Middelnederlandsche historieliederen

1296.
III (a en b). Van Graef Floris ende Geraert van Velsen.

Voor de toelichting van dit lied zie men de studie van Dr. R.C. Boer, Het lied van Geraert van Velsen in den Gids van 1899¹. De schrijver wijst erop, hoe hetzelfde onderwerp behandeld wordt in Deensche liederen op den in 1286 ver-

1 Tweede deel, blz. 273-309.

[p. 49]

moorden koning Erik Glipping en in een Nederduitsche sage, waarvan de Gotenkoning Ermanarik de held is. Door het gemeenschappelijk motief der gekrenkte eer is nu de sage van Floris V samengesmolten met die van Ermanarik. De Nederlandsche sage behield hare oorspronkelijke trekken, doch ontleende er daarbij enkele aan de Nederduitsche, die wederkeerig haar invloed onderging, en zoo den vorm kreeg, waardoor zij geschikt werd om in te werken op de Deensche sage. Dr. Boer meent ons lied te moeten plaatsen in het begin der veertiende eeuw, eer in het tweede dan in het eerste tiental jaren, ofschoon hij de mogelijkheid oppert, dat het nog iets jonger is. Het eerst komt het voor in de Hollandtsche Rijm-Kronijk van Melis Stoke, Amst. 1591, op een ongefolieerd blad, volgende op folio 100, met den titel: ‘History liedt van Graef Floris ende Geraert van Velsen’; verder in het Princesse Lied-boec: Dat, is der Jonckvrouwen Clachtighe Sentbrieven ... Noch zijn hier bijghevoecht verscheyden Amoureuse Liedekens. Mitsgaders een Nieu Amoreus Liet-boec ... Tot Amstelredam. Ghedruckt by Hendrick Barentsz. woonende in de Warmoesstraet int Vergulde Schrijff-boeck, Anno 1605, blz. 76, 1ste kolom onder den titel: ‘Een oudt Liedeken, van Graef Floris ende Geeraert van Velsen’; in het Haerlems Oudt Liedt-Boeck, Tot Haerlem, Gedruckt by Vincent Casteleyn, z. j.¹ blz. 97; Het tweede Deel van de Dubbelde nieuwe Haerlemsche Duyne- Vreught. Amsterdam. Gedruckt by de Weduwe van Theunis Jacobsz. Boeckverkoopster op 't Water, inde Loots-man. z. j.² (waarschijnlijk van 1660), blz. 35; Haerlems Oudt Liedt-Boeck, Den Seven-en-twintighsten Druck. t' Amsterdam. 1716,³ blz. 71. Ook moet het voorkomen in Het Oudt Amsterdamsch Liedboeck, waarnaar Hoffmann von Fallersleben 't uitgaf (Hor. Belg. II, blz. 87); totnogtoe is dit liederboek niet teruggevonden.

Wij bezitten het lied in twee lezingen: de eene komt voor in de Rijmkroniek en het Princesse Lied-boec; de andere in de beide drukken van het Haerlems Oudt Liedt-Boeck, in

1 Zie blz. 24, aanm. 2.

2 Deze drie liederboeken zijn in het bezit van den heer D.F. Scheurleer te 's-Gravenhage.

3 Univ.-Bibliotheek te Gent, in afschrift bij den heer Scheurleer.

[p. 50]

Duyne-Vreught en in Het Oudt Amsterdamsch Liedboeck. Het lied is hier afgedrukt naar den oudst bekenden tekst van 1591; van de zeer talrijke varianten heb ik mij bepaald tot diegene, welke mij voorkwamen eenigszins van beteekenis te zijn. Deze zijn hier ontleend aan den ongedagteekenden druk van het Haerlems Oudt Liedt-Boeck en Duyne-Vreught; daar de tekst van dezen druk van eerstgenoemd liederboek zoo goed als geheel met dien van den zevenentwintigsten en van Het Oudt Amsterdamsch Liedboeck overeenkomt, heb ik van de twee laatste alleen de enkele plaatsen opgegeven, waar dit niet het geval is.

Als wijsaangifte komt ‘Van Gerrit van Velsen’ driemaal voor in Een Geestelijck Liedtboecxken enz. Ghedruckt tot Loven, bij Jan Maes. Anno. 1616,¹ waar verscheidene aanvangsregels staan opgegeven van liederen, die op dezelfde wijs gezongen worden.

Voor de melodie zie men het Luitboek van Thysius, Uitg. Land, blz. 45.

Voor de jongere bewerking van het lied van Geraert van Velsen, die opgeteekend staat in hs. 194 van de Maatsch^ij van Ned. Letterk. te Leiden, op fol. 15^r (achter Jan de Weerts Nieuwe Doctrinael) zie men het artikel van Dr. Boer, blz. 280, aanm. 2. Volgens de aanwijzing in de eerste strofe:

‘Et viel in eenen tijt voerleden,
Verstaet mijn redene si es claer,
In Scravenhage ter selver stede,
Het es gheleden bet dan C jaer,’

hebben wij hier te doen met een vijftiende-eeuwsch lied. Het schrift is ook uit dezen tijd en van een geheel andere hand dan hs. 194 zelf.

1 Kon. Bibl. te 's-Gravenhage.

Tekst uit de Rijmkroniek.

Wie wil horen een nieu liet,
Hoort toe, ick salt u singen,
Hoe Geeraert van Velsen Graef Floris verriet,
't Syn also wonderlijke dinghen.

[p. 51]

2

Graef Floris tot Geraert van Velsen sprak:

 

‘Gheraert van Velsen, ghy moet hijlicken²

 

Al an een weeuwtgen heeft ghoets ghenoech,³

 

En sy is also suyverlijke.’⁴

 

 

3

‘Die schand en schieter mijn nemmermeer,’¹

 

Sprack Geraert van Velsen tot synen lantsheer,

 

‘Eer ghy my sout brengen in sulk verdriet,

 

U ouwe versleten schoenen en wil ick niet.’

 

 

4

Gheraert van Velsen myn lieve neef,

 

Had ghy die woortgens wat beter beleydt,²

 

Al had ghy by u ridders hals ghesworen,

 

Ghy sultse draghen ist u lief of leydt.

 

 

5

Een korte wijl en was daer niet lang,

 

Geraert van Velsen ging een huysvrou trouwen.

 

Graef Floris schreef Geraert van Velsen eenen brief,

 

Dat hi tot hem komen soude.

 

 

6

Gheraert van Velsen dorst het laten niet,

 

Hy deed dat syn lantsheer hem riet,

 

Hy reed an gheen landsdouwe.

 

Dewijl sliep die Graef al van Hollandt, by syne over schoone vrouwe.

 

 

7

Sy riep so luyt: ‘Kraft en ghewelt,¹

 

Wat doet ghy mijn edele Landsheere?

 

Wasser een ander op mijn ghestelt,^{3 en 4}

 

Ghy soudt hem met u swaert af keeren.’

 

 

8

Krijten en karmen mocht haer baten niet.

 

Haer eer most sy daer laten.

 

Doe hy syn willetgen hadde ghedaen,

 

Doe reed hy t' Uytert al inde baen.

2 hijlicken, huwen.

3 heeft ghoets ghenoech, dat genoeg goed heeft.

4 suyverlijke, schoon.

1 schieter, geschiedt er.

2 beleydt, overlegd.

1 kraft, kracht, hetzelfde als geweld.

3 en 4 indien een ander mijn tegenstander was, behoordet gij hem te bestrijden (en thans doet gijzelf mij geweld aan en verzaakt zoo uw plicht).

[p. 52]

9

Gheraert van Velsen had een soete lief,

 

Van Woerden tot eenen wyve,

 

Daer meenden hy me vrolik te syn,

 

Maer t' most den Graef syn boeltgen blijven.

 

 

10

Doen Geraert van Velsen weder thuyswaert quam,

 

Daer hi syn liefgen plach te groeten,

 

‘Wat isser mijn weerde vroutgen gheschiet,

 

Dat sy my niet en komt te moete?’

 

 

11

Geraert van Velsen op de kamer quam,

 

Hy vandt syn soete lief in rouwe.

 

‘Heeft u yemant leydt ghedaen,

 

Segt my, wel over schoone vrouwe.’

 

 

12

‘Geraert van Velsen mijn lieve man,

 

Nu isset al verloren,

 

Te slapen aen u groene sy:

 

Graef Floris heeft mijn eer ghenomen.’

 

 

13

‘Dat hy u eertgen benomen heeft,

 

Dat is u soete lief al vergheven.

 

Gister was hy mijn Heer, nu ben ick de syn,

 

Dat sal hem kosten syn leven.

 

 

14

Hy setten eenen valk op synen handt,

 

Of hy spatseeren soude rijden,

 

Hy dede een sprong van eenen haes,

 

Of hy Graef Floris sou ontlijven.

 

 

15

‘Och Geraert van Velsen, mijn lieve neef,

 

Wout ghy my leven laten,

 

Ick salder van uwen bastertdochter,

 

Een Gravin van Hollandt maken.’

 

 

16

‘Dat en doe ick nu noch nimmermeer.

 

Ken wilse gheen verrader gheven.

 

Ghy hebter mijn huysvrou haer eer benomen,

 

Dat sal u kosten u leven.

[p. 53]

17

Dat ghy mijn broeder hebt vermoort,

 

Dat had ick u al vergheven.

 

Nu hebt ghy myn huysvrou haer eer benomen,

 

Dat sal u kosten u leven.’

 

 

18

Hy wurp hem een paer handscoen voor syn mont,

 

Op dat hy niet en soude luyden.²

 

Hy voerde hem vant huys te Kronenburch,³

 

Al op dat hooghe huys te Muyden.

 

 

19

Snachts omtrent de middernacht,

 

Omtrent ter halver nachte,

 

Doe lach die edele Graef al van Hollandt,

 

Ghesloten in boeyen also vaste.

 

 

20

Smorghens doen het was schoon dach,

 

De Heren souden daer wat eten,

 

Doe dacht die Graef al van Hollandt:

 

‘Rijck Godt, nu ben ick al vergheten.’⁴

 

 

21

Sy brochten hem daer een stuk berespek,

 

Syn swynenspeck was onghebraden,

 

Doe dacht die Graef al van Hollandt:

 

‘Rijck Godt, nu ben ick al verraden.

 

 

22

En had ick een schiltknecht goet,

 

Die my verloste van den bloede,

 

Ick sou hem schencken mijn bruyne schilt,

 

Met mijnen yzeren hoede.’⁴

 

 

23

Geraert van Velsen was rat ter hant,

 

Hy greep een becken van de want,

 

Hy wies Graef Floris van den bloede.

 

‘Segt my, o Graef al van Hollant, hoe is u nu te moede?’

2 luyden, geluid geven.

3 't huys te Kronenburch, onjuist: eerst na den moord kwamen de moordenaars hier bijeen; deze voorstelling kwam echter meer voor, zie Melis Stoke, uitgeg. door B. Huydecoper II, blz. 291.

4 rijck, machtig.

4 yseren hoede, helm.

[p. 54]

24

‘Hoe my nu te moede is:

 

En ick moet immers sterven.

 

Had icker een wijf met een kint,

 

Die ick mijn groote goet mocht erven.

 

 

25

Ick heb noch wel een soon heer Jan,

 

Hy is soo ver in vreemde landt,

 

Hy kander syn goet regieren niet:

 

Dus leydt myn hert in groot verdriet.

 

 

26

En daer is mijn een bastert soon,^{1 en 2}

 

Hy is so jonck van weken,

 

Al quam hy noch over hondert jaer,

 

Syns vaders doot sal hy wel wreken.’

 

 

27

Een korte wijl en was daer niet lang,

 

Gheraert van Velsen wert daer ghevangen,

 

Hy dochte soo dick by syner eer,

 

‘Rijck Godt, nu moet ick immers hangen.’⁴

 

 

28

Hangen en was hem noch niet goet genoech,

 

Hy moest wel sevenwerf meer lijden.

 

Sy deden een vat vol spijkers slaen,

 

Daer moest syn edeldom in zijghen.⁴

 

 

29

Sy rolden hem daer drie daghen lanck,

 

Drie daghen voor den noene.

 

‘Gheraert van Velsen, wel lieve man,

 

Hoe is u nu te moede?’

 

 

30

‘Hoe my nu te moede is,

 

Dat sal ick u wel seggen:

 

Ick ben noch de selfde man,

 

Die Graef Floris syn leven nam.’

1 en 2 Witte van Haemstede, die in 1296 omstreeks twintig jaar was.

4 immers, stellig.

4 daar moest zijne edelheid in neerdalen.

[p. 55]

Tekst van het handschrift.

Et viel in eenen tijt voerleden,
Verstaet mijn redene si es claer,
In Scravenhage ter selver stede,
Het es gheleden bet dan C jaer.⁴

4 bet, meer.

[p. 56]

2

Die grave sprac in sijn ghevoch:¹

 

‘Gheert van Velsen, ghij moet trouwen;

 

Ic sal u geven guots ghenuch

 

Met Ysabeele, mijns harssen vrouwe.’⁴

 

 

3

‘Die scande en valt mi nimmermeer,

 

My selven te bringen in dat verdriet,’

 

Sprac Gheert van Velsse tot sinen heere,

 

‘Uwer loddinginnen en willic niet.’

 

 

4

Die grave sprac met fellen moede:

 

‘Anders mochti u reden wel beleggen,²

 

Gheert van Velssen, sijt op hoeden,

 

Mijn loddinginne suldi seker hebben.

 

 

5

Die een vanden anderen sciet,

 

Die redene lieten sij daer staen;²

 

Gheert van Velssen en achtes niet:

 

Hi meende het soude daer anders gaen.

 

 

6

Des graven van Bentem dochter was hem gegeven,¹

 

Die troude hij tot eenen wive;²

 

Des wilde Gheert van Velssen vroolic leven,

 

Die grave van Bentem dochter was hem gegeven.

 

 

7

Doen die feeste was ghedaen,

 

Gheert van Velsse hadde al vergheten;

 

Die grave van Hollant screef hem an:

 

‘Een woert willic met u spreken.’

 

 

8

Gheert van Velssen sat op sijn paert,¹

 

Hi sciet van sijnre scoenre vrouwen;

 

Die grave sinde hem metten vaert³³

 

Tot Bargen ende Heenecgouwen.⁴

1 in sijn ghevo(e)ch, naar zijn behagen.

4 mijns harssen, mijns harten.

2 gij mocht uw woorden wel anders overleggen.

2 zij eindigden hun gesprek.

1 Bentem, Bentheim.

2 die trouwde hij.

1 sat op sijn paert, steeg te paard.

3 sinde, zond.

3 metten vaert, terstond.

4 naar Bergen en Henegouwen.

[p. 57]

9

Des anders daechs bider noenen

 

Toech die grave te Velssen toe,

 

Anders en haddi daer niet te doene

 

Dan te scoffierene die scoene vrouwe.

 

 

10

Die vrouwe riep: ‘Cracht ende ghewelt,¹⁰

 

Wat doedi, edele lansheere?

 

Waer dus een ander op mi ghestelt,

 

Selve metten live soudiet keeren.’

 

 

11

Haer gherochte en halp haer niet:¹

 

Si moeste liden dat men haer dede;²

 

Die grave vander vrouwen sciet,

 

t'Utrech toech hy indie stede.

 

 

12

Het en leet niet vij dagen,

 

Gheert van Velssen en quam uit Henegouwen;

 

Niet langhe en letti in Scravenhage,³

 

Hi en toech tot sijnre scoenre vrouwen.

 

 

13

Tegen plach si hem te comen,

 

Willecome heeten haren heere;

 

Nu en heeft hise niet vernomen,³

 

Des bedrufde hi hem harde seere.⁴

 

 

14

In die camer dat hi trat,

 

Hi vant sijn wijf in groote rouwe.

 

Vriendelike dat hise an sprac:

 

‘Wat es u, wel scoone vrouwe?’

 

 

15

‘Die grave heit mijn eere ghenomen,

 

Daerom bin ic in dit liden;

 

Nummermeer en mach mi vromen³

 

Te slapen heer bi ure siden.’

10 zie de toelichting van strofe 7 van het voorafgaande lied.

1 gherochte, geschreeuw; halp, hielp.

2 dat, wat.

3 letti, toefde hij.

3 vernomen, gezien.

4 harde seere, zeer erg.

3 vromen, te beurt vallen.

[p. 58]

16

‘Dese reise haddic wel mogen derven,

 

Scoene wijf dat willic u vergeven,

 

Meer bider doet, die ic sal sterven,

 

Dat salden grave costen tleven.’

 

 

17

Nu sal ic u seggen, sijt becant,¹

 

Vanden grave van Hollant

 

Met sijne edele lieden,

 

Die grave sat op een dobbelspel.

 

 

18

Gheert van Velsse was soe fel,

 

Hi heeft hem vermeten,

 

Hi sal den grave van Hollant

 

Met eenre cniven doersteken.

 

 

19

Dat benam heer Ghijsbrecht¹

 

iii worf voerden daghe;⁺

 

Dat dade hi om die van Utrecht,

 

Soe lief hadde hi die grave.

 

 

20

Ic quam ghereden met jolijd¹

 

In een velt van groenen grase,

 

Daer vandic op een morgen tijt

 

Een loep van eenen witten hase.⁴

 

 

21

Die hase en mach niet gevaen bliven,

 

Segic u, wat mijns ghesciet;

 

Ghi en siter selve metten live

 

Of ic en cans gevanen niet.

 

 

22

Die edele grave sat op sijn paert,

 

Uit jagen waendi riden;

 

Hi sette twee suster kinderen³

 

Neffens sijnre siden.

1 sijt becant, verneemt.

1 benam, verhinderde.

+ iii worf, driewerf.

1 jolijd, blijdschap.

4 loep, spoor.

3 de benaming zusterskind was alleen van toepassing op Jan van Avennes, niet op den anderen page, Gerard van Voorne.

Voornaamste varianten van Het Oudt Amsterdamsch Liedboeck = A., Duyne-Vreught = D., Haerlems Oudt Liedt-Boeck = H., Princesse Lied-boec = P. 1, 2. D., H.: En dat sal ick hem singen; A., H. 1716: En dat sal ick u singen. 4. D., H.:

Geeraert van Velsen mijn lieve Neef,
Had ghy dat woordeken ghesweghen,
Ghy sultse draghen 't sy u lief of leedt,
Al hadt ghy 't by u Ridders hals gesworen.

6, 2. is geinterpoleerd, vlg . D., H.:

Geeraert van Velsen dorst het laten niet
Hy reedt aen gheen landouwe,
Terwijl sliep de Grave van Hollandt,
Al by zijn overschoone Vrouwe.

8, 4. D., H.: Reedt hy tot Uytrecht by der straten. 10, 2. D., H.: Zijn waerde vrou quam hem niet groeten. 4. H.: ... te moeten; D., H. 1716: ... ontmoeten. 12, 3. D., H., P.: Te slaepen onder u groene zij(d'). 13, 1. D., H., P.: genomen. 14, 2. H., P.: spanceren. 3. D.: Hy deeder een sprongk als een jongh Quant. 16, 3. D., H.: genomen haer eer. 17, 3. D.: Nu hebt ghy mijn Huysvrouw genomen haer eer. H.: Nu hebt ghy ghenomen mijn Huys-vrou haer eer. 18, 1. D., H.: Twee hantschoen(s) werpt hy voor sijn mont. A.: Hij wierp hem twe hantschoen voor sijn mont. 23, 2. is geinterpoleerd, vgl. D., H.:

Geeraert van Velsen was rat ter hant
Hy wies Graef Floris van den bloede,
Seght my, o Grave van Hollandt!
En hoe zijt ghy nu doch te moede?

24, 4. H.: Die al mijn enz. 25. D., H.:

Ick heb noch wel een soon hiet Jan,
Hy is soo veer in vreemde Lande,
Dat hy zijn goedt niet regeeren en kan,
Dat is hem alsoo groote schande.

Ook P. heeft in vs. 1: Ick heb noch wel een soon hiet Jan. 26, 1. D., H.: En daer toe mijnen bastaert-soon. 28, 4. D., H.: Daer moeste hy selve(r) in glijden. 29, 2. D.: En de vierde tot den noene.

Lezingen van het handschrift: 3, 4. loddinningen. 4, 3. siilt. 4. loddinninge. 7, 4. Eeen. 11, 4. Tutrech. 14, 2. wif. 17, 3. eedele. 22, 1. eedele.