Briefwisseling J. Greshoff - A.A.M. Stols

692. A.A.M. Stols aan J. Greshoff, 13 mei 1946

Den Haag, 13 Mei 1946

Beste Jan,

Ja, natuurlijk ik had je al lang moeten schrijven, want je brieven van 6 en 26 Maart lagen me al lang verwijtend op mijn schrijftafel aan te kijken, maar ik kan nu eenmaal niet meer dan ik kan: je hebt er geen idee van, hoe volkomen uitgeput ik ben, als ik 's avonds om 6 uur van het militaire bureau terugkom, waar ik dan van 9 uur heb gewerkt in de dubbele functie van adjudant van den generaal en secretaris. Na het eten plof ik in elkaar, slaap een uur, en klim dan in het werk van de uitgeverij. Het wordt dan meestal 1 uur voordat ik op bed kom. Mijn zaak is ontzettend druk, en sinds begin April mis ik mijn beste kracht, Bornkamp, die ernstig ziek is, rust moet houden, misschien wel in lichten graad tbc heeft.¹

Zoo kon ik je dus nog altijd niet alleen bedanken voor je brieven, maar ook nog niet voor het heerlijke pak sigaretten, waarmee je me een enorm genoegen hebt gedaan.

Overigens was er zakelijk niet veel te schrijven: de uitgave van Ikaros is nu gebonden en wordt afgeleverd. Inmiddels blijkt alweer dat de oplaag te groot is geweest, de boekhandel vermindert de oorspronkelijke bestellingen.

Intusschen heb ik ook kennis gemaakt met je vriend Landshoff. Eerst hebben wij een lang gesprek gehad op mijn militair bureau. Mijn voorstel was toen (ik meen in jouw geest): Querido en Stols zullen voor gezamenlijke rekening en risico je Verzamelde Werken uitgeven. Gisteren was hij hier, vergezeld van Adriaan van der Veen. Hij kwam me toen vertellen, dat je aan Alice Nahuys geschreven hebt, dat je je Verzamelde Werken bij Querido wilt uitgeven.² Ik stond er natuurlijk van te kijken. Genadiglijk bood de heer Landshoff mij aan, op het deel, dat de Gedichten zou bevatten, ook mijn naam op de titelpagina te vermelden. Ik heb hem medegedeeld, dat ik daarop geen prijs stelde: het is toch geen gezamenlijke uitgave, alleen een ‘eervolle vermelding’, en deze heb ik na wat ik voor je gedaan heb, van de zijde van de firma Q (ik weet niet eens, wie dat is) niet noodig. Je hebt me nog eens een goede les in het ‘zakendoen’

1 Van 1 april tot eind december was Arie Bornkamp wegens ziekte afwezig; in januari 1947 zou hij pas weer voor halve dagen gaan werken.

2 Op 11 mei 1946 zou Greshoff een telegram van Fritz Landshoff ontvangen met als inhoud: ‘Happy about acceptance proposal collected works. Agree your suggestions aphorismen first. Writing Monday after seeing Stols.’
In de correspondentie tussen Landshoff en Stols wordt niet gerefereerd aan deze bespreking van Stols enerzijds en Landshoff en Adriaan van der Veen anderzijds.

[p. 61]

als uitgever gegeven, voorzoover dit noodig was. Want al jaren lang geef ik geen boek meer uit zonder een deugdelijk contract met de auteur. Met jou heb ik, evenmin als met Jany of Eddy du Perron, ooit een contract gemaakt. Doch het is mij gebleken, dat het ook of juist met de beste vrienden noodig is.

We zullen dus nu maar als auteur en uitgever afscheid van elkaar nemen, nietwaar? Voor mij is er nu toch, wat die verhouding betreft niets meer te beginnen.

Na den brief van jou aan Landshoff,³ waarvan je me een afschrift zondt hetgeen ik zeer apprecieerde en waardoor ik zelfs zeer geroerd was, kon ik niet voorzien, dat je, mij geheel voorbijgaande, toch zèlf een aanbod aan de firma Querido zou doen. Het is nu eenmaal gebeurd en ik hoop, dat je er geen spijt van zult hebben. En nu basta.

De dienst, waardoor ik zoo gebonden ben, en ik weet niet voor hoelang, is er ook de oorzaak van, dat ik niet reageerde op je prettige en uitvoerige nieuwe inlichtingen over Afrika. Ik weet niet, of deze vorm van slavernij een half, een heel of twee jaar zal duren. Daarom heeft het geen zin om plannen voor de toekomst te maken.

Inmiddels zul je al wel kennis met Balkema hebben gemaakt, en is ook Nini bij je aangekomen.⁴ Het zal wel een heele voldoening zijn geweest om na de verhalen van je zoon Jan, ook de vive voix eens berichten uit het vaste land van Europa te krijgen.

Aan je verzoeken om toezending van boeken uit mijn fonds heb ik zooveel mogelijk voldaan. Zoo zond ik je een stel Helikon 1-10, dat ik voor een van mijn kinderen had bewaard. Je hebt dus nu Helikon en Atlantis compleet (30 deeltjes), en ik laat je ook den jaargang 1946, die nu verschijnt, toezenden. Nu kom ik dan verder tot de beantwoording van je brieven. Neem nu eerst eens een half uurtje, en stuur mij de lijst van alle boeken, die ik je zond. Ik zal dan laten nagaan, of er nog iets belangrijks bij mij is verschenen, dat je niet hebt ontvangen. De bandjes van de Atlantis reeks zijn geteekend door Bobby Salden,⁵ die nog steeds door de Russen in een kamp wordt gehouden, en nog niet naar Holland mag terugkeeren. Maar hij heeft er gelukkig het leven afgebracht.

Verder laat ik je een comlete serie van het uiterst kostbare en zeldzame tijdschrift Halcyon sturen. Het is totaal uitverkocht. Spaar dus je Afrikaansche vrienden de moeite, het te bestellen. Zelfs op veilingen komt het niet voor. Van Tafelronde van Hoornik hen [lees:heb] ik ook nog een der vijf onverminkte exemplaren voor je bewaard.⁶ Dat is nu onderweg.

Sintels en Over Poezie van Bloem zend ik je tegelijk toe.

Tot het beantwoorden van de brieven, die enkele Afrikaanders me op jou aanraden schreven, ben ik nog steeds niet kunnen komen, doch ik verlies deze niet uit het oog.

3 Zie br.687 n.5.

4 Vanaf april tot begin december bracht Nini Brunt een bezoek aan Zuid-Afrika, mede in opdracht van het ministerie van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen om daar een tentoonstelling van Nederlandse kunst voor te bereiden.

5 In februari 1942 was Helmut Salden gevangengenomen op zijn onderduikadres bij Titia en Dora Gorter te Den Haag. In mei 1943 werd hij door het Kriegsgericht te Den Bosch veroordeeld tot de doodstraf en 3 jaar Zuchthaus wegens dienstweigering en illegale activiteiten. Dankzij inspanningen van Annie Suiker en de medewerking daarbij van Stols werd Saldens straf omgezet in 1 jaar Zuchthaus, die hij na de oorlog zou moeten uitzitten. Op 27 april 1945 was Salden door de Russen bevrijd. Na een verblijf van circa een jaar in een United Nations Relief and Rehabilitation Administration-kamp te Berlijn keerde hij in 1946 naar Nederland terug. (Zie ook ill. p. x.)

6 Tafelronde. Studies over jonge dichters van Ed. Hoornik was in augustus 1940 verschenen. De bundel was in mei 1940 echter al geheel gedrukt. Vanwege enkele, de bezettingsautoriteiten mogelijk onwelgevallige passages werd vervolgens besloten die weg te laten. In de in de handel gebrachte exemplaren zijn op p. 9-10, 13-14, 15-16, 17-18, 37-38, 55-56 en 63-64 duidelijk zichtbaar nieuwe pagina's ingeplakt.
De tussen stompe haken geplaatste passages werden gesupprimeerd (en in een enkel geval vervangen door de tussen Duitse komma's geplaatste tekst): ‘[...] zonder klankbodem in de burgerij, <-die òf in gezapigheid verzonken zit, òf den beginnenden angst afreageert in het bouwen van grafkelders, die men schuilplaatsen noemt,> zonder weerklank ook in de weinige bewuste arbeiders [...]’ (p. 9), ‘[...] zich verzettend tegen het nivelleerende, koel-wetenschappelijke verstand, waarbij de klop van het hart nauwelijks telt, <-en vol afschuw tegen de macht van de kalfsleeren laars,> wordt zijn talent, dat geen kans kreeg zich maatschappelijk te verwezenlijken en tot geestelijke ontplooiing te komen, in de loopgraaf geplaatst om <-het minste van twee kwaden:> de hypocriete democratie te verdedigen.’ (p. 9), ‘[...] het voortdurende gevoel van onveiligheid, dat cultureelen arbeid welhaast onmogelijk maakt, <-het opdringen der horde-beweging, die geen vrije persoonlijkheid duldt,> en de angst voor de toekomst [...]’ (p. 10), ‘De sterkste talenten onder de nieuwe generatie van dichters der tweede groep, die college liepen bij “Forum”, waar de engelen der Marsman-epigonen werden ontmaskerd <-en die sedert de komst van het Derde Rijk met gerechtvaardigde achterdocht staan tegenover dafgene, wat zich als “mystiek” aandient>, zijn nochtans dichter genoeg [...]’ (p. 13), ‘Want indirect verraadt hun werk wel degelijk den druk, dien de realiteit op hen oefent. <-Wordt in dictatuurstaten door verstandige menschen slechts behoedzaam en binnenskamers of in het geheel niet gesproken, de overmacht, die de werkelijkheid hier op onze dichters oefent, is reeds zóó groot, dat hun stem slechts fluisterend kan openbaren, wat zich in hun innerlijk afspeelt.> De scheppingsdrang van deze groep dichters [...]’ (p. 15), ‘[...] meer houvast zouden hebben gehad dan aan zuiver artistieke voortbrengselen. <-Wellicht had hun intelligent gefluit de jongeren wel uit de tent gelokt, wanneer dezen net mèt de oudere generatie voor één centraal probleem werden gesteld: de verdediging van niet eens meer de men-schelijke waardigheid maar van het menschelijk leven tegen de opdringende barbaren, waaraan de aesthetische vraagstukken ondergeschikt werden, en dat E. du Perron er zelfs toebracht zijn “Uren met Dirk Coster” te vernietigend.> Maar <-afgezien van deze “toevalligheid” stelt> de nieuwe generatie, die er in hoofdzaak een is van dichters, /stelt/het bewogen [...]’ (p. 17), ‘Zijn walg in een regel als: “De onderwereld voerde heerschappij”. <-Tegen den afbrokkelenden muur der democratie geleund kan Mok zich niet volledig overgeven aan den droom, waar immers aan den anderen kant dwangbuis en zweep geen stil leven meer toelaten.> De opstand der boeren is niet meer dan een schakel [...]’ (p. 37), ‘[...] zijn psychologisch gebonden, doordat alle een bepaald begrip suggereeren <-; de periode van de concentratiekampen en schuil-kelders leverde in poëticis vooral de begrippen angst, leegte, afgrijzen, enz>. Nog een stap verder, en we zijn bij het surrealisme te land!’ (p. 55), en ‘[...] tusschen tijdgenooten, in wie men een nieuwe generatie van dichters kan zien. <-Zij mogen slechts verbonden worden door een gemeenschappelijke artistieke aandrift, en, op ander gebied door een afkeer van het fascisme - in laatste instantie minder uit een sociaal dan wel uit een egoïstisch motief: wij willen met rust gelaten worden! - dit doet niets af aan het feit, dat - het is misschien goed nog eens namen te noemen! - Vasalis, Achterberg, Aafjes, Mok, Morriën, Van Hattum, Den Brabander, Eric van der Steen, Marja, Lehmann, Gomperts, Noordstar, Franquinet en anderen hun talent overtuigend hebben aangetoond.> Veel gemeenschappelijke kenmerken kan men in hun werk niet aanwijzen [...]’ (p. 64).
Er is een beperkt aantal van de oorspronkelijke oplage bewaard gebleven. (Vgl. Hans van Straten, De omgevallen boekenkast, in Het Oog in 't Zeil 7 (1989-1990) 5-6 (juli-augustus 1990), p. 11.)

[p. 62]

Van Haagens heb ik nu het restant van Equilibres Precaires ontvangen maar zonder factuur en zonder aanwijzing omtrent verkoopsprijs en korting. Wat moet ik nu doen. Regel je dat gauw met hem?

Nog steeds ben ik niet in het bezit van het beloofde gestencilde manuscript van Claartje Nicolas.⁷

Ik zond je een exemplaar van het uiterst zeldzame Theatre de Maurice Boissard, tweede deel,⁸ dat ik door een duizendste toeval dubbel bezat. Heb je het ontvangen?

Op een complete serie van La Nef heb ik nooit de hand kunnen leggen; ik bezit er zelf maar enkele post war nummers van.

Van Sartre is in Frankrijk niets te koop; wel kocht ik gisteren het vertalingsrecht van zijn boekje over het Existentialisme.⁹

Het bedrag van het auteursrecht voor Ikaros moet toch al lang bij je bank zijn. Heb je nog geen bericht? Ik ben in geen twee maanden op mijn kantoor geweest, doch ik zal ernaar bij de boekhouding informeeren. (Het is nu Zondag).

Je b[+r]ieven van 27 en 30 April heb ik ook ontvangen. Na wat ik hierboven schreef, valt er niet veel meer op te antwoorden. De brief van Kees heb ik eveneens ontvangen.

Met belangstelling zie ik je nadere berichten over de uit te geven Zuid-afrikaansche boekjes tegemoet.¹⁰

Noch Standpunten i, noch ii heb ik ooit van je ontvangen. Evenmin ontving ik een boek van je, dat bij Manteau is verschenen.¹¹

Over Willem Hessels kan ik nog geen besluit nemen,¹² er moet nog zooveel eerst gebeuren, voordat nieuwe teksten aan de beurt zijn. En de fabricatie is, bij welke drukkerij dan ook, nog steeds uiterst moeizaam en moeilijk.

Mauriacs zijn er niet te krijgen. Ja, ik kreeg van Seghers en Bloch gedaan, dat ze je enkele boeken stuurden om over te schrijven in je bladen en tijdschriften. Doe dit dan ook, en laat me geen figuur slaan.

Het adres van Jo Boer is: 3, rue Francois 1er Paris 8^e. Onze dochter Eva heeft er juist drie weken gelogeerd, het gelukskind.

Er verschijnt in Holland weinig goeds. Ontvang je het Nieuwsblad v.d. Boekhandel? Of zie je het ergens?

Heb je mijn tijdschrift Erasme ontvangen?

Een mijner vrienden heeft den nieuwen roman in twee deelen van Sartre en wil deze ruilen tegen 1000 Virginia sigaretten. Is dat iets voor jou? Het is de gewone uitgaaf van de n.r.f. dus geen eerste druk.¹³

We hebben gesmuld van de heerlijke vruchten en jams in blik, die Aty ons heeft gestuurd, Greet heeft haar, meen ik, al geschreven.

Ons broodrantsoen is weer verminderd. Vroolijk Europa!

7 Zie br.689 n.8.

8 Le théâtre de Maurice Boissard 1907-1923 van Paul Léautaud (1872-1956) was in 1926 in twee delen bij Librairie Gallimard te Parijs verschenen in een oplage van 1053 exemplaren. Het tweede deel was zopas, uitgebreid met een supplement, herdrukt.

9 Het existentialisme is een humanisme. De bestaansleer* van Jean-Paul Sartre zou in september als schrift 9 van De Vrije Bladen verschijnen. Het essay werd vertaald door T.J.C. Gerritsen. Het werd in een oplage van 1000 exemplaren gedrukt bij Mouton.

10 Zie br.683 n.1.

11 Voor volwassenen.

12 Bedoeld is een beslissing over de uitgave van Con sordino.

13 L'âge de raison en Le sursis, de eerste twee delen van de trilogie Les chemins de la liberté van Jean-Paul Sartre, die beide in 1945 bij Gallimard te Parijs in de Collection Blanche waren verschenen. Tegelijkertijd verschenen de delen in de Collection Soleil en in de Collection Folio. In 1949 zou het derde deel, La mort dans l'âme verschijnen.

[p. 63]

Vanmiddag ga ik naar Piet van Eyck in Wassenaar. Het zal het eerste vrienden-bezoek zijn, dat ik sinds maanden breng. Van hem gaf ik tijdens de bezetting uit:

Idee en Wil (tafelrede over Albert Verwey)

Benaderingen (vertaalde poezie)

Over Leven en Dood in de Poezie (essay).

Alle drie luxueus uitgegeven.

Binnenkort verschijnen van hem bij mij in beperkte uitgaven:

De Tuin¹⁴

Broeder Bernard (gedicht over De Zilverdisten [sic] en Van Royen)¹⁵

en zeer dik boek, zijnde één gedicht: Medousa.¹⁶

Van Eddy zijn nu volledig in proef: Cahiers van een Lezer, gevolgd door Uren met Dirk Coster, verder:

In deze grootse tijd (nieuw).

Dit heeft nog niets te maken met de Verzamelde Werken.¹⁷

Ik werk aan mijn luxe-druk van de Amours Jannes van Corbière,¹⁸ een erg moeilijk werk.

Ik heb honderd boeken in voorbereiding, voor en na zend ik ze je toe.

Nu nog een vraag van anderen aard. Je zult wel van Nini gehoord hebben dat het onmogelijk is, hier aan kleeren en ondergoed te komen. Zou je bereid zijn, een en ander voor ons te koopen, en is het goed dat ik je de besteede bedragen op de Amsterdamsche Bank in Hollandsch geld betaal? Het zal in hoofdzaak over stoffen en ondergoed gaan, die dan als Relief pakket moeten worden verzonden. Kan dat? Of weet je iemand in Amerika, die het voor ons zou willen doen. Is het werkelijk niet te lastig? Dan zal Greet je haar wenschen schrijven. Je zoudt er ons een enormen diénst mee bewijzen.

En nu stop ik voor vandaag.

Met hartelijke groeten van ons allen, ook voor Aty en Nini en je zoons en dochteren,

je

Sander

Inderdaad ben ik zoo mager geworden, nog veel magerder dan op het portret, dat in 1944 werd geschilderd.¹⁹ Eva is nu grooter dan Greet. Misschien laten we ons binnenkort eens photopgrapheeren.

S.

14 P.N. van Eyck, De tuin. Een gedicht zou begin 1946 bij A.A.M. Stols te Den Haag verschijnen. De titelpagina draagt het jaartal 1945. Het boekje werd gedrukt bij n.v. Drukkerij Trio te 's-Gravenhage in een oplage van 325 arabisch genummerde exemplaren op Hollands papier en 15 romeins genummerde op Engels papier.

15 P.N. van Eyck, Broeder Bernard zou in mei bij A.A.M. Stols te Den Haag verschijnen in een oplage van 250 exemplaren, waarvan 25 luxe-exemplaren. De bundel werd naar typografische aanwijzingen van Van Eyck gedrukt bij Boosten & Stols in een oplage van 250 exemplaren, waarvan 25 luxe-exemplaren.
Het gedicht is een tweeluik. In een aantekening bij Broeder Bernard heeft Van Eyck een deel van zijn bronnen voor dit gedicht onthuld (p. 27-28). De gegevens voor het eerste deel zijn ontleend aan Bernard van Quintavalle en Bernard van Clairvaux. In het tweede deel verhaalt Van Eyck van zijn samenwerking met J.F. van Royen in De Zilverdistel; in deze reeks was in 1918 Van Eycks editie van Een boecxken gemaket van Suster Bertken verschenen. (Zie ook br.1 n.4.)

16 P.N. van Eyck, Medousa. Een mythe zou in maart 1947 bij A.A.M. Stols te Den Haag verschijnen. De bundel werd gedrukt bij n.v. Mouton & Co te Den Haag in een oplage van 524 exemplaren, waarvan 24 luxe-exemplaren. Aan het boek was een erratumblad toegevoegd.

17 Het Verzameld werk van E. du Perron zou van 1948-1950 in vier delen bij Uitgeverij Contact te Amsterdam & Antwerpen verschijnen. (Zie br.662 n.35.)
Stols zou in 1946 identieke uitgaven verzorgen van Cahiers van een lezer. Gevolgd door Uren met Dirk Coster en In deze grootse tijd.

18 Les amours jaunes (1873) van Tristan Corbière (1845-1875) zou in oktober 1947 als twaalfde deel in de Franse reeks van De Halcyon Pers verschijnen. G. Jean-Aubry verzorgde de tekst. Bertram Weihs calligrafeerde de tussentitels van de afdelingen. Het boek werd in een oplage van 667 exemplaren gedrukt bij Boosten & Stols en werd gebonden bij J. Brandt & Zoon te Amsterdam.
In de prospectus zou Stols onder meer schrijven: ‘Meer dan vijf jaren heeft het geduurd voordat dit boek van de pers kon komen. Tijdens de bezetting werd er clandestien aan begonnen en kwam het geheel in proef. Het zou echter nog geruime tijd duren, eer aan vooroorlogse eisen kon worden voldaan.’

19 Zie br.690 n.1.