932 aan Reyes geschreven: ‘J'ai été content de vous savoir entré en rapports avec A.A.M. Stols. C'est un bon ami, et, de l'avis des connaisseurs, un des premiers imprimeurs d'Europe; digne de vous imprimer et d'entrer ainsi dans l'histoire bibliophilique de l'Amérique. J'ai rarement vu homme plus épris de son métier, on peut dire: de son art. La gloire des Aldes, des Estienne et des Dolet l'empêche de dormir. Il descend d'une ancienne famille d'imprimeurs hollandais; ils ont été anoblis pas leur gouvernement comme imprimeurs, - cela donne une haute idée de la Hollande, n'est-ce pas? - Il est très justement fier de ses armoiries et il tient à joindre à cette noblesse héréditaire la noblesse personelle; ainsi, il est peut-être le seul imprimeur étranger, de sa génération, qui soit Chevalier de la Légion d'Honneur; et je peux vous dire, entre nous, qu'il serait très heureux de recevoir quelque décoration américaine pour la joindre à la liste des honneurs qui ont été, en sa personne, rendus á l'Imprimerie.’ (Valery Larbaud/Alfonso Reyes, Correspondance 1923-1952 (ed. Paulette Patout), Paris 1972, p. 102-103.)
Van Reyes had Stols in 1933 de bundel Romances del Río de Enero en in 1935 de bundel Minuta. Juego poético uitgegeven. De bundels vormden het eerste en tweede deel van de reeks Oficinas Gráficas Halcyon.
Stols had op 1 oktober aan Reyes geschreven: ‘[...] j'ai souvent pensé à votre beau pays et dernièrement une conférence du ministre du Mexique à la Haye m'a donné grande envie d'aller habiter votre pays. Ne pourrait-on pas envisager de créer à Mexique une belle imprimerie destinée à imprimer les auteurs mexicains? J'en assumerais avec plaisir la direction et je procurerais tous les matériaux nécaissaires à faire un établissement de réputation mondiale. Voulez-vous y penser si mon projet ne vous paraît pas trop fantaiste?’ Twee dagen later schreef Stols een brief waarin hij zijn curriculum gaf en zijn ideeën omstandiger uiteenzette: ‘C'est un projet que je retourne en ma pensée depuis très long temps déjà: chercher à me rendre utile dans un pays de langue et de culture latine comme architecte du livre, métier très rare et difficile, dans le monde entier’; na een schets van zijn loopbaan, ging Stols voort: ‘Mais j'ai d'autres projets. Je voudrais dans un pays neuf (au point de vue culture typographique moderne) créer quelque chose, qui pourrait faire rivaliser ce pays avec l'u.s.a., l'Angleterre, la France et la Hollande. Dans ce cas le moyen le plus indiqué serait de faire créér par l'Etat (je parle donc du Mexique) d'une imprimerie moderne, arrangée par moi avec les meilleurs moyens techniques et les plus beaux caractères anciens et modernes et dotée des plus beaux papiers. Cette imprimerie serait placée sous ma direction artistique. On attacherait à cette imprimerie une maison d'édition, chargée d'éditer les meilleurs textes mexicains et éventuellement les classiques espagnols et les auteurs sud-américains. Ainsi on créerait quelque chose de très important, pouvant réaliser avec les meilleurs officines du monde. On pourrait envisager en outre une espece de “Mexico University Press”, á la mainière de l'Oxford ou Cambridge University Press. Mexico deviendrait ainsi le centre de l'édition de l'Amérique latine.’ Reyes antwoordde Stols weliswaar hoffelijk, maar liet er in zijn brief van 11 oktober geen twijfel over bestaan dat er op korte termijn geen zicht was op de realisatie van een dergelijk project. (Capilla Alfonsina, Centro de Estudios Literarios Alfonso Reyes, Mexico, archief-Reyes.)

4 Er zijn geen brieven van G.H. 's-Gravesande over de door Gra Rueb te ontwerpen penning van Greshoff bewaard gebleven.

5 Marnix Gijsen, Aanvankelijk onderwijs dat onder de titel Telemachus in het dorp. Een verhaal zonder wind of wolken in november 1948 bij A.A.M. Stols te 's-Gravenhage zou verschijnen. Het boek werd in een oplage van 5000 exemplaren gedrukt bij de firma Boosten & Stols.
Op 19 januari 1948 zou Gijsen aan de Belgische houtsnijder Jozef Cantré schrijven: ‘Stols heeft Joachim gedrukt zonder illustratie. Het n.v.t. geeft een nieuw boek uit Aanvankelijk Onderwijs. Stols zal het denkelijk drukken. Ik eisch dan dat je 't illustreren zoudt maar zooals de teekeningen voor dat boek van Gerard [Walschap]. De titel ontgaat me. 't Zijn lijntekeningen.’ Op 13 oktober had Gijsen al aan Stols geschreven: ‘Ik ben gaarne bereid U mijn tweede boek af te staan, maar het zal, zooals Joachim, eerst moeten verschijnen in het Nieuw Vlaamsch Tijdschrift. Indien U het uitgeeft, zou ik liefst zien dat het in een gewone uitgave verschijnt en dat het door Jozef Cantré zou worden geïllustreerd.’ Op 28 juli 1948 zou Gijsen nog aan Stols schrijven: ‘Cantré zou graag Zonder wind noch wolken illustreeren met kleine randteekeningen zooals hij deed voor Celibaat van Walschap.’ Telemachus in het dorp zou zonder illustraties verschijnen.

6 Karel Jan Baptist Jonckheere (geb. 1906) was redacteur van het Nieuw Vlaams Tijdschrift. Er is geen correspondentie tussen Stols en Jonckheere uit deze periode achterhaald.

7 Een dergelijk telegram van Stols aan Marnix Gijsen is niet bewaard gebleven.

8 Aanvankelijk onderwijs. Een dorspverhaal zonder wind noch wolken van Marnix Gijsen zou worden gepubliceerd in Nieuw Vlaams Tijdschrift 2 (1947-1948) 8 (februari 1948), p. 779-870. Het zou in boekvorm verschijnen onder de titel Telemachus in het dorp.

9 Het gezicht van Peñafiel.

10 De vogel Phoenix.

11 Lettres inédites.

12 De dauwtrapper.

13 Les amours jaunes.

14 Zie br.708, p. 86-87.

15 Verzamelde gedichten.

16 Die halwe kring en Gestaltes en diere.

17 D.J. Opperman, Negester oor Ninivé.

[p. 110]

behoeven ze niet terug te grijpen op wat je van 1910-1939 deed. (en waar zij niets van weten, al zorg ik voor docum. daaromtrent).¹⁸

Heb je Gielen nog geschreven?¹⁹ Want ik zal gauw vergeten zijn als ik ooit weg ga.

Ik ben nog steeds niet naar Parijs en Oxford kunnen gaan. Parijs is nu unsafe (stakingen enz), en Oxford kan haast niet meer in Holland laten drukken (ze krijgen geen deviezen meer). Ik wacht op een ja-of-neen beslissing uit Z.Afr; anders krijg ik deviezen om eens polshoogte te gaan nemen in Mexico voor mogelijke export (drukken voor m., verkoop van letters, papier enz). Er móét iets te doen zijn, ze willen het goede wel dat Holland kan leveren. Als ik daar eenmaal ben geweest (God verhoede dat in den tusschentijd een oorlog uitbreekt, en Greet + kinderen er alleen zou achterblijven), dan zal ik alles in 't werk stellen om dáár een baan te krijgen.

Ik zal probeeren je La Peste van Camus te bezorgen, anders zal ik je mijn ex zenden. Het boek is niet zoo goed als ik verwacht had, en ook Green is me nogal tegen gevallen.²⁰

Jany zwijgt in alle talen. Ik weet niet wat hem bezielt.

1 October ben ik bij P.N.v.E. geweest. Ik bood hem het 1^e ex. van de 3^e druk van zijn essay ‘Leven en Dood’ aan.²¹ Hein en ik waren het eenige mannenbezoek: geen Jany,²² Jacques,²³ Geyl,²⁴ Gerritson:²⁵ geen enkele oude vriend. Verder alleen oude dames van de Pauwhof. Het was zielig. De pers nogal elogieus. Vestdijk haalde de smerige streek uit om op dien dag een afbrekende recensie over zijn werk te geven.²⁶ Ik ben geenszins tegen het schrijven van afbrekende critiek, mits behoorlijk gefundeerd, maar waarom in shemelsnaam op dezen dag? Het is verbazend weinig elegant. We weten nu eenmaal dat Vestdijk en v. Eyck elkaar niet ‘liggen’. Maar je weet hoe Piet zich, in zijn tegenwoordigen toestand, zoo iets aantrekt.

Overigens zijn nu de Vuuraanbidders van Vestdijk verschenen, in het formaat en den omvang van den Statenbijbel.²⁷ Ik zal er wel eens aan gaan beginnen, maar ik zal eerst een lessenaar voor mijn makkelijke stoel moeten laten bouwen, want het boek weegt zeker 10 kilos.

Nu wat mijn komst naar Z.Afr. betreft, als er eens geen oorlog mocht komen en ik het gevoel heb, dat ik hier een paar maanden weg kan.

Het is een voortreffelijk idee om een huisje te laten bouwen mèt een logeerkamer. Ik zal er zéér graag gebruik van maken, in 1948 of '49 dus. Dan zal ik ook niet nalaten in Z.Afr. werk voor Ned. drukkerijen in te pikken. Het zal in Holland wel slapper worden, want de krach kàn niet lang meer uitblijven. En dan komt er genoeg capaciteit vrij voor Z.Afr. Ik heb nog geen bericht over Kaleveld, doch zal je inlichten.

Natuurlijk zal ik t.z.t. een tentoonstelling van de beste Holl. boeken

18 Greshoff had in 1918 een essaybundel over Franse literatuur onder de titel Latynsche lente gepubliceerd, en in 1924 Mengelstoffen op het gebied der Fransche letterkunde. Een voorgenomen tweede deel Mengelstoffen is nooit verschenen. Evenmin is de voorgenomen tien-delige reeks Literatuur in Frankrijk verschenen. (Zie br.21 n.6, en voor Greshoffs activiteiten ten behoeve van de Franse letterkunde in het algemeen: P. Brachin, Jan Greshoff, de francofiel, in Tijdschrift van de Vrije Universiteit Brussel 16 (1973-1974) 1-2, p. 1-20.) Over een tentoonstelling van Franse affiches in Kaapstad konden geen nadere gegevens worden achterhaald. (Zie ook br.707 n.2 en br.725 n.2.)

19 Zie br.707 n.9.

20 Si j'étais vous.

21 Over leven en dood in de poëzie.

22 Op 29 november had A. Roland Holst aan P.N. van Eyck geschreven: ‘Naar ik tot mijn gróót genoegen hoor, zal je Zaterdag 11 October zelf aanwezig zijn als je ter vergadering van de Maatschappij [der Nederlandsche Letterkunde] gehuldigd wordt. Het is de eerste maal, dat ik zulk een vergadering bij hoop te wonen, en ik zal je daar dus eindelijk weer de hand kunnen drukken en je nog eens mondeling gelukwenschen met den dag, waarop dit briefje je, hoop ik, bereikt.’

23 Op 1 oktober had J.C. Bloem aan P.N. van Eyck geschreven: ‘Als ik mij niet vergis, bereik je morgen den leeftijd, dien ik reeds eenige maanden geleden heb bereikt. Ik wilde je op dien dag gaarne mijn beste wenschen voor een spoedig herstel van je aanbieden. Als Nelly eenige oogenblikken den tijd kan vinden, zou ik het prettig vinden, als zij mij met een enkel woord wilde schrijven, hoe je het nu maakt.’ (J.C. Bloem, Brieven aan P.N. van Eyck (ed. G.J. Dorleijn et al.), 's-Gravenhage 1980, p. 431.)

24 De historicus Pieter Catharinus Arie Geyl (1887-1966), had P.N. van Eyck tijdens zijn studietijd in Leiden leren kennen. In 1913 zou hij correspondent van de Nieuwe Rotterdamsche Courant in Londen worden, in welke functie Van Eyck hem in 1920 opvolgde. Geyl bezette toen de leerstoel voor Nederlandse studiën aan de universiteit van Londen. In de jaren 1930-1931 vormde Geyl te zamen met F.C. Gerretson en Van Eyck de redactie van het tijdschrift Leiding. In 1936 werd Geyl hoogleraar in de nieuwe geschiedenis aan de Rijksuniversiteit van Utrecht.

25 Frederik Carel Gerretson (1884-1958), die zijn literaire werk onder het pseudoniem Geerten Gossaert publiceerde, had in 1911 P.N. van Eyck leren kennen. Door Van Eycks toedoen verscheen Gossaerts bundel Experimenten in datzelfde jaar bij De Zilversdistel. In de jaren 1930-1931 vormde Gerretson te zamen met P. Geyl en Van Eyck de redactie van het tijdschrift Leiding. Hij was buitengewoon hoogleraar in de constitutionele geschiedenis van het Koninkrijk aan de Rijksuniversiteit van Utrecht. Zijn correspondentie met Van Eyck, die de periode 1911-1949 omvat, is in 1984 gepubliceerd: Briefwisseling Gerretson-Van Eyck (ed. P. van Hees/G. Puchinger), Baarn 1984.

26 In Het Parool van 27 september had S. Vestdijk een artikel ter gelegenheid van P.N. van Eycks zestigste verjaardag onder de titel Persoonlijke en onpersoonlijke poëzie gepubliceerd.

27 S. Vestdijk, De vuuraanbidders. Roman uit de tachtigjarige oorlog was in augustus bij Nijgh & Van Ditmar n.v. te Rotterdam verschenen. Vestdijk had vanaf 1943 aan deze roman gewerkt. Het boek telde 585 bladzijden en had een formaat van 17 × 25 cm.

[p. 111]

samenstellen; ik zal er Reinink (+ Rijksbureau + Grafisch Exportcentrum²⁸) eens over polsen. Bezorg mij eens de (gratis als reclame) te drukken teksten. De voorbereiding duurt lang, al wordt het Maart 1949. En ik heb die tijd zeker noodig. Natuurlijk moet ik, wat de keuze betreft, alles in eigen hand houden; dus geen uitgeversbanden en dergel[ijke].

Ik ben blij te hooren, dat je je depressie weer te boven bent. Gisteren lazen we - eindelijk - je eerste stuk in de N.Ct.²⁹

Jacques heb ik nu opgecommandeerd om hem te spreken over het prozaboek.³⁰ Natuurlijk krijg je van mij ook de 300 present-ex. Ik vrees alleen dat hij de eerste letter van het ontbrekende stuk nog moet schrijven! Je kunt met Jacques nooit iets afspreken. De 2^e druk (2000 ex) van zijn Verz. Ged. is al weer bijna uitverkocht. Wij doen genoeg voor Jacques, maar wat doet hij ooit waar hij ons pleizier mee zou doen? Een rare kostganger. Maar ik zal nu een hartig woordje met hem praten.

Heel veel liefs voor jullie allen. Binnenkort meer.

Steeds gaarne je

Sander

28 Over eventuele contacten van Stols met het Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie en het Grafisch Exportcentrum over een mogelijke tentoonstelling van Nederlandse boekkunst in Zuid-Afrika zijn geen nadere gegevens achterhaald. (Zie ook br.709 n.37.)

29 Op 18 oktober zou de eerste aflevering van Greshoffs rubriek ‘Kritische Aanteekeningen’ verschijnen in de Nieuwe Courant. In deze bijdrage zette Greshoff zijn kritische beginselen uiteen. In een kader schreef de redactie van de Nieuwe Courant: ‘Wij openen hiermede een letterkundige rubriek, die verzorgd wordt door de bekende, te Kaapstad wonende Nederlandse letterkundige J. Greshoff. Dank zij de snelle verbinding per luchtpost levert de afstand, die de kriticus en onze lezers scheidt, geen bezwaar meer op voor een voorlichting, die behalve deskundig, ook up-to-date kan zijn [...].’ Al voor deze datum had Greshoff incidenteel aan de Nieuwe Courant meegewerkt.

30 Waarschijnlijk Verzamelde beschouwingen.