Briefwisseling J. Greshoff - A.A.M. Stols

[p. 40]

681. J. Greshoff aan A.A.M. Stols, 1 februari 1946

[Kaapstad] 1 Febr. 46.

Beste Sander,

Wij waren natuurlijk erg blij met je lange brief van 17 Jan, die 30 Jan. aankwam. Welk een tegenslag, die dienst! Waarom mobiliseert Nederland, nu er in de geheele wereld slechts van demobilisatie sprake is? Ik begrijp er niets van. Maai jij zit met de ellende. Wat wonderlijk dat N.& vD. zeer snel afgezakt is. Ik vond die Zijlstra al zoo'n koe, maar die blijkt nu achteraf de ‘intellectueel’ van het zoodje te zijn geweest!! Ook niet prettig voor Simon!

Dat je geestdrift voor z.a. bekoeld is, begrijp ik volkomen. Greet heeft intusschen de brief van Aty zeker ontvangen. Je kunt nu oordeelen: een rustig land, een veilig land, een aangenaam land, met een tempo, dat ons (jou en mij) past (n.l. langzaam en bedachtzaam); een prachtig landschap en een kleine groep van hoogst ontwikkelde en belezen lieden, zonder verbinding met een goedwillende, maar onontwikkelde volksmassa. Wat hier ontbreekt zijn de tusschen schakeeringen tusschen het hoogste en de middelmaat. Er zijn hier drie weekbladen, in den trant van de Saturday Evening Post, op een zeer laag peil maar toch ook weer niet ‘niks’. Let een op de oplagen: Die Huisgenoot (verreweg het beste) ± 45.000 exx. per week, Naweek ± 65.000; Brandwag ± 40.000. Dus te samen ± 150.000 ex. per week op een Afr. sprekende bevolking van ruim één miljoen. Breng dat naar Nederl. over en je zoudt komen tot 8 × 150.000 = 1 milj. 200.000. Ken jij bij ons drie weekbladen, welke te samen het miljoen overschrijden??! Dus eenerzijds een enorme elementaire belangstelling, anderzijds een volkomen afwezigheid van kwaliteitsbesef. Beide kenmerkende verschijnselen van een jonge, excentrisch gelegen beschaving.

Vandaar ook de snelle, verbluffende ontwikkeling van de uitgeverij van goedkoope leesstof. Er verschijnen hier ontelbare snertenstrontromannetjes in oplagen van 10 tot 30.000 - Maar ook het goede heeft een betrekkelijk groote oplage. In 1944 verkocht Van Wijk L. van zijn 3 bundels¹ (en dat jaar verscheen er géén nieuwe bundel van hem) dus van zijn oude bundels 2400. exx. Vermenigvuldig dat weer met 8 en je krijgt bijna 20.000 exx. Welke dichter haalt dat bij ons. En nog wel zoo'n ‘moeilijk’ dichter. Voor boekuiterlijk voelt men echter niets. De hoofdwensch is en blijft goedkoop!

1

De uitgeverij, d.w.z. het stichten van een nieuwe zaak, is m.i. zoo bezwaarlijk, omdat a. er reeds te veel uitgevers van Afr. boeken zijn; b het drukkersbedrijf niet in staat is boeken op Europeesch peil te leveren. Maar het is niet onmogelijk bij een der bestaande groote solide zaken een leidende positie te krijgen.

1 In 1937 was de bundel Die halwe kring van N.P. van Wyk Louw verschenen, in 1938 de derde druk van Alleenspraak, in 1941 Raka en in 1942 Gestaltes en diere. De bundels waren alle door de Nasionale Pers uitgegeven.

[p. 41]

2.	De boekhandel is een paddestoelen bedrijf geworden. Iedere dag komen er weer bij! (Alleen hoofd van bestaande oude zaak als De Bussy!)
3	De import kàn niet genoeg opleveren, gezien de zeer beperkte omzet van Nederl. en Belg. en Fr. goed. En wat de totale import betreft daar komt een nieuw bedrijf niet ‘tusschen’.

Ik zal als kleine wederdienst een kleine verzameling van de werkelijk belangrijke Afr. bundels voor je aanleggen en je die sturen. Let op de hoofdnamen (van het jonge geslacht)

vèr bovenaan:

N.P. van Wijk Louw ± 38.

W.E.G. Louw 32

Elisabeth Eybers (Mevr. Albert Wessels, geb. E.) 31

D.J. Opperman 29

alle vier zouden, zoo zij Nederlandsch schreven, tot onze allerbeste jongeren behooren.

Heb je Standpunte ontvangen?

Nu wat jouw uitgaven betreft.

Ik heb niets ontvangen tot heden dan enkele kostelijke werkjes welke Jan Junior mij deed toekomen.

Zijnde:

A.R.H. Helena

A.R.H. Onderweg

A.R.H. Catelene²

2 vert. van Rilke,³ Sonnetten van Jan Campert.⁴

Zoodra ik de paketten krijg zal ik je de inhoud melden. Daar zal nu wel een week of wat mee gemoeid zijn, want de gewone post, de zeepost, gaat nog uiterst langzaam. Ik wil natuurlijk dolgraag Helikon volledig hebben. Ik heb er 2 van (Aafjes⁵ & Achterberg Dead End) ik geloof N^o 1. en 2. Wat is Atlantis??? En vooral ook Hoorniks poeziekronieken.⁶

Vergeet niet ik heb niks van wat er sedert 10 Mei verschenen is. Behalve nu enkele uitgaven van Meulenhoff, welke hij mij zond, van vKampen en van Manteau.

Ik heb nog steeds niet de 12 gedichten! Dat is nu voor Standp iii 1 July en oorspronkelijk hadden wij ze voor 1 bestemd!⁷

Ja schrijf vooral aan Gerrit Bakker.

G. Bakker

Boekhandel Constantia

Stuttaford Gebouw

Rissikstraat

Johannesburg (Transvaal)

2 A. Roland Holsts vertaling van De gravin Catelene door William Butler Yeats was in november 1941 bij A.A.M. Stols, Uitgever te 's-Gravenhage verschenen. De vertaling was in juni 1941 gedrukt bij Boosten & Stols. Het was oorspronkelijk in 1892 onder de titel The countess Kathleen, and various legends and lyrics bij T.F. Unwin te Londen verschenen. In oktober 1946 zou een tweede druk verschijnen.

3 In februari 1944 waren Het landschap en De dichter van Rainer Maria Rilke verschenen bij Uitgeverij A.A.M. Stols te 's-Gravenhage. Beide boekjes waren vertaald door Stols en waren gedrukt bij Boosten & Stols. Eind 1945 had Stols bovendien een vertaling van Rilkes Brieven over Cézanne uitgegeven.

4 Sonnetten voor Cynara.

5 Het gevecht met de muze.

6 Tafelronde en het nooit verschenen Met hart en ziel.

7 Zie br.660 n.61.

[p. 42]

Zuid Afrika

Hij gaat den helft combineeren met:

Mej. I. Dennler⁸

i.d. Boekhandel

1 Kerkplein

Kaapstad (k.p.)

Zuid Afrika

en houden te samen beide zaken aan en zijn dan zeker de beste, verreweg de beste internationale boekh. in z.a. - Zij hebben vroeger samen bij h.a.u.m. (de Bussy) te Kaapstad gewerkt.

Als er in het vervolg iets te doen is voor verbetering van de Nederl. omzet en in het bijzonder het goede boek dan zijn zij het. Treed, ook voor je zelf, met hen in relatie. Balkema zal alléén bij hen begrip voor de contentinentale[sic] [?] handel vinden. De andere boekverkoopers zijn krenten- of steenkolenhandelaars die toevallig en contrecoeur in boeken doen. W.E.G. Louw (prof in Grahamstad) die Balkema goed kent en waardeert en ik vragen ons af wàt hij (B) zich in 's hemelsnaam voorstelt. Maar ja, vergeet één ding niet. Het zou de eerste keer niet zijn dat een linke jongen een gaatje vond, waar iedereen dacht dat het waterdicht was. Dus afwachten. Als hij slaagt is dat een gelukkige samenloop van linkheid en gelukkig toeval.

Om nog eens op een verblijf in z.a. terug te komen.

Alles wordt gekocht en betaald in dit leven: de rust en de veiligheid welke dit land je bieden, moetje betalen met afstand-doen van het leven in of bij een cultuur centrum.

Je vindt hier enkele zéér gecultiveerde menschen, doch deze leven in het luchtledig. Er is om hen heen géén cultuur dampkring.

Je moet dus weten of je die prijs betalen wilt.

Menschen (Nederl. die ik ken en waardeer b.v. de Penterman's)⁹ (die wel eens een goed boek lezen doch geen onmiddelijke behoefte aan een cultuuratmosfeer hebben) zijn hier zonder uitzondering zalig gelukkig. Ze genieten van natuur, van weder, van voedsel, zij eten vruchten, drinken wijn ... En jongemenschen zijn gèk op dit land: zon, sport, vrijheid, kampeeren, tochtenmaken, bergklimmen. Prachtige universiteits gebouwen met zwembaden, sportterreinen.

100 p. per m. is hier een professorsinkomen. Daarvoor heb je een huis in de Kaap, een plaas in die Boland¹⁰ en een auto; als je natuurlijk geld hebt om die plaas te koopen. Het bezit van een plaas is het gemeenschappelijk ideaal van alle Afrikaaner.

Maar Kees b.v., die wel dringend behoefte heeft aan een geestelijke atmosfeer, gaat hier ofschoon hij (met zijn vrouw samen) goed geld verdient (zeker wel 75 p.m) per sé wèg.

8 De in 1945 door Irmgard Dennler opgerichte id Boekhandel annex galerie. Irmgard Dennler was vanaf 1936 bij de h.a.u.m. werkzaam geweest.

9 Annie en Elibert Penterman. Elibert Penterman was directie-secretaris bij Cape Steel Corp.

10 Die Boland is het gedeelte van de westelijke Kaapprovincie waar druiven en fruit worden verbouwd. Bij uitbreiding wordt ook wel een groter deel van de westelijke Kaapprovincie zo genoemd; dat is het gedeelte dat de districten Stellenbosch, Worcester en Swellendam omvat.

[p. 43]

Ik zal je het restant van Kees' bundel laten zenden. Wil je die voor mij verhandelen? Het zijn slechts enkele exx. Verder heeft hij een kleine nieuwe bundel klaar, waar Hellens enthousiast over is. Ik stuur je daar het ms van

Je kunt zien wat er te doen is

a.	beperkte oplage nieuwe bundel alleen
b.	nieuwe, gewone uitgave van een selectie uit i + de nieuwe gedichten
c.	een beperkte oplage van de beide bundels te samen

Hij heeft binnenkort een bundel goede essays gereed over Malraux, St Exupery, verzetspoëzie litteratuur [?] en [xxx]. in het Engelsch geschreven

Zoodra je het m.s hebt, dat ik eerst uit zijn vingers moet zien te peuteren en je dan toezend, krijg ik wel je advies¹¹

Als wij terugkomen, wellicht Jan. 47 of iets later zullen de toestanden wellicht iets beter zijn en de prijzen iets abordabeler.

Hartelijk dank voor de afrekening met H.¹² - Ik krijg dan later wel eens dat overzicht over alles, voor de statistiek.

Nu rest er, zakelijk, nog één punt; dat onaangeroerd bleef in je brief.

1	Ben je bereid voor Ikaros 2^e druk een voorschot van ½ der oplage te betalen?? Ik wil n.l. een klein tegoedje bij de Amst. Bank kweeken om mijn terugkeer te vergemakkelijken.
2	En mijn conditio sine qua non (die je zeker billijken zult) is dat ik in 1947 vrij moet zijn het ding in een ev. herdruk der verz. ged. of (dit is niet waarschijnlijk) in een nieuwe bundel op te nemen
3	Ik zou daarom, juist met het oog op de tweede bepaling, graag zien dat je, als we het eens zijn, hetgeen vrijwel het geval is, het boekje zoo snel mogelijk ter markt bracht en zoo hard mogelijk pousseerde.

Schrijf dus hierover je definitieve bericht p.o. Er zijn vier punten: 1.2.3.4¹³

En dan basta verdomme met het zakelijke gezwam!

O nee toch nog even de nieuwe en oude zakelijkheid.

4	Weet je nog dat ik bij B en St. een klein % van ieder deeltje uit De Schatkamer kreeg. En er waren er zoo ik mij niet bedrieg tien.^14 Wil je a.u.b. die B en St. zaak even voor mij onderzoeken en zóó mij nog wat toekomt dat aan Huib doen zenden.

Nu werkelijk basta!

Sander, ik stel er bepaald de allerhoogste prijs op, dat je zoo spoedig mogelijk contact met Frits Landshoff maakt.

In mijn vorige brief schreef ik je al dat ik niet de minste of geringste bezwaren had tegen herdrukken gedurende bezetting, maar dat ik pisnijdig geworden was omdat je mij in je brieven van na de bezetting niet over je plan geschreven had. Het blijkt nu dat deze brief mij niet bereikt heeft. Dat is best mogelijk, want ofschoon ik niet te klagen heb over de postverbinding en alles vrij goed

11 Er is in deze periode noch een tweede dichtbundel noch een bundel al dan niet Engelstalige essays van de hand van Kees Greshoff verschenen. Het is niet bekend op welke nieuwe bundels Greshoff doelde, noch wat Franz Hellens' enthousiasme wekte. (Med. C.J. Greshoff, Rondebosch.)
Stols zou wel Kees Greshoffs eerste dichtbundel, Équilibres précaires, in Nederland verkopen.

12 Zie br.679 n.19.

13 De nummering is later met rode pen aangebracht, waarbij de aanvankelijk genoemde drie punten werden aangevuld met een vierde.

14 In het contract voor de reeks De Schatkamer dat Greshoff op 5 november 1923 met H. Boosten en L.H.A. Stols had afgesloten was opgenomen dat de redacteur een honorarium van fl 0,10 (voor oorspronkelijke werken) of fl 0,15 (voor vertalingen) per verkocht deel zou ontvangen. (Zie br.142 n.4.) Zie voor een opgave van de tien in De Schatkamer verschenen delen: ‘Beste Sander, Do it now!’, Bijlage ii, p. 471.

[p. 44]

en geregeld aankomt, gingen toch 2 brieven aan JvN¹⁵ + 1 ex. Mimosa Pudica (ook aan Jan v Nijlen) verloren. De brieven per vlieg- dat boek per zeepost. Ik schreef Jany 2 brieven en zond hem Kees' bundel.¹⁶ Hij zei aan Nini dat hij niets van mij vernomen had!! Geheel volmaakt is de ptt dus niet.

Tenslotte: ik ben en blijf het hardnekkig en hardstikken oneens met jullie allen op het punt van het ‘doorgaan’ onder de mofs. Als ik mijn zin had kunnen doen zou Groot Nederland 1 Juni 1940 niet en niet meer verschenen zijn.¹⁷ Ik zou gewild hebben dat je mijn boek 15 Mei verstopt had en alléén nog (volledig) klandestien verkocht of in het geheel niet meer verkocht had. Wat kan mij g.v.d. die ‘markt’ schelen. Dit is geen verwijt aan jou, dat is een verwijt aan jullie allen. Herinner je je wel dat in 1914 na de bezetting van Belgie, alle dagbladen ogenblikkelijk hun bedrijf stopzetten. In 1940 zijn de dagbladen lekker doorgegaan. En wat heeft die verdomde karakterloosheid hen opgeleverd? Goddank niets.

Het vieze geknoei met Gr. N. na 1940 is mij een doorn in het oog. De éénige die de zaak juist ingezien heeft is vRantwijk geweest. Hij heeft het goddank weten te voorkomen dat er een herdenkingsnummer over Menno en Eddy zou verschijnen. Welk een aanfluiting een Ter Braak-Du Perron n^o onder Duitsche censuur!!!¹⁸ Je schrijft we zijn geen collaborateurs. Dàt weet ik wel. Maar er is wèl, over het algemeen, veel te veel water in de wijn gedaan. Vooral in den beginne. Later is het veel beter geworden. Maar voor de dagbladen was het toen te laat.

Zie vooral aan die stompzinnige militaire dienst genoeg tijd te ontfutselen om ons weer zoo'n lange, interessante, gezellige brief te schrijven

Veel liefs v. vrouw tot vrouw,

geheel je

Jan

15 Bedoelde brieven van Greshoff bevinden zich niet bij de overige uit de nalatenschap van Jan van Nijlen afkomstige correspondentie met Greshoff. (Archief en Museum voor het Vlaamse Cultuurleven, Antwerpen, sign. g 785 b 1, omslag Van Nijlen.)
Op 16 december 1945 had Greshoff aan Van Nijlen geschreven: ‘Nu begin ik mij toch werkelijk ongerust over je te maken! Waarom hoor ik maar niets van je. [...] Je laatste brief was die waarin je mij het overlijden van Charles aankondigde. Ik heb je daarop per keerende post geantwoord. Dat was een betrekkelijk korte brief, zoodat ik spoedig daarna je uitvoerig schreef en je een ex. van Mimosa Pudica zond [...]. Dat was eind Augustus. (23 volgens mijn agenda).’ Van Nijlen antwoordde daarop op 4 janauari: ‘Je brief van 16 december bereikte mij 3 Januari 1946. Maar van de andere brieven: je eerste antwoord op mijn schrijven waarin ik je het overlijden van Charles berichtte, je tweede uitvoeriger schrijven en het exemplaar van “Mimosa Pudica”, van dit alles heb ik niets ontvangen.’ Blijkens een brief van 16 januari van Greshoff aan Van Nijlen besloeg zijn uitvoerige brief van 23 augustus 1945 vierentwintig bladen.

16 Uit deze periode zijn geen brieven van Greshoff aan A. Roland Holst bewaard gebleven. Op 4 februari zou Roland Holst aan Greshoff schrijven: ‘Het leek in die jaren niet altijd even zeker, dat ik je ooit weer zou schrijven... Na onze bevrijding wilde ik eerst een brief van jou afwachten; ik was onzeker, waar je was. Maanden verliepen - van alles hoorde ik over je, en gelukkig goed nieuws. Maar tot mijn teleurstelling bereikte mij geen bericht van jou direct tot ik kort geleden van Nini hoorde, dat je mij al lang geleden had geschreven. Die brief moet dus verloren zijn gegaan... wat mij meer spijt dan ik je zeggen kan, want ik had er mij erg op verheugd.’ En op 28 maart schreef Holst: ‘Vele weken geleden schreef ik je een brief, waar ik nooit antwoord op kreeg. Hij is toch niet zoekgeraakt?’

17 Tot november 1941 bleef Greshoffs naam als redacteur in de colofon van Groot Nederland vermeld, naast die van S. Vestdijk en Jan van Nijlen. Na die datum moest Greshoffs naam op last van de Duitse bezetter verwijderd worden. Sinds zijn vertrek in mei 1939 naar Zuid-Afrika had Greshoff echter geen directe bemoeienis meer met het tijdschrift gehad, al diende hij de redactie op afstand nog wel van advies. Vanaf februari 1940 was Arthur van Rantwijk waarnemend redacteur-secretaris van het tijdschrift geweest. Van Rantwijk wilde aanvankelijk half januari 1942 het redactiesecretariaat al neerleggen en raadde de uitgevers, Van Holkema & Warendorf, aan het tijdschrift eind van dat jaar te staken. Met ingang van de juli-aflevering zou naast S. Vestdijk en J. van Nijlen ook J.B.Th. Spaan, een redacteur van De Telegraaf, als redactielid vermeld staan. Spaan zou, omdat hij als journalist bij de Kultuurkamer aangesloten was, in naam hoofdredacteur zijn. Vestdijk was van mei 1942 tot maart 1943 in Sint-Michielsgestel geïnterneerd; na het begin van zijn detentie zou ook hij niets meer aan het tijdschrift bijdragen. Hij bedankte echter pas in maart 1943 formeel als redactielid. Van Holkema & Warendorf werd in de oorlog onder beheer van een zgn. ‘Verwalter’ gesteld, die de redactie van Groot Nederland toevertrouwde aan de Germaanse ss. Met ingang van juli 1943 zou de redactie van Groot Nederland bestaan uit Hendrik Lindt, J.A. van der Made en S.B. Modderman. Het tijdschrift zou tot en met juli 1944 blijven verschijnen. (Zie S.A.J. van Faassen, ‘Ik ben er van overtuigd dat er zelfs met de gedunde gelederen toch nog een zeer behoorlijk tijdschrift te maken is.’ Documenten uit de jaren 1945-1947 rond Groot Nederland: Groot Nederland, Nieuw Nederland of Nieuw Tijdschrift?, in Voortgang, Jaarboek voor de Neerlandistiek ii (1990), p. 57-84.)

18 Op 5 december 1945 had Arthur van Rantwijk aan Greshoff geschreven: ‘In gezamenlijk overleg hebben wij besloten om geen herdenkingsstukken over Menno en du Perron te plaatsen, omdat deze niet anders dan een onvolledig en dus valsch beeld konden geven. Hun anti-fascistische activiteit was weliswaar slechts één aspect van hun persoonlijkheid, maar deze was zoozeer in strijd met alles wat naar nieuwe orde zweemde, dat een strikt “litteraire” beschouwing van hun werk, een wel zeer verwrongen beeld zou hebben gegeven. Bep du Perron heeft mij deze houding destijds zeer kwalijk genomen, weet deze, naar ik meen, aan lafheid. In een [...] samenkomst heeft ze de redelijkheid van mijn opvatting moeten toegeven.’ Van Rantwijk had het standpunt van de redactie van Groot Nederland indertijd toegelicht in Spreken en zwijgen: ‘Ik wil allerminst ontkennen, dat in verschillende opzichten het sluiten van compromissen nuttig en noodzakelijk kan zijn om “het leven voortgang te doen vinden” [...] maar hier was het geval anders: Wat andere tijdschriften, wier verhouding tot de overledenen een andere was dan die van Groot Nederland, ook meenden te moeten doen, Groot Nederland heeft [...] principieel en consequent willen zijn door het zwijgen te verkiezen tegenover Ter Braak en Du Perron, die in essentieele aangelegenheden nóóit transigeerden, nu niet mogelijk was een adequaat beeld te geven van hun persoon en werken.’ (Groot Nederland 38 (1940) 9 (september), p. 794.)