Briefwisseling J. Greshoff - A.A.M. Stols

649. A.A.M. Stols aan J. Greshoff, 11 en 12 december 1939

Rijswijk 11-12-1939

Beste Jan,

Je brief van 20 October, dien ik verleden week ontving, heeft mij veel genoegen gedaan. Na de spannende Novemberdagen is het hier nu weer rustig.¹ En ook de dienst is gemakkelijk. In Rijswijk is nu vrijwel alles in orde (al hebben we nu geen geld om overal linoleum te leggen - maar een mensch kan buiten veel als 't moet) en onze woonkamers zijn ruim en zien er knus uit. Eddy Hoornik was onze eerste bezoeker. Hij is buitengewoon eerlijk en kameraadschappelijk: ik doe met hem heel wat betere ervaringen op dan b.v. met Van der Veen, die me eerst ‘Oefeningen’ laat uitgeven (natuurlijk onverkoopbaar), daar zeer goede recensies op krijgt en dan naar Leopold holt om z'n romans uit te geven, zonder mij te consulteeren.² Dat soort gedrag schijnt tegenover mij mos te worden, doch ik pas voor dergelijke jongelui. Eddy Hoornik had een ‘mooi’ aanbod van Q.,³ dat een directe aanval op mijn heele poëziefonds beteekende. Hij heeft het om mijnentwille spontaan afgewezen en als belooning laat ik hem nu een serie jonge poëzie redigeeren, 12 cahiers.⁴ Al het overige, ook dat wat hij wenscht te weigeren kan ik altijd nog zelf uitgeven.

1 Zie br.647 n.2.

2 Bij H.P. Leopold's Uitg.-Mij te 's-Gravenhage was in 1939 de tweede, gewijzigde druk van de roman Geld speelt de groote rol van Adriaan van der Veen verschenen. De eerste druk was in 1938 bij Ach. van Acker te Brugge verschenen. Er is over deze herdruk geen correspondentie tussen Adriaan van der Veen en Stols bewaard gebleven.

3 Op 9 december hadden Stols en Ed. Hoornik een ontmoeting in Rijswijk gehad. Bij die gelegenheid is waarschijnlijk Hoorniks redacteurschap van Helikon besproken. Op 6 december d.a.v. had Hoornik aan Stols geschreven: ‘Het ligt in de bedoeling van Querido naast de Salamander-roman-reeks, een serie gedichtenbundels uit te geven, waarvan ik de algehele leiding zou krijgen. [...] Hij deed mij een ook uit financieel oogpunt gezien zeer gunstig aanbod, waarop ik hem zeide de zaak in overweging te zullen nemen.’

4 Met ingang van januari 1940 zou Helikon niet meer als tijdschrift verschijnen, maar worden omgezet in een boekreeks, waarvoor aanvankelijk de titel Zwanenreeks was bedacht, maar die uiteindelijk de serietitel Helikon, Tijdschrift voor Poëzie zou behouden; ook de jaargangnummering van Helikon werd voortgezet. In theorie werd ook de maandelijkse verschijning gehandhaafd, maar de maand van verschijnen die in de deeltjes gedrukt staat, wijkt in de meeste gevallen af van de werkelijke maand van verschijnen. De reeks zou, met voorbijgaan aan de toenmalige redactrice Jo Landheer die niets bleek af te weten van de voorgenomen omzetting van Helikon, onder redactie staan van Ed. Hoornik. A.A.M. Stols zelf trad weer als uitgever op, nadat Boosten & Stols vanaf 1934 als uitgever van het tijdschrift hadden gefungeerd. De deeltjes in de reeks kregen een uniform omslag van Piet Worm. (Zie ill. p. 438.)
Op 20 december schreef Stols aan Ed. Hoornik: ‘Gisteren was ik in Maastricht, waar ik van mijn broer hoorde, dat Helikon zal ophouden te bestaan. Ik heb toen van hem het recht verkregen te publiceeren, dat de Zwanenreeks een voortzetting zal zijn van Helikon, hetgeen makkelijk kan, omdat het een periodieke publicatie wordt. Ik krijg dus de adressen van de abonnees. Deze zullen het recht van voorkeur hebben bij de inteekening op de reeks, tegen voorkeursprijs. Ik geloof dat het een goed ding is te kunnen voortbouwen op iets, dat reeds bestaat. Desnoods kunnen we aankondigen: De Zwanenreeks, waarin opgenomen het tijdschrift voor poëzie “Helikon”.’ En: ‘Voor de goede orde bevestig ik hierbij onze afspraak inzake het redigeeren van een reeks poëzie van twaalf nummers door jouw goede zorgen. De reeks zal bestaan uit tien deeltjes poëzie, ieder groot 32-48 bladzijden, bestaande uit werk van één enkelen dichter, alsmede een deel, dubbelnummer, zijnde een bloemlezing uit de jongste Nederlandsche dichtkunst.’ Deze bloemlezing zou niet in Helikon-verband verschijnen, maar als Twee lentes. De beste gedichten uit ‘Werk’ 1939 en ‘Criterium’ 1940, ingeleid door Hoornik, volgens de imprint in 1941 (maar in werkelijkheid in 1943) bij A.A.M. Stols, Uitgever te Rijswijk.
(Zie voor een overzicht van de in de reeks verschenen deeltjes Bijlage ii, p. 468.)

[p. 436]

12-12-'39

Gisteren werd ik onderbroken door dienst en ik moest daarna weg om Jany in de stad te ontmoeten. Om half 6 arriveerde hij in Riche, waar we zeer gezellig hebben gepraat en een borrel gedronken om daarna met de tram naar Rijswijk te gaan en bij Greet te gaan eten. Jany blijft toch steeds een puike kameraad. Al zie ik hem weinig, hij is iemand waar ik echt contact mee heb. Hij loopt erg weg met Mok en vindt het episch gedicht ‘Scheppingsdroom’⁵ waarvan ik het ms. hier heb, erg mooi. Zijn oordeel is mij van veel waarde.

Jany logeerde bij Minnie⁶ die nu een flat heeft aan de Alkemadelaan. Minnie zelf heb ik nog maar 2× even gezien in een café, doch ze was dan telkens geflankeerd van een manspersoon zoodat het bij shake-hands bleef.

Greet's ouders gaan 1 Februari ook uit Bussum weg (dat in oorlogstijd geëvacueerd wordt)⁷ en hebben een flat gehuurd aan de Van Kijfhoeklaan. Zoo wordt de familie nog eens compleet.

Wat alveranderingen hier, je kent Holland niet meer terug! Joep en Suzanne Nicolas, van wie wij altijd erg veel gezelligheid gehad hebben, vertrekken Zondag 16 dezer voor goed naar Californië! Joep heeft zijn huis, atelier en glasbranderij verkocht aan zijn ex-chef Weiss.⁸ Met vrouw en kroost gaat hij nu scheep. Ik vind het ongelooflijk triest dat na jou nu ook Joep gaat... Als nu Jany nog eens de beenen neemt, dan is voor mij alle pret eraf. Naar Frankrijk kan ik niet meer reizen. Men geeft n.l. geen passen af. Misschien dat het mij met m'n legioen nog zou gelukken. België is ook een sof. De eenige die ik daar wil zien is Jan van Nijlen. Verder vind ik het hier een benauwd landje als je zoo het gevoel hebt er niet meer uit te kunnen. Je ervaringen met het Holl. Weekblad zijn wel erg bedroevend. Trouwens ik krijg ook nog een bedrag van 30 à 50 gld van hen, die ik onmogelijk kan missen. Aan journalistiek werk kom ik niet meer toe. Al mij vrijen tijd is voor de uitgeverij en voor het tijdschrift Halcyon, waarvan N^o 1 in Januari zal verschijnen. Ik hoop van harte dat je me je mémoires typographiques⁹ niet zult onthouden.

Vandaag komen Ursa Minor 8 en 9 aan: Vestdijk¹⁰ en Cramer.¹¹ Ze zijn dus nog mooi voor Kerstmis in den handel.

Ik stuur dus ook direct jouw 3 exemplaren van ieder naar De Bussy. Laat me even weten of je de bundels van Van Geuns¹² en van Achterberg¹³ ontvangen hebt; ik meen dat ze verzonden zijn.

Nu reserveer ik dus Ursa Minor 10 voor jou,¹⁴ en als Bob doorgaat kan hij als N^o 11 een Du Perron krijgen.¹⁵ Van Bob krijg ik ook taal nog[sic] teeken, hij reageert nergens op.

Erg blij te hooren dat je weer aan een gedicht werkt ‘Paris, ombre et flambeau’.¹⁶ Ik hoop dat je het tot een goed einde zult brengen en dat ik het gauw ter uitgave krijg. Naar ik hoor is er bij Van Kampen nu verschenen: ‘Steenen voor Brood’.¹⁷

5 Op 20 december zou Stols aan Maurits Mok schrijven: ‘Inderdaad heeft A. Roland Holst, die ik verleden week twee maal over je gesproken heb, mij verteld, dat hij Scheppingsdroom heel goed vindt.’

6 Niet nader geïdentificeerd.

7 De ouders van M.W. Stols-Kroesen woonden in de Willem Bilderdijkstraat te Bussum; in februari 1940 zouden zij verhuizen naar Den Haag. (Zie ook br.645 n.2.)

8 De Limburgse glazenier Joep Nicolas emigreerde eind 1939 op aandrang van zijn zwager Aldous Huxley en van de schrijver Hendrik Willem van Loon naar Amerika. In 1929 had Nicolas de Duitse glazenier Max Weiss (1910-1972), die bij de Bayerische Hofkunst Anstalt te München werkzaam was, in dienst genomen; kort daarop was Weiss de schilder Gerard Mesterom opgevolgd als chef van het atelier. Weiss nam Nicolas' huis en de firma Frans Nicolas & Zonen te Roermond voor fl 40.000,- over. (Zie Claire Nicolas White, Joep Nicolas. Leven en werk, Venlo 1979, p. 66-67.)

9 Zie br.603 n.5.

10 Strijd en vlucht op papier .

11 Vizioen en geboorte .

12 De ziel der steden .

13 Eiland der ziel .

14 Zie br.619 n.1.

15 Op 8 januari 1937 had E. du Perron aan Greshoff geschreven: ‘[...] vanmorgen ben ik zoowaar begonnen aan een novelle in verzen, d.w.z. aan een gedicht in beelden, paragrafen, etc., dat de draai neemt van een novelle. [...] Als het goed wordt stuur ik het je voor Ursa Minor. [...] Als het gedrukt wordt, ben ik absoluut gesteld op een aparte blzij voor ieder stukje, ook voor de losstaande kwatrijnen, zoodat het een boekje wordt van ± 60 blzn.’ (E. du Perron, Brieven (ed. Piet Delen et al.), dl.6, Amsterdam 1980, p. 337.) Op 12 december 1939 had Du Perron aan Stols geschreven: ‘Neen, die herdruk van mijn gedichten, daar moet je nog wat op wachten. Eerst moet ik het lange gedicht afmaken waar ik nu mee bezig ben: De Grijze Dashond. Is dat klaar, dan wou ik daarvan een aparte editie laten maken, zooniet in “Ursa Minor”, dan elders, bijv. in een uitgave als Een Winter aan Zee.’ (Brieven, dl.8, Amsterdam 1984, p. 371.)
De grijze dashond zou worden gepubliceerd in Groot Nederland 38 (1940) 8 (augustus), p. 661-671, en in maart 1941 afzonderlijk verschijnen als Helikon-uitgave.

16 Zie br.644 n.8.

17 Steenen voor brood was in het najaar verschenen. De eerste 10 exemplaren waren gedrukt op Oud-Hollands papier van Van Gelder Zonen.

[p. 437]

Heb je vergeten mij op het lijstje der gratis (en liefst luxe ex) te zetten?

Verder ben ik erg benieuwd naar ‘Catrijntje Afrika’ en ik reken er vast op dat je de uitgave voor mij zult reserveeren.¹⁸

Van Hoornik ga ik de kronieken over jonge dichters die hij in Gr.N. publiceerde, uitgeven onderden titel ‘Tafelronde’.¹⁹ Ik denk wel dat er eenige belangstelling voor zal zijn. Dan ga ik nòg een roman van Van der Wal²⁰ uitgeven en een bundeltje van Jany (gedichten).²¹ Het wordt dus weer een heel voorjaarsprogram en ik zal dan ook vast laten aanbieden het biografisch woordenboek der Nederlandsche letterkundigen (met Zuid Afrika en Vlaanderen erbij!) waarin korte biographien en bibliographiën. Samensteller is Dirk de Jong, bibliograaf bij Nijhoff.²² Langzaam maar zeker wil ik een zwenking maken naar het litterair-historische en kunsthistorische boek.

Denk je ook nog wel eens aan de groote bloemlezing uit de Zuid-Afrikaansche Letterkunde in 2 dln (poëzie en proza)?²³ Het moet een standaardwerk worden dat op universiteiten en scholen gebruikt kan worden. Misschien kun je het met een erkend letterkundige van daar samendoen en er een inleiding van een hooge autoriteit in Zuid Afrika voor vragen. Je weet dat we dit plan besproken hebben kort voor je vertrek. Denk er hu eens serieus aan.

Het beroemde gedicht van Jany, dat toen door familiecensuur niet in Gr N kon is nu anoniem verschenen voor enkele vrienden van den dichter, gedrukt door de zorgen van een van zijn makkers in Amsterdam.²⁴ Verder heeft hij een allerkostelijkste correspondentie met Van Deyssel gehad, die hij voor enkele vrienden zal laten cyclostyleeren.²⁵²⁵ Jany zal er jou dan ook wel een sturen.

Piet Worm heeft voor het tijdschrift Halcyon een allerliefst omslag geteekend, speelsch en toch streng, enkel de regel Halcyon op voorplat en rug.²⁶ Ik ben zelf erg benieuwd naar het aspect van N^o 1. Het moet nog véél leuker worden, nu is het nog wat saai en kleurloos. Schrijf ervoor (ik kan er honorarium voor betalen) desnoods over Negertypografie, als het maar met boek of prent te maken heeft (sigarenzakjes, plaatjes op tabaksverpakking, sinaasappelen, wat je wil). Als het ook maar aardig geïllustreerd kan worden. Maar vooral je typografische mémoires.²⁷ Greet en de kinderen maken het gelukkig goed. De kinderen gaan op een aardige moderne gemeenteschool in Rijswijk, heel wat aardiger dan de school in Maastricht waar sinds mijns moeders jeugd niets aan veranderd was!

Misschien is er met fotowerk van Jan jr voor Halcyon ook wel eens wat te doen.²⁸ Ik betaal hem dan copyright. Het formaat v.h. tijdschrift is 25 × 32½.

Hartelijke groeten van huis tot huis,

je

Sander

18 Het eerste hoofdstuk van Catrijntje Afrika zou in november 1944 clandestien worden uitgegeven door Huib van Krimpen. De tekst is niet door Greshoff voltooid. (Zie ook br.644 n.10 en br.646 n.4.)

19 Tafelronde. Studies over jonge dichters van Ed. Hoornik zou in augustus 1940 bij A.A.M. Stols te Rijswijk verschijnen. Het omslag werd ontworpen door Helmut Salden.
In Tafelronde was een deel van de poëziekronieken van Hoornik uit Groot Nederland gebundeld.

20 Zie br.647 n.16.

21 In december 1940 zou als twaalfde uitgave van De Halcyon Pers te Maastricht Onderweg van A. Roland Holst verschijnen. De bundel werd bij Boosten & Stols gedrukt in een oplage van 40 exemplaren.
Tegelijkertijd verscheen een handelsuitgave met als imprint A.A.M. Stols te Rijswijk.

22 Zie br.625 n.5 en n.6.

23 Van het plan een bloemlezing te maken uit de Zuidafrikaanse letterkunde is niets naders bekend. In zijn brief van 4 november (br.646) had Greshoff verlekkerd gesproken over de grote aantallen die er van Uys Kriges bloemlezing Afrikaanse versameling ten behoeve van het onderwijs werden verkocht.

24 Voor West-Europa zou in 1943 bij C.A.J. van Dishoeck te Bussum verschijnen. Het gedicht was in maart-april in Ascona geschreven en was door A. Roland Holst ter publikatie in Groot Nederland aangeboden. De assurantiefirma van de familie van Holst onderhield nauwe banden met Duitsland en verzette zich om die reden tegen publikatie van het gedicht dat hun belangen zou kunnen schaden. (Zie Jan van der Vegt, Adriaan Roland Holst. Een beknopte biografie, Baarn 1988, p. 59-60.)
In de bibliografie die A. Bornkamp, toendertijd werkzaam op de uitgeverij van Stols, omstreeks 1942 van het werk van Holst vervaardigde, wordt vermeld dat het gedicht onder de titel West-Europa in 1939 door Holst in eigen beheer werd uitgegeven. Deze uitgave wordt niet vermeld in de bibliografie van Holst opgenomen in de Mededelingen van het Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum. (Vgl. A. Bornkamp, Bibliografie van de werken van A. Roland Holst, S.l. 1942, p. 10.)

25 Een afzonderlijke uitgave van A. Roland Holsts correspondentie met Lodewijk van Deyssel is niet achterhaald. Deze briefwisseling zou gepubliceerd worden door Harry G.M. Prick, Twee bezielden: A. Roland Holst en Lodewijk van Deyssel, in Maatstaf 21 (1972-1973) 12 (april), p. 785-814.

25 [Errata] In het najaar had A. Roland Holst een korte briefwisseling gevoerd met Lodewijk van Deyssel over een geweigerde bijdrage van Holsts hand voor een in oktober ter gelegenheid van Van Deyssels vijfenzeventigste verjaardag te verschijnen aflevering van het tijdschrift De Nieuwe Gids. Deze briefwisseling is door W.Gs. Hellinga en G.H. 's-Gravesande onder de titel Zwaar weer op til gepubliceerd in Maatstaf 6 (1958-1959) 1 (april 1958), p. 2-12.

26 Zie ill. p. 438.

27 Zie br.603 n.5.

28 Van Jan Greshoff Jr. noch van enige andere fotograaf zijn ooit foto's in Halcyon afgedrukt.

[p. 438]

Omslag eerste aflevering van Halcyon, 1940.

Door Piet Worm ontworpen omslag van het eerste deeltje uit de Helikonreeks, maart 1940.

Illustratie door M. van Koolwijk bij De rattenvanger door Maurits Mok (1939)

Omslagontwerp door Helmut Salden voor Het boek over het boek, (collectie Helmut Salden, Amsterdam). 1940.