Briefwisseling J. Greshoff - A.A.M. Stols

[p. 9]

663. J. Greshoff aan A.A.M. Stols, 30 oktober 1945

Grahamstad k.p. 30 October 45

Beste Sander,

Je brief deed mij veel plezier! Welk een activiteit! Bij voorbaat dank voor komende zendingen. Je kunt je niet voorstellen hoe ik snak naar Nederlandsch drukwerk! Mijn boekjes zal ik je sturen. Ik moet wachten tot [+ik] in Johannesburg ben (± 20 Nov.) omdat Gerrit Bakker¹ ‘Constantia’ Boekhandel en Uitgeverij de exemplaren voor mij bewaarde. Ik denk 1 Dec. weer thuis te zijn.

Nu even, als van ouds, een openhartige uiteenzetting. Ik weet van andere zijde dat je je bitter te beklagen hebt over Huib en misschien is het gebeurde zelfs ernstiger dan men mij gezegd heeft. Het staat dus als een paal boven water dat je harde oordeel in je brief geuit grond heeft, máár Sander doe mij een groot persoonlijk plezier en laat verzachtende omstandigheden gelden. Je weet onder welke funeste invloed de jonge man stond. In theorie behoort een man sterk genoeg te zijn om aan zulke invloeden weerstand te bieden, doch wij kennen het leven genoeg om te weten dat de zwakkere broeders de meerderheid vormen en dat niemand geheel zònder zwakheden is. Deze noodlottige invloed is nu uit Huibs leven verdwenen. Hij heeft een nieuwe baan en naar ik vernam is hij een ander mensch geworden. Hij is jong, hij heeft nog een heel leven voor zich. Míj dunkt, men moet hem een kàns geven. Ik zou ze niet graag de kost willen geven, die na een jeugdzonde, weer goed op hun pootjes terecht kwamen. Wil je mij, voornamelijk omderwille van Nini, niet het groote plezier doen het verleden, voor zoo ver het Huib betreft, radikaal te vergeten. Je behoeft hem ten slotte niet aan je boezem te drukken. Maar praat neutraal over hem. ‘Schurk’ is een héél zwaar woord, Sander!

Zand erover!

Wat publicaties betreft. Ik wou even wachten! Een gelegenheid als deze komt nooit weerom: dat alle boeken van een schrijver uitverkocht of vernietigd zijn. Ik wil nu een stevige schifting maken. En alles wat ik bewaren wil anders groepeeren. Ik kom dan tot acht uniforme deeltjes.²

1	Gedichten 1907-1947^3
2	Zwanen Pesten (boutaden etc.)^4
3	De Slechte Leerling (autobiogr. en in bewerking)^5
4	Bereisde Roel (reisnotities waarin Catr Afrika etc veel nieuwe stukken)^6
5	Ernstig Gemeend (essays over letterk.)^7
6	Lappendeken (bonte notities over lit)^8
7	Rebuten en Rariteiten^9

1 Gerrit Bakker (1907-1988) was in de tijd dat Greshoff in Arnhem woonde bij boekhandel Hijman, Stenfert Kroese & Van der Zande werkzaam geweest. In 1928 was hij in dienst getreden bij de Hollandsch-Afrikaansche Uitgevers Maatschappij (h.a.u.m.) te Kaapstad. In 1943 had hij te Johannesburg boekhandel en uitgeverij Constantia opgericht.

2 Greshoffs Verzameld werk zou in vijf delen bij P.N. van Kampen & Zoon n.v. en Em. Querido's Uitgeversmij n.v. te Amsterdam verschijnen. De delen werden alle naar typografische aanwijzingen van Susanne Heynemann gedrukt bij Boosten & Stols. Band- en stofomslag waren van Henri Friedlaender; over dit ontwerp zou Bob van Kampen op 19 mei 1948 aan Greshoff schrijven: ‘Nu wat de uitvoering betreft. Ik ben het met je eens, dat dit beter gekund had, toch mogen de delen, wanneer ze in de toekomst zo naast elkaar staan, er zijn. Vergeet ook niet, dat er uitstekend houtvrij papier voor gebruik wordt. [...] Ik voor mij had Friedländer niet genomen voor de omslagen. Salden was mijn man geweest. Uit de correspondentie van Greshoff met Van Kampen blijkt dat ook Piet Byl een ontwerp voor de omslag van het Verzameld werk gemaakt had; dit ontwerp is niet achterhaald.
Deel 1 had een oplage van 3000 exemplaren gebonden (plus 600 exemplaren plano), deel 2 tot en met 4 een gebonden oplage van 1500 exemplaren (plus 300 in plano) en deel 5 een gebonden oplage van 1300 exemplaren (plus 200 in plano). (Med. Em. Querido's Uitgeverij, Amsterdam.)
Zie voor de onderscheiden delen n.3, 8, 4, 7 en 5.
Aanvankelijk zou het Verzameld werk zeven delen omvatten. Er is een, ongedateerd maar waarschijnlijk uit juli 1946 stammend, contract tussen Greshoff en n.v. Em. Querido's Uitgevers-Mij bewaard gebleven, waarin de uitgeefster zich verbindt ‘in druk uit te geven een zes- à ten hoogste zevendeelige uitgave Verzameld werk’.
Op 8 november schreef Bob van Kampen aan Greshoff: ‘Van Krimpen sprak mij over je plannen, in 1947 je verzamelde werk uit te geven. Dat lijkt me een goed idee. Daar is iets moois van te maken. Alleen verwondert het me, dat ik dat van v.Kr. moest hooren. Ik ben toch je uitgever! Je hebt me voor je naar z.a. ging, verzekerd dat alles van jouw hand bij mij het licht zal zien. Dus hoe zit dat?’ Op 23 januari 1946 zou Greshoff aan S. Vestdijk schrijven: ‘Wij ploeteren, Aty en ik, aan het persklaar maken der Verz. Werken 5 dln zijn in een vergevorderde staat van gereedheid. 2 dln eischen nog wat meer tijd. Het is afschuwelijk die oude kost te herkauwen.’ Op 13 januari had hij Vestdijk zijn Verzameld werk al aangekondigd: ‘Ik ben nu bezig de geheele zwik te herzien en anders te rangschikken. Aty tikt zich rot, ik kijk toe. Ik kom dan tot zeven deelen, waarvan er zes vóór 1 July persklaar zullen zijn: 1. Legkaart (een keuze uit de aphorismen en lapidaire beschouwingen) 2. Rariteiten, gevolgd door Rebuten 3. Eerbare Voorstellen (“serieuze” studies) 4. Zwanen Pesten (boutades en scheurplaatjes[?]) 5. Bereisde Roel (reisnotities) 6. Gedichten 1902-1947 7. De Slechte Leerling (autobiographisch)’. Ook aan Jan van Krimpen zou hij op 18 maart 1946 schrijven: ‘Wat mijn eigen proeven betreft. Deze verschijnen, uitgelezen, in zeven delen, bij? Er zijn verschillende gegadigden. Ik denk ten slotte bij Querido. Doch er is nog niets definitiefs.’ In een brief van 15 februari 1946 schreef Alice von Eugen-van Nahuys namens Querido aan Greshoff: ‘Ik heb mij in betrekking tot Uw eigen werk altijd zeer passief gedragen, omdat onze uitgeverij pas tweemaal en, gezien de vele jaren waarin U publiceert, eigenlijk pas op een vrij laat tijdstip (en eenmaal zelfs onder vrij vreemde omstandigheden) in de gelegenheid gesteld was werk van U uit te geven en ik meende, dat U, door vriendschap verbonden met den jongen Boucher en met Stols, hen zou laten voorgaan wanneer U nieuw werk uit te geven had. Nu hoor ik van Fritz Landshoff [...] dat U van plan bent, een selectie uit Uw omvangrijke en veelzijdige werk te maken en die als Verzameld Werk uit te geven. En nu is voor mij, meen ik, het oogenblik gekomen om naar voren te treden en U te zeggen, dat onze uitgeverij het een eer zal vinden [...] als wij uw Verzamelde Werken mogen uitgeven.’ Vier dagen later schreef Landshoff aan Greshoff: ‘Onmiddellijk na mijn aankomst heb ik de kwestie van je Verzamelde Werken ter hand genomen. Ik hoop en geloof, dat ik de situatie zoo objectief mogelijk en uitsluitend in jouw belang heb bestudeerd. Zooals de situatie is, acht ik een verschijning van je Verzamelde Werken bij Em. Q. een zeer goede oplossing. Ik geloof beslist, dat je hier bij actievere en vooruitstrevender firma terecht komt dan bij één van de door jou genoemde, behalve misschien Meulenhoff, die echter zeer groote bezwaren heeft. Iedereen, je neef incluis, klaagt steen en been over het verschrikkelijk langzame tempo, waarin Meulenhoff besluiten neemt. [...] Em.Q. is er enthousiast voor je Verzamelde Werken te laten verschijnen en wil met [Jan] van Krimpens hulp een bijzonder mooie uitgave maken. De kwestie van den omvang is nog niet heelemaal duidelijk, nu we niet alle boeken en manuscripten bij de hand hebben. Wij waren oorspronkelijk van meening, dat het niet meer dan vijf deelen zouden worden. Je schrijft, dat het er waarschijnlijk zeven zullen zijn.’
Over de eventuele betrokkenheid van Stols en andere uitgevers bij de uitgave zou Greshoff begin 1946 met Landshoff corresponderen. Buiten het ter plekke geciteerde van wat Landshoff over Stols zou schrijven, schreef hij: ‘Natuurlijk kan ik ook met Meulenhoff of van Kampen over de verzamelde werken spreken. Ik zie daarvan echter het voordeel niet in. Je kunt alles wat je wilt bij Querido krijgen; wat is dan het voordeel, naar een anderen uitgever te gaan? Je eigen neef kan bevestigen, hoe langzaam Meulenhoff is en v. Kampen is zuinig en moeilijk. Waarom dus moeilijkheden zoeken, die niet noodig zijn.’ (Zie verder br.687 n.5.)
Uit latere correspondentie blijkt dat Querido uiteindelijk alleen om reden van de verwachte papiervoorraad van P.N. van Kampen & Zoon met hen voor de uitgave van Greshoffs Verzameld werk in zee is gegaan.

3 Het eerste deel van Greshoffs Verzameld werk zou de zesde, aan N.P. van Wyk Louw opgedragen druk van zijn Gedichten bevatten. Het zou in juni 1948 verschijnen.

4 Het derde deel van Greshoffs Verzameld werk werd gevormd door het aan Adriaan van der Veen opgedragen Zwanen pesten. In dit deel zouden onder meer Spijkers met koppen, Voetzoekers, De wieken van de molen en Rebuten worden herdrukt. Het zou in december 1948 verschijnen.

5 Als vijfde deel van Greshoffs Verzameld werk zou in december 1950 het aan Jan van Nijlen opgedragen Het boek der vriendschap verschijnen, dat autobiografische notities van Greshoff bevatte.
Aan Vestdijk zou hij op 23 januari 1946 de titel De slechte leerling voor zijn autobiografische schetsen noemen. (Zie n.2.) In 1955 zou Greshoff ook Barth een bundel autobiografische schetsen aanbieden. (Zie br.1023 n.1.)

6 Bereisde Roel zou geen deel van het Verzameld werk uitmaken. (Zie ook br.983 n.1.)

7 Het vierde deel van Greshoffs Verzameld werk, het aan J.C. Bloem opgedragen Grensgebied, zou opstellen over literatuur bevatten. Het zou in maart 1950 verschijnen. Mogelijk dat dit deel overeenstemt met wat Greshoff als Ernstig gemeend aankondigde. (Zie ook n.8.) Aan S. Vestdijk zou Greshoff op 23 januari 1946 waarschijnlijk dit deel onder de titel Eerbare voorstellen aankondigen. (Zie n.2.) In februari 1949, toen de kopij voor dit deel al lang was ingeleverd en deze zelfs al gezet was, zou Greshoff nog proberen dit deel te verwisselen met Klein kabinet van curiosa.

8 Als tweede deel van Greshoffs Verzameld werk zou in augustus 1948 het aan A. Roland Holst opgedragen Legkaart verschijnen. Dit deel omvatte aforismen en notities over literatuur.
Mogelijk vormt dit deel een combinatie van de door Greshoff voorgestelde delen Lappendeken en Formulae. (Zie ook n.10.)

9 Rebuten zou worden opgenomen in Zwanen pesten. Rariteiten zou gedeeltelijk worden opgenomen in Grensgebied. (Zie n.4 en n.7.)

[p. 10]

8	Formulae (verzamel, uitgezochte aforismen [?])^10

Ik ben niet aan Q. ge [xxx] noch gebonden. Ik ben geheel vrij niet alleen van vreemde smetten, doch ook van uitgeversboeien. Maar ik zou dit alles toch graag willen overleggen en regelen met mijn dagelijksche vriend in n.y..

Dr. F.H. Landshoff, een alleralleraardigste, loyale, bescheiden, hartelijke kerel. Zoodra hij in Nederland terug is, kan ik de zaak entameeren. Ik wacht dus nog even, maar ik houd je gehéél op de hoogte van de verdere ontwikkelingen. Wacht jij dus ook even. Géén herdrukken in een vorm die mij niet meer bevredigt!! Het is nog heelemaal niet zeker dat Landshoff zijn relaties met Q. hervat¹¹

Nu nog een kleinigheid:

Ik heb indertijd het initiatief tot de Slauerhoffcommissie genomen en was er tot mijn vertrek een actief lid van. Ik mag toch veronderstellen, dat N&vD [:voor] de leden een ex. der Slauerhoffuitgave gereserveerd heeft.¹² Zoo niet dan kan ik dat niet anders dan hondsch noemem. Zoo ja, geef mijn ex. dan aan Balkema¹³ mede.

Stuur mij zoo spoedig mogelijk de 12 nieuwe gedichten voor Standpunten II met de korte inleiding van Simon.¹⁴

Waarom ik niet naar Maastricht schreef? Omdat ik tot voor enkele weken, op grond van een onvolledig bericht in de meening verkeerde dat B en St. weggeschoten was.

Joep heb ik nogal gezien. Hij heeft een kwade tijd doorgemaakt, hetgeen hem niet belette als een vorst te leven, maar nu is hij boven Jan door opdrachten (o.a. van Philip's Radio Corp)¹⁵

Waarom is Emile¹⁶ gefusileerd: als gijselaar of als ondergrondswerker?

Kun je zijn verzen niet in een plaketje verzamelen?

Nu, Sander, schrijf gauw weder. Je brieven zijn honing voor mijn geschaafde ziel.

Veel liefs voor Margaretha en haar Kroost.

Veel, heel veel liefs van Aty voor allen,

geheel je

Jan

n b Herdruk vooral nooit de ‘Afrikaansche Verzameling’ van onze kleine Uys.¹⁷ Deze was nooit goed en is nù een aanfluiting!

Wie heeft Simons boek over Verwey uitgegeven?¹⁸

10 Mogelijk dat het door Greshoff beoogde deel aforismen Formulae een plaats heeft gevonden in Legkaart. (Zie n.8.)

11 F.H. Landshoff zou eind 1946 benoemd worden tot directeur van de nieuw opgerichte internationale medische uitgeverij Excerpta Medica, die door Querido Verlag, Amsterdamsche Boek- en Courantenmaatschappij en J.M. Meulenhoff werd gesticht.
Landshoff zou daarnaast vanaf eind 1946 verantwoordelijk zijn voor het Duitstalige fonds van het Querido Verlag te Amsterdam, en in mei 1948 beheerder worden van het Bermann-Fischer/Querido Verlag. Het Bermann-Fischer Verlag was in 1936 door Gottfried Bermann in Wenen opgericht, en had de in Duitsland verboden auteurs uit het fonds van het S. Fischer Verlag onder zijn hoede genomen. In 1938 werd het Bermann-Fischer Verlag in Wenen onteigend. De uitgeverij moest toen eerst uitwijken naar Stockholm en later naar New York, waarnaartoe Bermann in september 1940 vluchtte. Na de oorlog werd in 1947 in Wenen het Bermann-Fischer Verlag heropgericht; in 1948 werd een fusie aangegaan tussen het Querido Verlag en het Bermann-Fischer Verlag; L.B. Fischer Publishing te New York - een gezamenlijke activiteit van Landshoff en Bermann - zou in januari 1946 aan de Amerikaanse uitgever A.A. Wynn verkocht worden. Onder de naam Bermann-Fischer/Querido Verlag werd het bedrijf in Amsterdam tot eind 1951 voortgezet. (Zie A.L. Sötemann, Querido van 1915 tot 1990. Een uitgeverij, Amsterdam 1990, p. 99-100.)
Querido Inc. - een gezamenlijke activiteit van Landshoff, Greshoff en M.E.H. Warendorf - zou nog tot circa 1965 in New York door Warendorf alleen worden voortgezet. (Zie M.E.H. Warendorf, Van Holkema & Warendorf 1891-1 januari-1991, Scarsdale 1989.) In 1952 associeerde Landshoff zich met de Amerikaanse uitgever van kunstboeken Harry N. Abrams, voor wie hij in Amsterdam het Europese kantoor stichtte. (Zie ook br.660 n.12.)

12 In januari 1941 waren de delen i en ii van de Verzamelde werken van J. Slauerhoff verschenen bij Nijgh & Van Ditmar n.v. te Rotterdam. Deze delen bevatten resp. Poëzie i en ii . In augustus van dat jaar was deel iii (Poëzie iii) verschenen, en in december deel iv Proza i). (Zie ook br.667 n.8.)

13 August Aimé Balkema (geb. 1906) had zich in 1934 als boekhandelaar te Amsterdam gevestigd. In 1937 verplaatste hij zijn boekhandel naar Het Huis aan de Drie Grachten, op het kruispunt van Oude Zijds Voorburgwal, Oude Zijds Achterburgwal en Grimburgwal. Tijdens de oorlog had Balkema een groot aantal clandestiene uitgaven gedrukt. (Zie Catalogus van vijftig boeken en boekjes zonder toestemming uitgegeven in de jaren 1942-1945 door A.A. Balkema te Amsterdam, Amsterdam 1945.) Hij deed dit zowel onder eigen naam, als - in samenwerking met H. de la Fontaine Verwey, W.Gs. Hellinga en Jan van Krimpen - onder de naam Vijf Ponden Pers en - in samenwerking met F.E.A. Batten en Adriaan Morriën - onder de naam Het Zwarte Schaap. In april 1946 reisde hij ter verkenning van de vestigingsmogelijkheden naar Zuid-Afrika, waar hij zich in maart 1947 definitief zou vestigen. Hij nam al spoedig in Kaapstad (Burgstraat) The South African Bookman van Julian Rollnich over. Eén van zijn medepassagiers op zijn eerste reis naar Zuid-Afrika schreef na aankomst in een brief aan haar echtgenoot over de contacten die Balkema met Greshoff had: ‘B. is nogal teneergedrukt. Hij is in de boekwinkels en bibliotheek geweest, vindt dat er niets gebeurt, heeft van G. ook gehoord dat de mensen hier geen boeken kopen en er zeer zeker geen moeite voor doen, kan niet begrijpen dat iemand liever lekker eet en in een auto rijdt dan een goed boek koopt [...]. G. heeft hem natuurlijk bij alle belangrijke mensen geïntroduceerd’ (Zie M.A. Bax-Botha, Oortog geboekstaaf, in Liber amicorum pro A.A. Balkema (ed. P.E. Westra et al.), Kaapstad 1984, p. 22.)

14 Zie br.660 n.60.

15 Zie over deze periode in Joep Nicolas' bestaan: Claire Nicolas White, Joep Nicolas.
Leven en werk, Venlo 1979, p. 71-73, en voor de wekelijkse reclameopdrachten van Philips: p. 72.

16 Emile van der Borch van Verwolde. (Zie br.662 n.16 en br.667 n.11.)

17 Uys Krige.

18 Albert Verwey en de Idee was bij Stols verschenen.