Briefwisseling J. Greshoff - A.A.M. Stols

662. A.A.M. Stols aan J. Greshoff, 18 en 24 september 1945¹

['s-Gravenhage] 18 Sept. 1945

Beste Jan,

Vanmorgen kwam tot mijn groote verrukking je brief van 25 Aug. op den voet gevolgd door je luchtpostbrief van 30 Aug. Mijn heele dag was goed, en hoewel ik dezen vanavond niet kan afmaken, begin ik toch maar. Ik zit nog in een onbeschrijflijken rommel, want sinds 8 dagen wonen we in een onbeschadigd en keurig gerestaureerd huis aan bovenvermeld adres, een zijstraat van de Wassenaarsche weg, niet ver van het Rosarium waarop de Josef Israelslaan uitkomt (in den oorlog genoemd Thorn Prikkerlaan!) waar Slau vroeger woonde bij Darja, en wat je je nog wel zult herinneren.²

De eerste berichten over je kwamen van Nini, toen van je zoon Jan, met wiens bezoek we uiterst ingenomen waren, en die ons heel veel vertelde en zich verbaasde dat we onze sigarettenpeukjes weer rolden tot sigaretten!

Je Mama maakt het nog steeds goed. Jan Buys had zich harer aangetrokken.³ Van de Van Rantwijks heb je natuurlijk ook al bericht en je hebt dan ook

1 Geschreven op briefpapier van A.A.M. Stols, Bildersstraat 8, 's-Gravenhage.

2 J. Slauerhoff en Darja Collin waren in 1930 getrouwd en gingen vervolgens boven de dansschool van Collin op de Jozef Israëlslaan te Den Haag wonen. In dit pand woonden gedurende die periode ook Alexei d'Ormesson, en Everard en Hertha Bouws. (Zie br.263 n.2.) Begin 1932 vertrokken zij naar Merano; bij terugkeer naar Nederland in augustus 1932 woonden Slauerhoff en Darja Collin in Wassenaar, terwijl de dansschool gevestigd was op het Piet Heinplein te Den Haag. De Jozef Israëlslaan werd van 1943 tot 1945 Thorn Prikkerlaan genoemd.

3 De architect Jan Willem Eduard Buijs (1889-1961) was een neef van Greshoff. Door zijn bemiddeling had Greshoffs moeder, P.J.M. Greshoff-Buijs, in de oorlog Den Haag niet hoeven te verlaten, maar kon zij ondergebracht worden in een pension op de Groot Hertoginnelaan. Buijs leidde vanaf 1924 met J.B. Lürsen het Bureau Ir. J.W.E. Buijs en J.B. Lürsen. In de winter van 1942 was Buijs gedwongen geweest zijn woning aan de Statenlaan 62 te Den Haag te verlaten en een veel kleinere woning aan het Stuyvesantplein te betrekken. Zijn moeder, G.C.A. Buijs-Kuypers, met wie hij steeds had samengewoond, was op 23 januari 1940 overleden. (Zie C.M. Rehorst, Jan Buijs, architect van De Volharding, Meppel 1982, p. 145; en br.660 n.2)

[p. 6]

gehoord dat mijn schoonouders er in den afgeloopen ellende-winter er [sic] woonden en hen (de v.R.'s) nogal eens met voedsel konden helpen.⁴ In 1942 verliet ik Rijswijk en ging in de Nassau-Dillenburgstr. wonen, doch we moesten er 1 Dec 1943 weer uit en leefden toen op mijn kantoor in de Nobelstraat 27^a op twee kamers, 1 kamertje en 1 keuken met z'n vijfen. Je zoon heeft de noodwoning nog gezien. Nu wonen we eindelijk weer in een prettig huis en niet meer in een steegje.

Jany, Pom, Jacques, Simon leven allen nog. Jany in Laren bij zijn broer (Herdersweg 22),⁵ Jacques is griffier kantongerecht Zutphen,⁶ Pom woont Kl. Kazernestraat 1^a,⁷ Den Haag en Simon nog steeds in Doorn.

Vrouw en kinderen maken het goed, Eva is 16, Sander 14, Frans 12. Eva: Gymnasium 4^e klas, Sander Lyceum 3^e, Frans Lyceum 1^e. Ze zien er allen best uit. We zijn over den honger heen, gelukkig!

Als bekend anglo-franco-belgo-tchècophiel heb ik veel last van de moffen gehad. Op 25 April 1940 werd ik aan de galblaas geopereerd (geamputeerdernstig), werd 10 Mei naar huis vervoerd, knapte wonderwel op, maakte de liquidatie van mijn regiment mee, ging niet naar den Opbouw- of Arbeidsdienst, ging weer in de uitgeverij en had het genoegen, het eerste ongenoegen met de moffen te krijgen over je bruine liedjes.⁸ Ik stond al op de lijst. De oplaag werd vernietigd, nadat ik eerst een aantal ex van de br.l. had geamputeerd. Voor en na werd er nogal wat weggehaald en vernietigd (rest van Ikaros) doch ik zeilde nog overal tusschen door niettegenstaande totaal ± 70 klandestiene uitgaven!!!⁹ Juni 1944 gearresteerd, 3× ter dood gewijd, plotseling vrijgelaten 14 Aug: het bleek dat Greet de adjudant van Rauter via de verzetsbeweging had omgekocht (10 mille!).¹⁰ Daarna mij gewijd aan de klandestiene drukkerij van Vrij Nederland, Parool, Trouw enz enz...¹¹ Sedert 10 Mei dozijnen en dozijnen boeken uitgegeven, 't meeste wel voor je bewaard. We kunnen drukwerk tot 1 kilo zenden. Zal daarmee spoedig beginnen. Heb jij ook 1 ex van al je Greshoviana voor mijn collectie bewaard?

We zijn dolblij dat de Nijkerks er goed doorheen zijn gekomen: we hadden de hoop al opgegeven toen een briefkaart van Bob kwam uit Zwitserland direct na onze bevrijding.

Waarom heb je na 14 Sept. '44 nooit eens naar Maastricht geschreven? Enfin we leven allemaal nog (mijn vader is 10 Dec 1942 overleden aan een operatie, 72 jaar oud, jammer, hij was nooit ziek en had zonder die mislukte prostaat operatie nog jaren kunnen leven). En nu hebben we weer contact met jou. Ik had je al lang willen schrijven maar ik kom handen en voeten te kort en mijn fiets (eenig vervoermiddel) heeft het begeven (de banden...)

We hoorden zoo nu en dan over je in de radio. Heb je in New York Joep Nicolas wel eens ontmoet?¹² Wat doet hij en werkt hij het bol?

4 F.J. Kroesen en E.A.M. Kroesen-van de Stadt waren in februari 1940 vanuit Bussum naar de Van Kijfhoeklaan te Den Haag verhuisd. In november 1943 vonden zij onderdak bij de familie Henny te Wassenaar. Vanaf september 1944 tot eind mei 1945 hadden zij bij Arthur van Rantwijk in de Vondelstraat gewoond. (Med. mevr. M.W. Stols-Kroesen, Leiden.)

5 A. Roland Holst was in het voorjaar van 1944 bij zijn broer Hendrik Wouter Roland Holst (geb. 1900) in Laren komen wonen. Pas in het voorjaar van 1946 zou hij weer zijn huis in Bergen kunnen betrekken. (Zie ook br.660 n.5.)

6 J.C. Bloem was per 1 juli 1942 tot griffier van het kantongerecht te Zutphen benoemd. Vanaf september 1940 had hij in Voorburg gewoond. Het laatste oorlogsjaar had hij met Clara Eggink en zijn zoon Wim op de Deventerscheweg in Zutphen gewoond. Bij de bevrijding was zijn huis door granaatvuur getroffen, waardoor hij naar Pension Derkshof in Warnsveld had moeten verhuizen; Clara Eggink keerde toen terug naar Amsterdam. (Zie A.L. Sötemann, Vier opstellen over J.C. Bloem, Amsterdam 1979, p. 57 en p. 59.)

7 Martinus Nijhoff was op 10 mei 1940 gemobliseerd. Op 12 mei was hij bij Arnhem gewond geraakt en had hij twee weken in krijgsgevangenschap doorgebracht. Tijdens de oorlog had men hem willen benoemen tot hoogleraar aan de Gemeentelijke Universiteit van Amsterdam ter vervanging van N.A. Donkersloot. Na zijn weigering was hij in de Kleine Kazernestraat te Den Haag ondergedoken. Na de oorlog was hij door de op 25 juni aangetreden minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen G. van der Leeuw benoemd tot regeringsadviseur voor letteren.

8 Greshoffs Gedichten was op 20 februari 1941 opgenomen op de ‘Aanvullende lijst van boeken waarvan de uitleening verboden of voorbehouden is’ van de Centrale Vereeniging voor Openbare Leeszalen en Bibliotheken in de rubriek ‘Voorbehouden belletrie’; deze categorie omvatte ‘belletristische werken, die [...] als on-Duitsch moeten worden beschouwd’. De titels van de werken op de lijst moesten uit de catalogi worden verwijderd, maar de categorie ‘Voorbehouden belletrie’ mocht nog wel voor ‘ernstige studiedoeleinden en onder verantwoordelijkheid van de leiders der leeszaal’ worden uitgeleend. (Zie G.A. van Riemsdijk, Geschiedenis van de Openbare Bibliotheek in Nederland (2), Van mei 1940 tot mei 1945, Den Haag 1979, p. 147-152.) Op 22 mei 1940 al was een circulaire aan de Nederlandse boekhandelaren, uitgevers en houders van leesbibliotheken of leesinrichtingen gezonden met richtlijnen voor het uit de voorraad verwijderen van boeken die als ‘deutsch-feindlich’ moesten worden beschouwd. (Zie De Boekverkooper, 25 mei 1940.)
Van de vijfde druk van Greshoffs Gedichten zijn door Stols vervolgens tijdens de Tweede Wereldoorlog exemplaren verkrijgbaar gesteld, waaruit de laatste katernen, te beginnen met dat waarin de Bruine liedjes stonden (p. 189), door Stols waren verwijderd. Stols verspreidde in augustus 1940 zijn ‘Fondscatalogus Voorjaar 1940’ voorzien van een aanvulling en op de voorzijde beplakt met een papieren strook die de tekst droeg: ‘n.b. Deze catalogus bevat enkele uitgaven, die door de tijdsomstandigheden uit de circulatie zijn genomen. Alleen indien voorzien van de los bijgevoegde Aanvulling en verbetering, gedateerd Augustus 1940, mag deze catalogus verspreid worden.’ Blijkens de aanvulling waren van Greshoff de titels Currente calamo, Spijkers met koppen, Gedichten, Ikaros bekeerd, Confetti en Bij feestelijke gelegenheden zogenaamd uitverkocht. Vanaf Stols' ‘Fondscatalogus Voorjaar 1941’ kwamen zij dan ook in diens catalogi niet meer voor.
De bezetting had papierrantsoenering en uitsluiting van nieuwe boeken van alle schrijvers die niet bij de Kultuurkamer waren aangesloten betekend, maar de uitgevers hadden hun enorme boekenvoorraden gewoon door verkocht.
Zie over de oorlogsperiode van Stols' uitgeverij ook Huib van Krimpen, Kaleidoscoop van een uitgeversleven: enkele retouches, in Spektator 9 (1979-1980) 3, p. 263-268.

9 Zie voor een overzicht van Stols' clandestiene uitgaven: Het vrije boek in onvrije tijd. Bibliografie van illegale en clandestiene bellettrie (ed. Dirk de Jong), Leiden 1958, p. 340; en Publish and be free. A catalogue of clandestine books printed in the Netherlands 1940-1945 in the British Library (ed. Anna E.C. Simoni), The Hague-London 1975, p. 263.

10 Stols was op 14 juni 1944 door de Sicherheitspolizei gearresteerd. Hij werd op 14 augustus 1944 vrijgelaten, na actie van Greet Stols die een request aan de Duitsers richtte. Greet Stols had over Stols' vrijlating overigens geen contact met de adjudant van Hans Albin Rauter (1892-1949), maar met een zekere Frank (mogelijk Kriminalkommisar Friedrich Frank van de Abteilung iv (Gegnerbekämpfung) van de staf van de Befehlshaber der Sicherheitspolizei und des sd). (Zie ook br.660 n.8.)

11 Over de precieze aard en omvang van deze activiteiten van Stols zijn geen nadere gegevens achterhaald.
Simon Carmiggelt vertelde tegen Lisette Lewin in een interview, sprekend over drukkerij ando van Fokko Tamminga te Den Haag: ‘Ik kwam een keer naar zijn drukkerij om Het Parool op te maken en daar zag ik Stols die ik uit Den Haag kende. Hij stond De Vrije Kunstenaar op te maken.’ (Lisette Lewin, Het clandestiene boek 1940-1945, Amsterdam 1983, p. 217.)
Voorts is melding gemaakt van de technische medewerking die Stols in de bezettingstijd aan uitgeverij De Bezige Bij heeft gegeven. (Richter Roegholt, De geschiedenis van De Bezige Bij 1942-1972, Amsterdam 1972, p. 288.) Greet Stols kan zich herinneren dat Stols te zamen met Fokko Tamminga regelmatig met illegaal drukwerk naar Amsterdam reisde. (Med. mevr. M.W. Stols-Kroesen, Leiden.)

12 De Limburgse glazenier Joep Nicolas was eind 1939 naar Amerika geëmigreerd. (Zie voor zijn verblijf in New York: Claire Nicolas White, Joep Nicolas. Leven en werk, Venlo 1979, p. 69-76.)

[p. 7]

Dit voor vandaag. We hebben maar 2 k.w.u. per week en ik moet nu naar bed. Binnenkort méér!

24 Sept. 1945

Ik heb het in de afgeloopen dagen met van alles en nog wat zoo krankzinnig druk gehad, dat ik je niet eerder kon schrijven. Nu vervolg ik mijn brief. Juiste berichten over Arthur v. Schendel heb ik nog niet. Hij durft niet per vliegtuig terugkeeren, wacht op een boot of anderszins. Hein 's-Gr. vertelde dat hij weinig meer ziet... Het is erg zielig. Hein mag geen journalist meer zijn, wacht op de zuivering,¹³ de goede ezel! Ant ter Braak woont tijdelijk bij haar zuster, mevr. dr. W.ter Braak, aan de Nassaulaan, hier.¹⁴ Bep du Perron is zwervende. Weet je dat Charles van Nijlen in Duitschland is gestorven?¹⁵ En Emile van der Borch gefusilleerd?¹⁶ Je weet zeker ook dat Van Royen in het conc.k. Amersfoort overleden is?¹⁷

Voor en na zal ik je boeken uit mijn fonds sturen. Voor de boeken van Simon V. kun je je het best tot hemzelf wenden. Nijgh & v.D. (waar ik productieleider ben!) heeft geen enkel ex meer op magazijn.

Het is wel héél merkwaardig hoe je aan Eddy's Verz. Gedichten bent gekomen.¹⁸ Nu wordt van hem gezet: ‘In deze grootse Tijd’.¹⁹ Lijstjes sturen kan ik niet! Maar boeken komen per post, mits 1000 gram niet overschrijdend. Met Huib v.Kr. die een tijd op mijn kantoor werkte, heb ik nare ervaringen opgedaan.²⁰ Zorg dat je van hem los krijgt: Dévotions Particulières.²¹ Ik gaf Huib jouw ex om voor je te bewaren. Het is het fraaiste boek dat ik clandestien in oorlogstijd uitgaf. Ter gelegenheid van Larbaud's 60^e verjaardag (vervolg op Poésies de Barnabooth²²). Ik hoop, dat de schurk (Huib) het niet verpatst heeft.

Overigens gaf Huib enkele aardige boekjes uit (o.a. jouw Catrijntje Afrika-fragment). Hij reserveerde geld als honorarium (want je zeide mij in April dit boek toe), doch hij zond mij niets voor jou. Zorg dat hij je betaalt, de oplaag is uitverkocht.²³

Enschedé gaf in de oorlog niets uit.

Ik gaf ± 70 clandestiene boeken en boekjes uit en dozijnen andere boeken toen 't nog mocht en over kunst (dat mocht bijna altijd).

Het boek van Leipoldt is nooit bij Enschedé verschenen.²⁴ Ik ben erg benieuwd naar al je boeken. Kunnen wij ook weer samen wat doen? Of heb je je verkocht aan Querido?²⁵ Je manuscripten die je in April '40 aankondigde zijn nooit aangekomen!²⁶

Voor je tijdschrift Standpunten ontvang je binnenkort de 12 uitgekozen gedichten, en ik zal S.V. vragen om een inleiding.

In den oorlog ben ik enkele jaren directeur geweest van een groote drukkerij

13 Al tijdens de bezetting gingen stemmen op om foute Nederlanders na de bevrijding te straffen. De Nederlandse regering te Londen bereidde hiertoe een aantal wettelijke regelingen voor. In 1943 en 1944 kondigde de regering enkele besluiten af die voorzagen in de instelling van Bijzondere Gerechtshoven en Tribunalen. Ook werd er een aantal zuiveringsbesluiten uitgevaardigd. In 1944 werd het Tijdelijk Persbesluit 1944 afgekondigd dat voorzag in de instelling van een perscommissie. In 1945 werd dit persbesluit vervangen door het Tijdelijk Persbesluit 1945.
In september 1945 startte de Commissie voor de Perszuivering haar werkzaamheden, die naast het zuiveren van personen, met de mogelijkheid tot het ontzetten uit een functie, ook het uitgeven van certificaten van geen bezwaar omvatte. In 1947 kreeg de Commissie de mogelijkheid tot het opleggen van een naamsverbod en van gehele of gedeeltelijk onteigening van een onderneming. De in oktober 1945 geïnstalleerde Persraad hield zich onder meer bezig met de verschijning van periodieken.
(Zie F.J.F.M. Duynstee/J. Bosmans, Het kabinet Schermerhorn-Drees 25 juni 1945-3 juli 1946, Assen-Amsterdam 1977, p. 285-291; en Jan Driever/Jan Brauer, Perszuivering. De Nederlandse pers 1944-1951, Weesp 1984.)
Hoewel de Commissie voor de Perszuivering niet overging tot het opleggen van een naamsverbod voor Het Vaderland, werden de directeur en de hoofdredacteuren van Het Vaderland voor resp. 12 en 1½ jaar uit hun functie ontheven. (Zie René Vos, Niet voor publicatie. De legale Nederlandse pers tijdens de Duitse bezetting, Amsterdam 1988, p. 212, p. 360, p. 409, p. 435 en p. 429.)
In juni 1947 zou G.H. 's-Gravesande met pensioen gaan en afscheid nemen als kunstredacteur van Het Vaderland; na deze datum zou hij nog wel als medewerker aan deze krant verbonden blijven.

14 Ant ter Braak-Faber had van 1 juli 1940 tot januari 1941 bij haar zuster Mien ter Braak-Faber gelogeerd op het adres Statenplein 3^b te Den Haag. In die tijd was zij in de leer bij de boekbinder Hilde Schröder. In januari 1941 vergezelde zij haar vader naar Marssum (Friesland), waar hij weer als predikant ging werken. Zij bleef daar tot augustus 1945. (Zie br.660 n.21 voor de verblijfplaats van Ant ter Braak in september.)
Haar zuster Harmina Johanna Faber (geb. 1916) was sedert 18 januari 1939 getrouwd met Jan Willem Gijsbertus ter Braak (1903-1971), de broer van Menno ter Braak.

15 Charles van Nijlen (1921-1945) was op 12 februari 1944 in Brussel gearresteerd, maar wist op 23 februari op het station te Leuven te ontsnappen. Tot 2 april dook hij onder, maar op die dag werd hij door de Gestapo opnieuw gevangengenomen. Eerst verbleef hij in de gevangenis van St. Gillis (Brussel), later in het Fort van Breedonck. Vervolgens was hij als politieke gevangene overgebracht naar Buchenwald. Hij werd overgeplaatst naar Dora en vervolgens naar Ellrich, waar hij op 1 februari aan dysenterie was gestorven.

16 Emile van der Borch van Verwolde was in juni 1942 gearresteerd op beschuldiging van spionage en sabotage. Van der Borch was lid van de vanuit Londen geleide id (Inlichtingendienst), die in Nederland inlichtingen verzamelde over Duitse activiteiten. Hij werd ter dood veroordeeld en op 20 mei 1943 op de Leusderheide gefusilleerd. (Zie C. van Dijk, Aux frais d'un amateur. Emile baron van der Borch van Verwolde en het boek, in Uit bibliotheektuin en informatieveld. Opstellen aangeboden aan dr. D. Grosheide [...] (ed. H.F. Hofman et al.), Utrecht 1978, p. 270.)

17 J.F. van Royen was op 10 juni 1942 in het concentratiekamp te Amersfoort overleden. In maart was hij door de sd gearresteerd, omdat men hem als drijvende kracht beschouwde achter het protest tegen de Kultuurkamer. Aan het begin van de oorlog had hij met G.A. van Poelje de Nederlandse Organisatie van Kunstenaars (nok) opgericht; gedurende de oorlog bleef hij algemeen secretaris van het hoofdbestuur van de ptt. (Zie A.M. Hammacher, Jean François van Royen, 1878-1942, Den Haag 1947, p. 166-183.

18 Parlando. Verzamelde gedichten.

19 E. du Perron, In deze grootse tijd zou in 1946 bij A.A.M. Stols, Uitgever te 's-Gravenhage verschijnen. Het boek werd in het najaar van 1946 gedrukt door n.v. Drukkerij Trio te 's-Gravenhage. De typografie, bandstempels en stofomslag waren van Henri Friedlaender.

20 Huib van Krimpen was in het late najaar of het begin van de winter van 1943 op staande voet ontslagen, omdat hij opbrengsten van clandestiene uitgaven niet onmiddellijk had afgedragen. (Med. H. van Krimpen, Amsterdam.)

21 Valery Larbaud, Dévotions particulières was in 1941 bij A.A.M. Stols te La Haye uitgegeven. Het boek was gedrukt bij Boosten & Stols in een oplage van 40 exemplaren en gebonden door J. Brandt en Zn. te Amsterdam. De titel en initialen waren getekend door Helmut Salden.

22 Valery Larbaud, Les poésies de A.O. Barnabooth was in 1923 te Brugge verschenen.
Stols had in 1944. zgn. ‘Pour les Amis Danois de Maxime Claremoris’ op de privépers van Jens Skovgaard te Copenhague en met het jaartal 1941 op de titelpagina een gezamenlijke herdruk van Les poésies de A.O. Barnabooth en Dévotions particulières uitgebracht. Deze bundel was in een oplage van 99 exemplaren gedrukt bij Boosten & Stols.

23 In november 1944 had Huib van Krimpen clandestien Catrijntje Afrika gedrukt in een oplage van 1250 exemplaren. (Zie br.644 n.10.)
Op 5 september had Van Krimpen aan Greshoff over zijn uitgave van Catrijntje Afrika geschreven: ‘Dit was een groot succes. Er zijn hier nog eenige exemplaren ter beschikking van den auteur alsmede f 450.- honorarium.’

24 Zie br.660 (p. 2) en br.657 n.17.

25 In New York had Greshoff eind 1942 te zamen met F. Landshoff de uitgeverij Querido Inc. opgericht. Greshoff had door deze samenwerking zoveel vertrouwen in Landshoff gekregen dat hij zijn werk voortaan bij hem wilde uitgeven. Begin januari 1946 zou Landshoff naar Nederland reizen, maar hij zou daar geen formele binding met Em. Querido's Uitgevers-Mij aangaan.

26 Op 1 april 1940 (br.657) had Greshoff aan Stols geschreven dat hij het manuscript van een werk getiteld Een boek over het boek in mei zou sturen. In dezelfde brief beloofde hij Stols ook zijn nieuwe gedichten, die in eenzelfde uitvoering als Ikaros bekeerd zouden moeten worden uitgegeven, en beloofde hij een artikel voor Halcyon over De Zilverdistel.
In Greshoffs correspondentie met Stols was al voor april 1940 sprake van een aantal titels. Aanvankelijk zou een tekst van Greshoff de achtste uitgave van Ursa Minor vormen. Hij hield Stols vervolgens op de hoogte van zijn steeds wisselende plannen, zoals Drie is compagnie of Kabinetformaat. De kopij van deze laatste titel zou hij aan Stols gezonden hebben. Deze kopij is echter nooit gearriveerd. Het is niet ondenkbaar dat iets van deze plannen gerealiseerd is met de bundel Rariteiten. Verder had Greshoff ook Catrijntje Afrika na voltooiing aan Stols beloofd. (Zie br.639, br.650, br.651 n.5, br.654, br.657 n.4 en br.659.)

[p. 8]

(Trio, in Den Haag), eerst commercieel, werd me te druk, toen artistiek.²⁷ Heb 1 Sept. bedankt. Ben nu:

1^o	uitgever
2^o	productieleider Nijgh & van Ditmar^28 litt. adv. is Laurens v.d. Waals Directeur: J.Th. Piek.^29 Zijlstra is in Mei 1940 †.^30
3^o	beheerder c.q. bestuurder van twee n.s.b. uitgeverijen (Holle & Co^31 vroeger van Rijkscommissariaat! en ‘De Schouw’^32 vroeger van Department v. Volksvoorlichting![)]

Ik heb het dus druk genoeg.

We zitten nu in de geldzuivering + enorme belastingen. Wat zal er over blijven van het nu geïnde geld wegens uitverkocht fonds?

Heb veel in voorbereiding, o.a.:

complete Campert^33

complete Keuls^34

complete Jany (met v. Dishoeck)

complete Eddy (alleen)

complete Menno (met Nijgh & v.D.)^35

Verder veel losse bundels, boeken over kunst, historie, natuurhistorie, economie, internationaal recht, brochures, enz. Veel herdrukken! Er is nog niets gereed, doch de eerste boeken komen in October van den binder. O.a. twee zeer fraaie bundels van Piet van Eyck (nog geantedateerd!).³⁶

Stuur jij nu ook gauw alles wat je publiceerde? Kan ik je ‘Gedichten’ uitbreiden met je poëzie van nà 1938?³⁷ Een flinke bundel? Ik werk met 7 drukkerijen.³⁸ Papiersituatie is nog erg slecht. In den oorlog herdrukte ik nog Jan van Nijlen's Poezie.³⁹ Ik hoor maar niets van hem.⁴⁰

Wanneer kom je naar Holland? Is er voor mij wat te doen in Kaapstad? Kan ik er mij als uitgever vestigen, denk je? Heb genoeg van ons land! Wil naar Parijs (over een jaar of zoo) of naar Kaapstad!

Hartelijke groeten, mede van Greet, ook voor Aty en Kees

van je

Sander

27 Per 1 januari 1941 was Stols typografisch adviseur van nv Drukkerij Trio te Den Haag geworden. Op 1 september 1941 zou hij adjunct-directeur worden en per 1 januari 1943 benoemd worden tot mededirecteur naast F. Kerdijk, met de bedoeling dat Stols na de pensionering van Kerdijk vanaf 1 april 1944 alleen de directie zou voeren. Wegens onenigheid met Kerdijk nam Stols formeel per 15 september 1944 ontslag; hij zou nog wel tot september 1945 aan Trio verbonden blijven als typografisch adviseur.

28 Vanaf begin 1941 was Stols typografisch adviseur bij uitgeverij Nijgh & Van Ditmar te Rotterdam. Omstreeks november 1945 zou hij bij Nijgh & Van Ditmar in vaste dienst komen.

29 Johannes Theodoor Piek (1883-1966) was in 1904 bij Nijgh & Van Ditmar in dienst getreden. Van 1908 tot 1959 was hij directeur, vanaf 1921 president-directeur van de uitgeverij.

30 D. Zijlstra, een van de directeuren van Nijgh & Van Ditmar, was tijdens het bombardement van Rotterdam omgekomen.

31 De oorspronkelijk in Berlijn gevestigde Holle & Co's Uitgevers-Maatschappij n.v. had zich in april 1942 gevestigd in de Parkstraat 4^a in Den Haag. De directie werd gevoerd door Gerard du Ry van Beest Holle, H. Kooistra en St. Rajszár; vanaf augustus 1944 voerde G. Doepke mede de directie. Het fonds bestond vooral uit kunstboeken met een nationaal-socialistische inslag. (Zie M.J. Visser, De Haagse boekhandel 1900-1961, in Jaarboek Die Haghe (1962), p. 120.) De uitgeverij werkte nauw samen met het in 1937 opgerichte autoritair-conservatieve en tegen de nsb aanleunende weekblad De Waag. Samen wilden Holle & Co en De Waag een Duits-Nederlands cultureel maandblad uitbrengen, zoals later met de verschijning van Westland, Blätter für Landschaft, Geschichte und Kultur am Rhein, Mosel, Maas und Schelde bij een andere uitgever gerealiseerd zou worden. (Zie Correspondentie Mr. M.M. Rost van Tonningen (1) 1921-mei 1942 (ed. E. Fraenkel-Verkade), 's-Gravenhage. 1967, p. 188 n.2.) Stols trad van 1 september 1945 tot juni 1948 als beheerder op namens Het Nederlandsche Beheersinstituut, dat in opdracht van de Raad voor het Rechtsherstel ‘landverraderlijke vermogens’ beheerde. Stols ontving hiervoor een honorarium van ca. fl 2000,-per jaar. De successieve accoutantsrapporten tonen aan dat Holle & Co per 31 december een vordering op Stols had van ruim fl 13.000,- wegens papierleveranties. (Algemeen Rijksarchief, Den Haag, Tweede Afdeling, archief Het Nederlandsche Beheersinstituut 1945-1967, archiefnr. 2.09.16, inv.nr.014509.) Op 21 september 1949 schreef Stols aan Het Nederlandsche Beheersinstituut: ‘In Uw brief d.d. 14 Sept. deelt U mij mede, dat mijn schuld aan de n.v. Holle fl. 10190, 14 bedraagt. [...] Tot mijn spijt moet ik U mededelen, dat ik niet over contante middelen beschik om dit bedrag ineens te betalen. Heden schrijf ik wederom fl. 1000,- [...] over, zodat hierdoor de schuld teruggebracht is tot fl. 8000,-. Indien de verkoop van mijn uitgaven enigszins meevalt, zal ik in de maand December wederom een afbetaling op dit bedrag kunnen doen. Slechts indien U de uiterste coulance betreffende de afwikkeling van deze schuld zoudt willen betrachten, zal ik U volledige afbetaling kunnen toezeggen. - Zoals U bekend is, heb ik indertijd aan het van de n.v. Holle & Co. overgenomen papier een strop gekocht, die ik slechts zeer langzaam kan liquideren.’ (Stadsbibliotheek Haarlem, archief-Stols, omslag Het Nederlandsche Beheersinstituut.)

32 De Schouw was in 1941 door A. Meyer Schwenke, directeur van de Vereenigde Persbureaux, opgericht. De uitgeverij was gevestigd aan de Nieuwe Havenstraat 38 te Den Haag. In oktober 1942 werd de firma overgenomen door A.D. Oosthoek, die haar verplaatste naar de J.P. Coenstraat 26. Oosthoek was op die datum als directeur van n.v. Oosthoek's Uitgeversmaatschappij te Utrecht uitgetreden. Schwenke had in 1941 de nsb-boekhandel De Boekenschouw opgericht, gevestigd op de Herengracht 56 in Den Haag. Op het adres Herengracht 56^bis zou in augustus 1941 ook Uitgeverij Delta onder directie van A. Storm van Leeuwen gevestigd worden (later Uitgeverij A. Storm van Leeuwen, met als mede-vennoten P.L. Giele en J.M. Bus), die weer in 1942 verhuisde naar Nieuwe Havenstraat 42. In 1943 was De Boekenschouw omgedoopt tot c.v. Algemene Boek- en Kunsthandel De Boeckenhof en was C.J. Boers in de directie opgenomen. (Zie M.J. Visser, De Haagse boekhandel 1900-1961, in Jaarboek Die Haghe (1962), p. 121.) Oosthoek was uit hoofde van zijn functie directeur van het maandblad De Schouw, Orgaan van de Nederlandsche Kultuurkamer, dat van januari 1942-januari 1945 was verschenen.
Stols trad van 27 september 1945 tot 31 december 1947 als beheerder op namens Het Nederlandsche Beheersinstituut. (Algemeen Rijksarchief, Den Haag, Tweede Afdeling, archief Het Nederlandsche Beheersinstituut 1945-1967, archiefnr. 2.09.16, inv.nr.015100.) Op 4 april 1946 zou Stols aan Het Nederlandsche Beheersinstituut schrijven: ‘Hierbij bevestig ik de goede ontvangst van mijn benoeming tot bestuurder van de stichting De Schouw te 's-Gravenhage, gedateerd 1 April 1946 en de intrekking van mijn benoeming tot beheerder van het vermogen van A.D. Oosthoek (uitgeverij De Schouw) [...]. Onder verwijzing naar de hierover gevoerde correspondentie verwacht ik thans nog gaarne mijn aanstelling tot beheerder van het tijdschrift “De Schouw”, alsmede van het vermogen van A.D. Oosthoek. Op deze wijze zal het mij mogelijk zijn thans [...] daadwerkelijk verder te handelen aan het beheer dezer drie onafscheidelijke vermogens.’ (Stadsbibliotheek Haarlem, archief-Stols, omslag Het Nederlandsche Beheersinstituut.)

33 Jan Campert, Verzamelde gedichten 1922-1943 zou in december 1947 bij A.A.M. Stols, Uitgever te 's-Gravenhage verschijnen. De bundel werd ingeleid door G.H. 's-Gravesande. Het boek werd gedrukt bij Boosten & Stols en gebonden bij n.v. v.h. Giltay & Zoon te Dordrecht Er werden 50 genummerde exemplaren gedrukt op Hollands van Van Gelder Zonen. Stofomslag en bandstempel waren van H. Salden.

34 Stols zou in vier delen de Verzamelde gedichten van H.W.J.M. Keuls uitgeven
Als eerste zou in augustus 1947 het derde deel, Rondeelen en kwatrijnen, bij A.A.M. Stols te 's-Gravenhage verschijnen. Dit deel werd gedrukt bij Meijer's Boek- en Handelsdrukkerij te Wormerveer. Er werden 25 exemplaren op geschept papier gedrukt. Band en stofomslag waren van Bertram Weihs.
Het vierde deel, Wegen en wolken, zou in mei 1948 verschijnen; de eerste twee delen, resp. In den stroom/De dansende lamp en Om de stille, zouden pas begin 1950 volgen.

35 Nadere gegevens over Stols' voornemen de verzamelde werken van Menno ter Braak, E. du Perron en A. Roland Holst uit te geven zijn niet achterhaald. Tijdens de onderhandelingen tussen Greshoff enerzijds en Fritz Landshoff en Em. Querido anderzijds, zou Landshoff op 13 april 1946 aan Greshoff schrijven: ‘Bij alle waardeering voor vroegere prestaties van Stols en zijn momenteele ondernemingsgeest, ben ik zeer bang, dat hij op het oogenblik veel te groote en moeilijke projecten in handen neemt en binnen afzienbare tijd in moeilijkheden zal raken van allerlei aard. [...] Er heerscht op het oogenblik in zekere Nederlandsche uitgeverskringen een soort “inflatiestemming”, die ik mij uit de na-oorlogschen tijd in Duitsland maar al te goed herinner. De “kater”, die op zoo'n tijd volgt, ben ik echter evenmin vergeten. Holland met zijn acht millioen inwoners en zijn tegenwoordige armoede is zeer zeker geen land, waar op den duur verzamelde werken van du Perron of Menno ter Braak voor f. 100.- afzet kunnen vinden in oplagen van 5000 exx. Dergelijke projecten zijn prachtig, maar moeten met de grootste voorzichtigheid en op kleinere schaal worden opgezet. De ervaringen van het vorige jaar bewijzen niets. De markt was volkomen leeg en heeft natuurlijk alles opgenomen.’
Op 26 november 1943 had A. Roland Holst aan Stols geschreven: ‘Een haastig oogenblik sprak ik v. Dishoeck bij een tramhalte in A'dam. Hij beweerde dat jij, wat die verzameluitgave van mijn werk betreft, voorstellen had gedaan, die voor hem niet aannemelijk waren. Er was geen tijd voor verder uitleg, maar ik vermoed, dat er te zijner tijd weer eens gedrieën over geconfereerd zal worden. Het zou jammer zijn, als dit plan nu toch weer misliep, en ik hoop, dat jullie wederzijds zoo inschikkelijk mogelijk zult willen zijn.’
Op 11 juni had A. Roland Holst aan Stols geschreven dat hij een lezing van Bep du Perron over Indië in Alkmaar had bijgewoond: ‘Zij maakt zich zorg over de complete uitgave van Eddie's werk in verband met een voorstel dat zij jou deed, om het samen met de Uitgeverij Contact te doen omdat die over een groote papiervoorraad beschikken. In je antwoord - zoo zeide zij - ging jij er niet of nauwelijks op in, en zij vreesde, dat je er niet voor voelde.’ In 1941 had Stols Parlando. Verzamelde gedichten van Du Perron uitgegeven, in 1946 zouden ‘definitieve’ edities van Cahiers van een lezer en In deze grootse tijd volgen. Er is een opgave door Bertram Weihs bewaard gebleven waaruit blijkt dat hij voor Stols wel degelijk een omslagontwerp voor de verzamelde werken van Du Perron heeft gemaakt. (Zie Reinold Kuipers, Gerezen wit, Amsterdam 1990, p. 169-170.) Het Verzameld werk van E. du Perron zou echter van 1948-1950 in vier delen bij Uitgeverij Contact te Amsterdam & Antwerpen verschijnen; deze editie zou worden gedrukt bij Drukkerij H. Tulp te Zwolle. Deze editie omvatte herdrukken van Het land van herkomst. (1948), Parlando (1948), De man van Lebak (1949) en Poging tot afstand (1951). Op 8 oktober 1953 zou Stols aan E. du Perron-de Roos schrijven: ‘Van Eddy's Verzamelde Werken bezit ik nog steeds maar 3 delen: Het Land van Herkomst, Parlando en De Man van Lebak. Is er nooit méér van verschenen? Heb je de andere delen - de vorige zond je me vriendelijkerwijze toe - misschien voor me bewaard? Erg tevreden over de wijze, waarop Contact deze uitgave verzorgd, ben ik overigens niet. M.i. is alles à refaire. Kunnen we hierover praten? Het snijdt me door de ziel, als ik deze lelijke boeken zie...’ Van 1955-1959 zou een nieuwe editie van het Verzameld werk in zeven delen bij G.A. van Oorschot te Amsterdam verschijnen; de delen zouden naar typografische aanwijzingen van Helmut Salden worden gedrukt bij n.v. Drukkerij G.J. Thieme te Nijmegen; het door Van Oorschot uitgegeven Verzameld werk werd verzorgd door een commissie bestaande uit E. du Perron-de Roos, F.E.A. Batten en H.A. Gomperts.
Het Verzameld werk van Menno ter Braak zou van 1950-1951 in zeven delen bij G.A. van Oorschot te Amsterdam verschijnen. De delen zouden naar typografische aanwijzingen van Helmut Salden worden gedrukt bij n.v. Drukkerij G.J. Thieme te Nijmegen. Het Verzameld werk werd verzorgd door een commissie bestaande uit M. van Crevel, H.A. Gomperts en G.H. 's-Gravesande, met medewerking van A. ter Braak-Faber, J.W.G. ter Braak, Jo M. Donkersloot, Greshoff en E. du Perron-de Roos.

36 Tijdens de oorlog verschenen drie uitgaven van P.N. van Eyck bij Stols:
Idee en wil. Tafelrede over Albert Verwey dat in 1944 bij A.A.M. Stols was verschenen; de titelpagina geeft als jaar van verschijnen 1940 en de imprint vermeldt geen plaats van verschijnen. Het boekje was door Boosten & Stols gedrukt in een oplage van 140 exemplaren, waarvan 15 romeins genummerde op handgeschept papier van J.B. Green & Son. Over leven en dood in de poëzie waarvan de tweede druk in oktober 1945 bij A.A.M. Stols te Den Haag was verschenen; de titelpagina geeft als jaar van verschijnen 1939 en als plaats van verschijnen Maastricht. Het essay was in juli 1944 bij A.A.M. Stols te Maastricht gedrukt in een oplage van 240 exemplaren, waarvan 15 romeins genummerde op handgeschept papier van J.B. Green & Son. Blijkens de colofon was het essay najaar 1939 gedrukt. Het essay was gebonden door H. de Koningh te 's-Gravenhage. De oplage kwam niet in de handel. De eerste druk was in 1938 verschenen bij J. Ploegsma te Zeist; Benaderingen. Vertaalde gedichten 1916-1940 dat in oktober 1945 bij A.A.M. Stols was verschenen; de titelpagina geeft als verschijningsjaar 1940. De bundel was door A.A.M. Stols te Maastricht gedrukt in een oplage van 240 exemplaren, waarvan 15 exemplaren op papier van Barcham Green & Son. De bundel was gebonden door H. de Koningh te 's-Gravenhage. De oplage kwam niet in de handel.

37 Zie voor een precieze opgave van de na de vijfde druk aan Gedichten toegevoegde gedichten: Louis Gillet, Jan Greshoff. Zijn poëzie en poëtiek, Hasselt 1971, Bijlage iii (b), p. 367-368.

38 De in dit jaar verschenen publikaties van Stols' uitgeverij werden gedrukt bij ando (Den Haag), Boosten & Stols (Maastricht), Van Marken's Drukkerij (Delft), Meijer's Boek-en Handelsdrukkerij (Wormerveer), De Mercuur (Hilversum), n.v. Boek- en Kunstdrukkerij v/h Mouton & Co (Den Haag), n.v. Drukkerij G.J. Thieme (Nijmegen) en n.v. Drukkerij Trio (Den Haag).

39 In juli 1944 was de tweede druk van Gedichten 1904-1938 van Jan van Nijlen verschenen bij A.A.M. Stols te 's-Gravenhage. De bundel was gedrukt bij de Firma Boosten & Stols.

40 Op 21 september zou Jan van Nijlen onder meer aan Stols schrijven: ‘Sedert lang had ik het voornemen je te schrijven, maar ik kwam er niet toe door allerlei omstandigheden, veel werk en ook een zekere neerslachtigheid. [...] In Januari 1944 heb je me geschreven dat je een herdruk van mijn verzamelde gedichten in voorbereiding had. Is dat gebeurd, of heb je van dit plan afgezien? Ik heb thans een nieuwen bundel gedichten klaar. [...] Het laatste bericht van Jan Greshoff ontving ik uit Amerika toen hij op het punt stond naar Zuid-Afrika terug te keeren. Dat was in het voorjaar. Ik schreef hem toen naar zijn oud adres in Kaapstad, maar tot nog toe ontving ik geen antwoord.’