Mei

[p. 161]

Annotaties

I

pagina	regel
11	1	Een nieuwe lente en een nieuw geluid: verwijst naar de derde versregel ‘ver novum, ver iam canorum’ van het anonieme gedicht ‘Pervigilium Veneris’ (Nachtfeest van Venus), dat waarschijnlijk stamt uit de vierde eeuw na Christus. Het is een lofzang op de met kosmische kracht beklede liefdesgodin, die in de lente de natuur tot leven wekt. Als student in de klassieke talen kan Gorter dit gekend hebben, wellicht ook via Walter Paters veelgelezen roman Marius the Epicurean (1885). Zie voorts Van der Paardt 1990.
	3	voor een zomernacht: voor het begin van een zomernacht.
	4	een oud stadje: Gesuggereerd is wel dat dit oude stadje geïnspireerd zou zijn op het Friese Balk waar Gorter in zijn jeugd 's zomers logeerde.
	11	wen: wanneer.
	15-16	Het beeld van de eenzame vogel in de avond keert terug in i 211, i 1179 en iii 491.
	20	wijl: terwijl, maar hier is ook ‘omdat’ toepasbaar.
	21	één: Bedoeld wordt: de muze.
	24	Deze regel telt zes in plaats van vijf versvoeten. (Meer hierover in ‘Ter begeleiding’.)
	25	blind: blind makend.
12	27	stem: Bedoeld wordt: dichterschap.
	33	het water van de zon: Het zonlicht wordt bij Gorter herhaaldelijk als vloeibaar gezien. (Meer hierover in ‘Ter begeleiding’.)
	34	pas en frisscher: nog maar net en helderder dan de voorgaande dag.
	39	verbrak: brak uiteen. (Meer over Gorters taaleigen in ‘Ter begeleiding’.)
	39	reven: stroken in het zeil die bij sterke wind kunnen worden opgerold. Hier beeld voor de rijen wit schuimende golven in de branding.

[p. 162]

12	42-43	dauw / En zout: zoute vochtdruppels.
	50-51	als in drooger woord / Vochtige klinkers: zoals vochtige klinkers in een droog woord. Vochtig en droog worden gesteld voor klankrijk en minder klankrijk. (Meer over dit soort voorstellingen in ‘Ter begeleiding’.)
	51	Vochtige klinkers: Woordspel met ‘klinkers’ in de betekenis van ‘stenen’. Vergelijk de ‘kiezel’ in het water uit i 52.
	52	In de opsomming gaat het syntactisch verband een ogenblik verloren.
	54	waterbellen: Vergelijk ‘muziekballons’ (1135).
	55	lichter: Hier vergrotende trap. Waarmee wellicht verwezen wordt naar de zwaardere ‘waterbellen’.
13	56	ze: Verwijst naar ‘waterbellen’.
	60	verre en van nabij: Bepaling bij ‘Elk duin’.
	63	Triton: een der vele lagere zeegoden, met het bovenlijf van een man en het onderlijf van een vis. Afstammeling van Triton, een zoon van de zeegod Poseidon (Neptunus).
	67	verguld in blank: verguld (van de hoorn) lag in blank (van de arm).
	81	gemengden wijn: Het mengen van wijn was een vast gebruik bij de klassieken.
14	90	pelterij: bontwerk.
	93	Hozen: losse beenbedekkingen.
	93	passement: boordsel van goud- of zilverdraad ter garnering.
	110	zeegelaat: Beeld voor zeepanorama en variant op ‘zeegezicht’ (i 112).
15	118	nu mijn hart mij overwint: nu de emotie mij te veel wordt.
	119	dit nieuwste woord: Verwijst naar ‘een kind...’ (i 117).
	122	laat: laat op de dag.
	123	In deze regel zijn de lidwoorden weggelaten. (Meer over dit verschijnsel in ‘Ter begeleiding’.)
	124	een Mei: een bloeseming.
16	154	twalef: twaalf. Extra lettergreep toegevoegd vanwege het metrum. (Meer over dit verschijnsel in ‘Ter begeleiding’.)
	154-55	de twalef zusters [...] / Die op de zon staan: de twaalf maanden die samen het zonne-jaar uitmaken (vergelijk 1749-750).
	165-66	waar nijd / Niet is: waarbij de afgunst niet regeert.
	176	Aurora: godin van de dageraad.
17	182	Cynthia: bijnaam van Artemis, godin van de maan.
	184	de tweelingsterren: Castor en Pollux.

[p. 163]

17	185	ze: Verwijst naar ‘aarde’ (i 182).
18	214-15	Het is de zoon / Van Onrust: het is het product van de eeuwige hang naar wisseling waaraan de natuur onderhevig is. (Meer over deze visie in ‘Ter begeleiding’.)
	217	staat voor 't licht: staat in het daglicht.
	231	Hield ze ze: hield ze de doos.
	233	zagen: keken.
	234	geril: licht geruis.
19	247-48	de ster, / Den page die mijn vaders kleed draagt: Venus, de avond- en de morgenster, verdwijnt bij het komen en komt bij het verdwijnen van de zon. Ze loopt dus steeds als een sleepdrager achter de zon. Hetzelfde beeld gebruikt Gorter ook in zijn gedicht ‘Lucifer’ (zie aldaar afdeling iii 35).
	251	al: wel.
	253	Dragen: doorbrengen.
	260	werd: ontstond.
	270	leger: ligplaats, bed.
	272	lage ster: ster dicht bij de horizon.
20	275-77	Uiting van rouw bij de klassieken.
	280	zeeg: langzaam neerdaalde.
	284	glazen geraad: drinkgerei van glas.
	284	spon: stop waarmee het vulgat van een vat wordt afgesloten.
	285	Dat: zodat.
	285	of: alsof.
	287	hoogen wind: noordelijke wind.
	293	beeldjes: spiegelingen.
21	316	als: wanneer.
	319	grasbloempjes: madeliefjes.
22	336	den edelsteen: beeld voor Mei.
	337	drinkend den slaap: Ook bij Homerus wordt de slaap wel als vloeibaar, als uit te gieten over oogleden voorgesteld. Zie Odyssee xii 338. (Vergelijk ook Mei i 374.)
	342	scène: toneelruimte.
	353	prijzen: buitgemaakte schepen.
	355	ze: Verwijst naar ‘visschers’.
	360	als: wanneer.
	362	lijn: sleeptouw (i 354).
23	365	Die: Verwijst naar ‘wie scheep / Eens gingen’ (i 350-351).
	370	van slapen: door het slapen.
	378	Een schouw door: door een schoorsteen.

[p. 164]

26	459	of: alsof.
	466	Zoo lacht in waterkelk wijndroppel nog: Voor het verschijnsel van het weglaten van de lidwoorden zie ‘Ter begeleiding’.
	480	rak'len los: raken door schudden los.
27	488	elkaar: Eigenlijk: voor elkaar, maar hier: te zamen, met elkaar.
	489	omzet: rondom bezet.
	491	incarnaat: rozerode kleur.
	499	Dat het bloed beefde: zodat er een blos ontstond.
	505	blauwe: Jong riet is blauwachtig van kleur.
	506	was er ook: al was er misschien ook.
	508	juffer: waterjuffer, libel.
	509	al had ze bloemen: al had ze, de bosnimf, ook bloemen in haar hand.
28	526	slag: vogelroep.
	529	al: steeds maar.
	532-33	schel / Een uitroep: met een schelle uitroep.
	539	van goud: door het goud.
	539-40	De noties ‘linnen’ en ‘geel’ zouden kunnen verwijzen naar i 115-117 en dan zou het handgeklap zijn toe te schrijven aan de opvarenden van de aldaar genoemde boot die nu van Mei afscheid nemen. Men kan echter ook in deze regels een van de telkens voorkomende passages van poésie pure zien.
	541	Deze regel telt zes in plaats van vijf versvoeten.
	543	Zoo: Namelijk zoals Mei haar toverige tocht begint, dat wil zeggen: als een natuurverschijnsel.
	548	Op maat: op de maat.
	548	ra: zijarm, loodrecht op de mast waar een vierkant zeil van afhangt.
29	555	baden of ze bleef: baden haar om te blijven.
	558	hare: hun. Verwijst naar ‘bloempjes’ (i 556).
	559	nelken: anjelieren. (Duits Nelke: anjer.)
	563	Dat te vergeefs: Verwijst naar ‘En baden of ze bleef’ (i 555).
	566	Het kleine vee dat de lucht afweidt: de schapenwolkjes.
	570	daar [...] in: in de duinvijver (i 564).
	574	wonk: wenkte (dialectisch).
	575	wenkbrauwen: Beeld voor de rimpelingen die het water maakt wanneer er een druppel in valt.
30	594	de breede ril: de steeds bredere rimpeling.
	597	meizoentje: madeliefje.
	602	bloo: schuchter.

[p. 165]

31	624	zich beeldt: zich spiegelt.
	628	vreemde maanden: andere dan de lentemaanden.
	634	't: dat alles bij elkaar.
	634	maar: Geeft tegenstelling met ‘om den korfrand’ (i 632).
32	645	Dat: zodat.
	649	kluwens: Bedoeld als beeld voor de bolvormige bloemen van het klaver. Naar de letter zijn het hier echter de kluwens die gesierd worden.
	650	die: haar die.
	661	ze: hen, namelijk de bloemen.
33	677	schoren: schragen.
	683	broeimuur: in lichte golvingen gebouwde muur ter beschutting van bijzondere vruchtgewassen. Gorter kan deze muren gezien hebben rondom de moestuinen bij grote buitens in Kennemerland.
	684	bloedig: Door de voorjaarswinden schuren de tere twijgen van de moerbei soms stuk tegen de muur. Daarbij gaat er iets van het rode sap verloren.
	685	wijnrank: Dit woord is hier onderwerp bij ‘omsluiert’.
	695	nam de keus: bepaalde de keus. Gorter varieert hier op: de keus geven.
	697	dat: zodat.
	699	duur: kostbaar.
34	724	Menige maal omhoog gegaan: Deze woorden vormen een aparte mededeling binnen de hoofdzin.
	725	Die: Aangeduid, maar nog niet genoemd, worden Tritons (zie de aantekening bij i 63). In de volgende regel is er dan sprake van met name één uit de soort.
	728	het Noord: het noorden.
	730	winterevening: Eigen variant van Gorter naar analogie met ‘nachtevening’, dat is het ogenblik waarop het middelpunt van de zon in de evenaar valt en dag en nacht elk precies twaalf uur lang zijn. Maar Gorter zal hier waarschijnlijk 22 december bedoelen, de dag waarop de zon in de poolstreken niet meer boven de horizon uitkomt.
35	743	toom: teugel, hier beeld voor de oevers die de beek in bedwang houden.
	749-50	staan / Hoog op de zon en horen het ook aan: Dezelfde voorstelling in i 166-167.
36	769	het: verwijst naar ‘'t windeke’ (1767).

[p. 166]

36	778	meê: mede, uit gekruide honing bereide drank.
	781	zefier: zachte westenwind.
	789	zijn venster: Beeld voor het dampende wolkje (i 785-786).
	789	mosch: mus (een dialectische wisselvorm van ‘mus’).
	792	groen dundoek: groen vlaggedoek, hier beeld voor het jonge groen.
	798	lekkend: likkend.
	800	witte wijven: In de Germaanse mythologie zijn dit, doorgaans boosaardige, luchtgeesten.
37	802	vagend: doende vervagen.
	802	avondster: Venus.
	807	een stroom: Vermoedelijk de Eem.
	808	zijgen: doen neerdalen.
	825	verzeilt: heenzeilt.
	830	rijs: rijshout, jonge dunne takken.
38	834	op mij kwam: op mij toe kwam.
	834	hooge: rijzige.
	844	haar kloppen: Bedoeld wordt: haar hart kloppen.
	850	barnend: brandend.
	856	stil vuur: Beeld voor de rood verkleurde bladeren van de bomen.
39	869	koning Oberoon: koning der elven, gemaal van Titania.
	872	licht in juweel, een traan: De traan in haar oog is als een lichtpunt in een juweel.
	874	En kom hier weder [...]: Titania's afscheidswoorden worden hier uit haar eigen mond gehoord.
	878	gnomen: aardgeesten, kabouters. (Vergelijk iii 771.)
	889	den voet steengruis: steengruis de voet pijn deed.
40	901	de rozelaar: Is hier onderwerp.
	907	schabrak: (ook wel uitgesproken en geschreven als ‘sjabrak’) zadelkleed.
41	944	jarig loof: de bladeren die in de voorgaande herfst zijn afgevallen.
	945	essence: (uit te spreken als ‘essens’) essentie.
	953	veel: verwijst naar ‘gevoelens’ (i 951).
	953-54	zich dood te dromen: te dromen tot op het uur van hun dood. In Gorters formulering lijkt het mogelijk om de dood als een gevolg van het dromen te zien, maar de overige tekst staat dat niet toe.
	954	hem: is hetzelfde ‘hem’ als in i 951, het verwijst naar ‘een stil

[p. 167]

		arm mensch’ in i 950, maar ook mogelijk naar de mens in het algemeen, ‘een mensch’ (i 946).
41	955	't al: geheel en al, of ook: alles.
	955	in oude sprook: in een oud sprookje. Verwijst hier meer concreet naar het sprookje van de schone slaapster (Doornroosje).
42	972	spiegelzaal: zaal waarvan de wanden grote spiegels hebben. Hier beeld voor de ziel die reageert op prikkels van buiten.
	990	slaakt: losmaakt.
43	991	Zefirus: Zie i 781, hier gepersonifieerd.
	1013	vonder: plank over een sloot.
	1015	blauwe gaaien: Wellicht gaat het hier om vlaamse gaaien. Die hebben een helblauwe spiegel op hun vleugels.
	1019	goudspechten: Waarschijnlijk bedoeld: door de zon goudgekleurde spechten. Als aparte vogelsoort zou alleen de goudrugspecht in aanmerking kunnen komen. Deze komt in Nederland echter niet voor.
	1021	geele lijster: Dit geel wordt gewoonlijk als bruin gezien
	1022	regenroeper: merel.
44	1045	in 't zwart: Gezegd van de boer of van het zwart van de grond waarin de boer als geworteld staat.
	1048	voor: vore, snede van het ploegijzer (het ‘kouter’) in de akker.
45	1073	gewrongen: gebogen.
	1075	bussen: metalen kokers rondom de wielnaaf.
	1076	trein: stoet.
46	1089	Hakhout: laag geboomte, kreupelhout.
47	1121	zwingen: vleugels.
	1123	steilen: hoge.
	1140	vaak vaak: heel vaak, veeltijds vele malen.
	1143	Naar eigen zeggen droeg een vriend van Gorter, Aeg. W. Timmerman, deze regel bij.
	1145	Mijn bloed de zee: mijn bloed was de zee.
48	1161	Phoebus' bloem: de zon, Phoebus Apollo onder meer ook de zongod.
	1167	bergde: Archaïsch voor: ‘borg’.
49	1179	Een zwarte vogel: Vergelijk i 211 en iii 490-491.
	1191-92	verschool 't gezicht / U duisternis: maakte duisternis dat u niet kon zien, of: maakte duisternis u het gelaat onzichtbaar.
50	1212	ver-: In de vage betekenis van: heen-.
	1218	kling: zandige heuvelrand.
	1221	heikamp: heideveld.

[p. 168]

50	1222	erika: dopheide.
51	1250	druïden: priesters van de oude Kelten.
	1253	houweel: werktuig waarmee steenachtige grond wordt losgehakt. In dit geval om de ‘boeken’, de stenen met inscripties, op te delven.
	1268	heksen: Gorter refereert hier aan de Walpurgisnacht, de nacht van 30 april op 1 mei, waarin de heksensabbat zou plaatsvinden, dat wil zeggen: de bruiloft van Wodan met de Walkuren (Germaanse mythologie) of die van de duivel met de heksen (folklore).
52	1271	haars vaders huis: verblijfplaats van de zon, wanneer die niet zijn dagtaak verricht: achter de horizon.
	1278	heerweg: Beeld voor de hemelbaan waarlangs de maan, de sterren verblekend, opkomt.
	1287	twaalf kleine ridders: Deze zijn krachtens de meervoudsvorm van het werkwoord (‘raakten’), de handelende personen, evenals in i 1293. Daar zouden dat ook de zo uitvoerig besproken manenstralen kunnen zijn, wat overigens op beide plaatsen ook het best in de situatie past.
	1291	donkre dracht: donkere kleding, beeld voor donkere bladeren.
53	1300-03	Deze regels herhalen met een paar kleine variaties de voorstelling van de maanden van het jaar uit i 156-158.

II

57	15	hemelbrauw: Beeld voor de licht gebogen baan (als van een wenkbrauw) die de maan volgt over het hemelgewelf.
	16-17	gudste tusschen kolommen dauw / Muziek: tussen dauwkolommen (de nevels tussen de tempelzuilen) gutste muziek. Ook mogelijk is: tussen kolommen gutste dauw van muziek.
	20	dat: zodat.
58	31-44	In deze passage herinnert de dichter zich het droomdomein waarin hij leefde tijden het schrijven van Boek i.
	32	het licht ver van mijn oogen viel: waar ik ver kon zien; of ook: ik het licht uit mijn ogen verloor. (Vergelijk ‘Een koepel van blind licht’ i 25-26.)
	33	Mijn oog en oor werd als de groote hemel: ik kon oneindig veel

[p. 169]

		zien en horen. Hier gezegd in verband met het creatieve proces. (Meer hierover in ‘Ter begeleiding’.)
58	35	muziekballons: Vergelijk ‘waterbellen’ (i 54), ‘bobbels kristallen’ (i 1165), ‘Bobbels van lucht, zeepbellen’ (ii 2235). (Meer hierover in ‘Ter begeleiding’.)
	38-39	De nacht sluit met zijn donker de aarde en opent met een lach de hemel. Tegelijk is die lach ook de heerlijkheid van de hemel zelf; en die is kenbaar, ‘lacht’, uit de sterren ‘wit spruitend met klaar gekijk’.
	43	uittjuikte: uitzong. ‘Tjuiken’ is het geluid dat zangvogels, in het bijzonder nachtegalen, maken.
	53-54	Vergelijk de variërende formulering in ii 153-154.
	55-57	‘als ik slaap’ en ‘terwijl ik speel’ hernemen de noties ‘spel’ (ii 49) en ‘slaap’ (ii 50).
	56	als schemer van woorden: iets als een schemer van woorden.
59	57	droomen rondom: Is het tweede object bij ‘Zoo hoor ik’ (ii 55).
	58	mijn jonge zoete zuster: Bedoeld is de muze die de dichter hier traditiegetrouw om hulp roept. (Vergelijk i 21-25.)
	60	de zeis: Gewoonlijk het beeld voor de dood. Hier: voor alles wat het gewenste droomdomein bedreigt.
	63	het reit: het vormt een reidans.
	76-77	dan [zal] een waterval / Daveren doen: Hier heeft ‘doen’ een intensiverende functie.
	78-79	tergen / Elkaar om 't hoogst: prikkelen elkaar in hun groei omhoog.
	79	beoogt: neemt in ogenschouw.
	80	om 't jaar: Te lezen als: als er een jaar om is.
	81	vlak en bed: vlakke bedding.
60	89	dit lied: Verwijst naar het spel van het orgel, maar daarmee tegelijk naar het lied van de dichter. (Vergelijk ‘dit lied’ i 2.)
	95	zielziek: ziek van zielsverlangen.
	98	Gij allen: zij die tot het ‘dorstig volk’ (ii 90) behoren. Daarin wordt de lezer aangesproken.
	98	zij: Bedoeld wordt Mei.
	105-06	paarse vlak [...] slappe kleed: Samen met de wingerdrank lijkt deze kleding te wijzen op een bacchantisch festijn. (Vergelijk ‘Bacchantische Maenade’ ii 161.)
	108-09	spant aan zijn wagen / De zon: Klassieke voorstelling van de zonnegod Helios die zijn wagen aanspant.
61	123	Vervalt: van waterniveau verandert.

[p. 170]

61	139	het: Staat qua betekenis op één lijn met ‘wat’ (ii 138) maar sluit grammaticaal niet aan; zo ook in de regels 140 t/m 143.
	144	of een: alsof iemand.
62	155-56	af- / Gesprongen: Het enjambement illustreert het afspringen.
	161	Bacchantische Maenade: Priesteres van Bacchus, de god van de wijn. Maenaden dansten in uitzinnige razernij door de bossen.
	173	den wind: Hier lijdend voorwerp bij ‘wiegen’. Dichterlijk beeld van het bos dat de wind wiegt in plaats van omgekeerd.
63	181	ope: open. De opzettelijk onafgesloten vorm versterkt hier de betekenis.
	182	stroomvazen: rivieren, waarvan direct daarna de Donau en de Rijn worden genoemd. Deze ‘vazen’ zijn hier geheel klassiek-renaissancistisch gezien als groot vaatwerk, zoals dat door gebeeldhouwde riviergoden in vijvers en fonteinen wordt uitgegoten. Aldus gezien kunnen Donau en Rijn niet alleen water, maar ook wat op hun hellingen als product groeit, de edele wijn, vergieten.
	190	hem: Verwijst naar ‘wind’ (ii 185).
	200	liefdeboo: boodschapper van liefde. Die functie vervult Amor, het kind van de godin Venus.
	208	dof: dof makend, verdovend.
64	219	het: Kan verwijzen naar ‘alles’ (ii 217).
	238	droogde zijn stralen: Het zonlicht wordt herhaaldelijke als vloeibaar gezien, bijvoorbeeld ‘het water van de zon’ (i 33).
65	241	waar: omdat.
	253	waard: kostbaar.
	257	midwinternacht: Letterlijk: nacht van de kortste dag van het jaar; hier meer als diffuze tijdsaanduiding: 's nachts midden in de winter.
	256-57	met rood licht als de ster / Van Mars in den midwinternacht: De kleur van de planeet Mars is rood-oranje.
	264	Deze regel telt zes in plaats van vijf versvoeten.
	264	gaande aan te zingen ving: lopende begon te zingen.
	266	Wodan: heerser over de Germaanse goden, in Scandinavië (in de Edda's) Odin geheten.
66	280	Waar Aurora haar kindeke windt: waar Aurora, de godin van de morgenstond, haar kindje uit de windsels haalt. Voorstelling voor het opgaan van de zon. Deze voorstelling is overigens volstrekt niet klassiek. (Vergelijk ii 349-350.)

[p. 171]

66	286	Idoena: godin van de onsterfelijkheid en de eeuwige jeugd. Deze beide aspecten worden echter niet door Gorter in functie gebracht. In de Germaanse mythologie is Idoena niet de vrouw van Balder.
	290	Freya: gemalin van Wodan.
	291	In goud toen roo wijn: in gouden schaal vervolgens rode wijn.
67	310-14	In deze regels treedt Balder op als de zonnegod die hij volgens de Germaanse mythologie ook is.
68	340	't: dat alles; namelijk zijn oude herinneringsbeelden.
	341	ze: Verwijst naar ‘de sterren’ (ii 339).
	347	De windbruid: wind. Hier tegelijkertijd personificatie van de wind.
69	361	bestorven: verweest, eenzaam.
	370	Iris' ronde woning: de regenboog. Iris is de vrouwelijke bode van de goden. Ze manifesteert zich als regenboog. In de eerste regels van deze strofe is een echo te beluisteren van ‘Die omhoog is gestegen, op wieken van regen’ uit ‘Iris’, een gedicht van de door Gorter zeer bewonderde Jacques Perk.
	371	dat mijn blindheid drinken gaf: dat mijn blindheid laafde, verzachtte.
70	380	dien ik òverdacht: waarop ik mij bezon.
	390	Het is: In deze regel en in wat volgt (tot en met regel 431) wordt door middel van een reeks beelden de ‘lafenis’ bezongen die muziek geeft.
72	432	wie ook: wie ook maar.
	440	haar: Verwijst naar ‘mijne [...] eenzaamheid’ (ii 434).
	460	bare: pure, zuivere (van metaal gezegd). In combinatie met bazuinen ook: open, helderklinkend.
	461	wijdgemond: met een wijde beker.
73	463	voor den wind / Van haar gedachten: door haar denken zeer bespoedigd. Andere mogelijkheid: voor haar gedachten uit, sneller dan haar gedachten gingen.
	488	lekte: likte.
74	520	moedernaakt: Gewoonlijk van een kind gezegd, niet van de moeder zelf, zoals hier.
75	524	baar: golf.
	540-41	te goeder / Ure en hulp: te goeder ure en te hulp.
77	595	togen: teugen. Als literaire vorm tot in de negentiende eeuw voorkomend.
	609	wijnmoer: droesem.

[p. 172]

78	642-43	wat zijn genot / Is: welk genot hij geeft.
	647	schoren: schragen.
79	661	rusch: bies.
	670	U: voor u.
	681	zwatelden: ruisten zachtjes.
80	696-99	Mei refereert hier aan het klassieke mythologische verhaal van de maangodin Selene die Endymion, een herdersknaap op wie zij verliefd is, elke nacht in zijn slaap bezoekt.
81	713	elven: (of alven) oorspronkelijk geesten en dwergen (Germaanse mythologie). Hier eerder in de meer moderne zin van: ijle geestesgestalten in de gedaante van jonge vrouwen of kinderen.
	722	heuchelijk: verblijdend, aangenaam. Meestal gespeld als ‘heuglijk’, maar oudtijds, onder andere bij P.C. Hooft, ook met ‘ch’.
	725	zaligden: verkwikten.
	736	reine / Welwellust: hij die zijn pure wellust vindt in het doen (op)wellen van eigen licht. Met deze siernaam wordt de zon benoemd.
82	775	hun: Verwijst naar de Morgenwind en naar Mei.
83	783	woei uit: deed uitwaaien.
84	809	visschezoo: een (meestal kleine) hoeveelheid vis, meer bekend als verkleinwoord: zootje, of in de spreektaal: zooi.
	845	lag: legde. Nog gebruikelijk aan het eind van de negentiende eeuw.
86	887-88	het poreus / Wolkmarmer: ‘Marmer’ slaat op de lichte kleur van de wolken, ‘poreus’ op hun doorzichtigheid.
	895	een grooten God: Hier zonder specifiek christelijke connotatie.
87	906	schemel: laag bankje.
	923	Alleen de Friese vertaling van Mei laat op deze regel een rijmende andere volgen, door de vertaler Klaas Bruinsma ‘met schroom’ erbij gedicht.
	928	mèt: op hetzelfde ogenblik.
	928	woei zich [...] open: woei vanzelf open. Dit ‘zich’ suggereert het zelf bezield-zijn van het venster.
88	936	van: vanuit.
	936	het brandend blauwe vuur: Verwijst naar ii 903-904 met in regel 904 hetzelfde rijmwoord (‘morgenuur’) als hier in regel 937.

[p. 173]

88	943	die: Verwijst naar de deur waardoor de gesponnen draden de zaal verlaten (zie ii 914-915).
	947-48	witt' en roode / Winden: Wellicht bedoeld: gewone en woestijnwinden die rood zand meevoeren.
	948	luchtverhevelingen: meteorologische verschijnselen in de dampkring, zoals regen, sneeuw, onweer, rijp, dauw, mist en nevel.
	955-56	ontlook / Maar ooit [...], dadelijk: wanneer maar ontlook [...], dan dadelijk.
89	979	om hen blauwe vlammen klommen: Verwijst naar ii 902-903.
90	1023	wadem: damp (dichterlijke taal).
91	1033	viel: Onvoltooid verleden tijd, correspondeert niet met de onvoltooid tegenwoordige tijd van ‘vult’ (ii 1036).
	1043	die tegenwoordigheid: die aanwezigheid, namelijk van ‘schemering van hoop’.
	1047	luistre: Nieuwvorming door Gorter gevormd bij het zelfstandig naamwoord ‘luister’ (pracht).
92	1060	wieleren: Dit werkwoord werd in 1869 door de taalgeleerde Matthias de Vries voorgesteld voor ‘fietsen’, maar het bleef niet in zwang. Hier voor: ronddraaien.
	1071	een nieuwen zin: nieuwe energie. Vergelijk ‘er bewogen / Nieuwe zinnen in mij’ (iii 230-231).
	1080	leekte: lekte, droop.
93	1091	als in bataille: als ten strijde geschaard.
	1096	Waaieren: waaiers (dichterlijk meervoud).
	1100	bivouac: bivak, kampement (Frans).
	1119	baaien: rondingen, als de inhammen van een kust.
94	1121	de natie / Der beesten: het dierenvolk (ouder Nederlands).
	1126	stevenende: zich voortbewegende.
	1142	vogelvrij: Gewoonlijk: alom belaagd, maar hier in de letterlijke zin van: zo vrij als een vogel.
	1143	Voor haar: Te lezen als: ‘Vóór haar’.
95	1155	nachtziek: verlangend naar de nacht.
	1169	aandoomen: opdoemen. Nieuwvorming bij ‘doom’ (damp). Vergelijk bij Kloos: ‘bij het doomen / Des bleeken uchtends’.
	1174	Walkuren: strijdgodinnen die de gesneuvelde helden van het slagveld naar het Walhalla leiden (Germaanse mythologie).
	1183	kamp: veld.
96	1189	ze: verwijst naar ‘een nieuwe heerlijkheid’ (ii 1188).
	1207	woelwater: steeds opbruisend water. Gorter gebruikt hier de

[p. 174]

		letterlijke betekenis van dit woord dat gewoonlijk een ongedurig, beweeglijk kind aanduidt.
97	1216	overkeken: (óverkeken) keken over de rand, of: keken over de hoofden van de kijkers vóór hen.
98	1274	Thor: god van de donder (Oudnoorse mythologie).
99	1278	damiaatjes: kerkklokjes te Haarlem, geschonken ter herinnering aan het beleg van Damiate ten tijde van de kruistocht in 1218/19. Hier: het lichte klingelende geluid.
	1286-88	Goden geschaard aan de maaltijd vinden we ook bij Homerus (Ilias, Boek i, 597-604), maar de voorstelling bij Gorter van de ‘lang gestrekte tafel’ refereert eerder aan de Germaanse voorstelling van banketterende goden dan aan de klassieke, waar de goden aanliggen zonder dat er sprake is van een grote tafel.
	1295	uit verschie: uit de verte. Vervorming van ‘verschiet’ (vergelijk ii 825).
	1298	het banket: Hier: de tafel waaraan het feestmaal gehouden wordt.
100	1313	starrehaar: Beeld voor sterrenlicht.
	1335	Dalend en rijzend: telkens buigend of in wiegende gang, daarin gelijkend op het ritme (in heffingsverzen) van haar toespraak.
101	1361	omboord: Hier: tot de rand gevuld.
	1365	gebet: bevochtigd. Hier: bedekt.
102	1370	bom: grote stop in een vat.
	1373	dompen: omhoog en omlaag gaan in het water (van schepen).
	1377	op de ankers rijdt: op en neer geslingerd wordt terwijl hij voor anker ligt.
	1398	okshoofden: vaten met de inhoud van een okshoofd (oude maat, ca. 220 liter).
103	1425	leed en min: liefdesverdriet.
104	1438	Asinnevlucht: menigte Asinnen. Asinnen: aanduiding van een groep gevleugelde vrouwelijke godinnen uit de Oudnoordse mythologie.
	1442	duiveslag: duivenhok.
	1448-49	droome' [...] minnekozen: [waar] dromen (als rozen) het minnekozen van haar lief bevrediging geven.
	1453	Mei's woorden, wat den lentevogelbek / Ontwelt: Mei's woorden waren zoals de klank uit de snavel van een vogel in de lente.
	1454-55	maar Wodan's [...] de windestroomen: maar Wodans woorden

[p. 175]

		waren als zij die tezelfdertijd de bomen en bladeren doen sidderen, namelijk ‘de windestroomen’.
104	1460	Alvaders: Bedoeld wordt: Wodans. Alvader (Alvater): gebruikelijke benaming van Wodan.
105	1472	Walhalla: paradijs der gesneuvelde helden, die daar elke avond aan een feestmaal zitten.
	1475	weet hem: weet waar hij is.
	1478	geniet: Gorter kent het smaken van leed. (Vergelijk ‘Genoot’ ii 544.)
107	1536	midden: middel.
	1551	de woorden haar, die beide, Balder: zoals de woorden ‘Balder’ hen, die beiden (Mei en Idoena).
	1554	sloegen om: sloegen in het rond.
108	1574	Als appels: Deze beeldspraak bevat wellicht een allusie aan Idoena als de bezitster van de schaal met gouden appels die de goden behoeden voor ouderdom (Germaanse mythologie).
110	1636-37	een groef [...] donker: een donkere groeve.
	1641	twee zwarte raven: namelijk Hugin (die van de gedachte) en Munin (die van de herinnering), die als raadgevers van Wodan optreden (Germaanse mythologie).
	1644	raad en stem: de raadgevende stem (van de raven).
111	1658	den bozen herder: Variant op de goede herder uit de bijbel als beeld voor Christus. (Vergelijk iii 759.)
	1677	maar zelf zich brandt en nooit verslindt: Gorter doelt hier op de traditionele visie van de eeuwig brandende zon. (Ardet sed non consumitur: hij brandt maar wordt niet verteerd.) Aan het eind van de negentiende eeuw gold dit overigens als een aanvechtbare visie.
113	1726	wachtte: kon verwachten.
	1729	o maar éénen kus: Sluit syntactisch niet helemaal aan bij het voorafgaande, is tegelijk zowel de inhoud van de vraag als de weergave van Mei's gedachten.
	1735	Weer als zoo even omgevallen: weer liggend, zoals in ii 1700. Daarna was zij immers ‘overeind’ gegaan (ii 1722-1723).
114	1764	del: duinvallei.
115	1793	Veerden: waaiden als veren uit elkaar.
	1796	taille: gestalte.
116	1803	nevelingen: gepersonifeerde nevelslierten; vergelijk mythologische hemelbewoners, de Nibelungen (Germaanse mythologie).
	1809	klokmantel: buitenste bekleding van een klok.

[p. 176]

116	1810	splinterde: deed splinteren.
	1812	dood tot dank: In de zin van: de ene en enige klank die zij voortbrachten moesten zij met de dood bekopen.
	1826	wanken: wankelen.
119	1900	geveins: Zie voor een dergelijke morele connotatie ook ii 2000.
	1910	hoorde: toebehoorde.
	1918	levend zwol: deed ontkiemen.
120	1926	Verstroomt daarvan: stroomt daarvandaan (namelijk van die bergen) of: stroomt daarvan over (namelijk van die edelstenen).
	1932	mij er mee [...] te weerspieglen in een plas: om mij er mee (namelijk met alles wat zij mij kwamen bieden) te weerspiegelen in een plas.
	1944	zoo lang: Sluit syntactisch niet aan bij het voorafgaande ‘zeer zacht’ (ii 1942).
121	1960	terwijl: intussen.
	1974	ze: hen.
	1974	genaken: naderen.
	1975-29	In deze passage gaat Gorter - met enige onderbrekingen (ii 2014-2018) - over van de onvoltooid verleden naar de onvoltooid tegenwoordige tijd. Deze passages in de onvoltooid tegenwoordige tijd worden evenwel op ongewone wijze gecombineerd met het bijwoord ‘toen’, dat grammaticaal behoort bij de verleden tijd. Hierdoor wordt het visionaire karakter van deze scène beklemtoond.
	1980	breiden zich in rijen: zij breiden zich uit en vormen rijen.
122	1990-91	doen/zich op: verschijnen.
	1994-99	licht er / Phosphorisch mos [...] van hare baan: De reeks van vragen suggereert de kosmische onrust en daarmee de dramatische onzekerheid in het verhaalgebeuren, alsof die ook de verteller bevangt.
	1997	zicht: klein soort zeis.
	1997-98	vliegt het: Een onpersoonlijke constructie, zoals tevoren ‘weerlicht/Het’ (ii 1995-1996).
	1997-99	de zicht /der maan [...] van hare baan?: Deze zin kan begrepen worden als: de maansikkel, slaat zij door te verblinden, het met sterren gekroonde graan van de baan af die de hare is?
	1998	dwaallichtjes: vallende sterren, zoals die in zomernachten te zien zijn.

[p. 177]

122	2001	zijn: Lees: ‘haar’.
	2010	vanwaar: vanwaar zou dat ook moeten komen?
123	2017-18	onderdoor / De armen hadden ze elkaars armen: de armen hadden ze om elkaar heengeslagen.
124	2055	doem: veroordelend vonnis.
	2059	kouds en leegs: (iets) kouds en leegs. Aldus wordt de ervaring van koude en leegte als heel direct en tegelijk ook als onbestemd voelbaar gemaakt.
	2065	schol: schots.
125	2095	die gedachte: de (overigens nog niet eerder genoemde) gedachte aan Mei.
	2101-02	't heilig / Der heiligen: gedeelte van de tempel te Jerusalem dat slechts eenmaal per jaar betreden werd.
	2102	ark: kist waarin in het oude Israël de tafelen der Wet werden bewaard, de zogenaamde ark des verbonds.
126	2113	hoore: toebehoren zal.
	2129	heil'gennissen: zijruimten in de kerkwanden aan heiligen gewijd.
	2138-39	maakt / En brandt een oven: tot een brandende oven maakt. Ontspoorde zin.
127	2149	verwerend: In de zin van: aan erosie onderhevig.
	2161	schijn: aanschijn, gestalte.
128	2198	òpwaken: wakker liggen.
129	2203	ademen: het in- en uitademen. (Zie ook iii 277.)
	2204	onder een hoog oppervlak: diep onder een oppervlakte.
	2207	zij: Gorter springt hier van een meervoud op een enkelvoud.
	2214	draagt: verdraagt.
	2227	schoone schijn: schone afbeelding. (Vergelijk ‘Dien wondren schijn’ ii 2229.)
	2229	te voren: naar voren, te voorschijn.
130	2233-34	neven / Zich zonder schauw of schijn: zonder naast zich schaduw af te werpen.
	2235	onverzelde: onvergezelde; bedoeld wordt: leeg, zonder beelden. (Vergelijk ii 2234.)
	2237	alle vreemde zinnen: alle andere zintuigen.
	2240	schijnarmoede: gebrek aan zichtbare gestalte, tegelijk ook de notie: schijnbare armoede.
	2256	elk een heel geheel: elk een eenheid op zichzelf.
131	2270	dùs: aldus.
	2275	mij ontviel: uit mij voortkwam.

[p. 178]

131	2281	eigene ontvangenis: eigen bevruchting.
	2282	een blauw waas: Mogelijk reminiscentie aan Kloos' inleiding op de Gedichten van Jacques Perk waarin de dichter verheerlijkt wordt ‘die zichzelven godheid en geliefde tevens is, waar hij stormt en juicht, en weent en mijmert, eenzaam met zijn ziel onder de blauwe oneindigheid’. De kleur blauw wordt in de literatuur van het fin de siècle vaak in verband gebracht met extase.

III

135	6-8	rivier: Hiermee kan alleen de Rijn bedoeld zijn.
	9	overlaat: minder hoog gedeelte van een dijk waarover bij hoogwater het teveel aan water kan wegstromen.
136	31	kemelen: kamelen (ouder, bijbels taalgebruik).
137	78	rivierig water: rivier of water zo breed dat het nog nauwelijks aan een rivier doet denken.
138	92	de donkre aardvrucht: Waarschijnlijk wordt bedoeld: de aardappel. Aardappels worden overigens niet in mei gerooid. Andere mogelijkheid: de aardbei.
139	126	om: vanwege.
	129	zonnenoen: zonnige middaguur.
	131	waar: daar waar, in de houding waarin.
140	152	het bewogen: het bewogene.
	153-54	Haàr oogen gloeiden [...] / Mijn oogen: Haar ogen keken gloeiend in mijn ogen. Het accent op ‘haàr’ attendeert op de rolwisseling van Mei met de stroomvrouw.
	160	zich opdoen: het zich voordoen.
	172	bleef ademen een purpren zucht, / En geele glorie wellen: Beeld voor: bleef een purperen weerschijn houden en geel licht uitstralen.
	176	hemelzoomen: de horizon. Meervoud (vergelijk ‘hemelen’ iii 30).
141	182-83	Over de echo zie ‘Ter begeleiding’.
	185	hing om: waarde om (lees: òm).
	187-200	Deze regels worden met enkele kleine variaties herhaald in iii 496-509.

[p. 179]

141	187	of: ofschoon.
	189	glazen: vensterglazen, ruiten.
	193	veel: vedel, viool.
	195	lijstervink: Dit is geen bestaande vogelsoort.
	201	Mijn huis was op den stadsmuur opgebouwd: Gorter refereert hier wellicht naar de muurwoningen in Amersfoort.
	210	deinsden: achteruitweken, beeld voor: vanuit de verte zichtbaar waren.
142	214	baren: draagbaren.
	224	vaal: flauw van geur. Gezicht komt in plaats van reuk.
	234	het eerst: Verwijst naar i 1141-1142.
	239	leger: legerstede.
	239-40	dan / Droomen bezoeken: Te lezen als: en wien dan dromen bezoeken.
143	246	haar: Verwijst naar ‘De maan’ (iii 246).
	248	moeielijk: traag, als met moeite.
	253	in hangende gewaden: Personificatie van ‘zuchten’ die worden voorgesteld als gedaanten in lange gewaden. Geeft de diepte en lengte en ook iets als het licht ruisende van de zuchten aan.
	255	Geluid dat komen zou: Object bij ‘raden’.
	258	Het: Verwijst naar ‘Geluid’ (iii 255).
	260	die brak: die uitbrak (en tegelijk daardoor de stilte brak). (Zie hierover meer in ‘Ter begeleiding’.)
	264	twee vlammen: Beeld voor de ogen van Mei (vergelijk i 1155).
	264	gewemer: gewemel (door negentiende-eeuwse dichters als Bilderdijk en Beets gebezigd).
144	277	ademen: Niet-bestaand meervoud van ‘adem’. (Vergelijk iii 286.)
	276-86	Een aangename toestand van door slaap bevangen indommelen, wegdrijven, verzinken wordt voelbaar gemaakt met alle woorden die zich daartoe met hun klank en beeld lenen, dit ten koste van een logisch-heldere voorstelling van zaken.
145	313	ademing van vlam: lichtschijnsel.
	317-20	Deze vier regels vormen het subject van ‘omschreed’ (iii 316). (Meer over dergelijke constructies in ‘Ter begeleiding’.)
	323	Vergeefs: vruchteloos, hier: zonder leven voort te brengen.
	324-25	vakken / Bevroren gras: vakken van bevroren gras.
	325	Bevroren gras, als steen staan: De komma is hier overbodig.
146	334-35	den roem / Van adem: het beste wat met adem kan worden voortgebracht, met andere woorden: een lied, een gedicht.

[p. 180]

146	345	ongedegen: niet zuiver (gezegd van metalen), hier: onhelder.
147	363	onstagen: ongestadige, grillige.
	370	koming: komst (nieuwvorming).
	375	Wuivelen: zachtjes wuiven (naar analogie van bijvoorbeeld ‘suizelen’ iii 461).
	392	schoeiing: bekleding van de walkant.
148	408	eikesterken: sterke eiken. Gorter draait de formulering hier om waardoor tegelijk het beeld weerklinkt van: sterk als een eik.
	415	blokken: katrollen (scheepsterm).
149	430	staarden blind: Wellicht een beeld voor het weerkaatsen van het verblindende zonlicht door het water.
	452	klawieren: krulranken waarmee sommige klimplanten zich vasthechten. Hier wellicht klimop als zodanig bedoeld.
150	471-72	het gordijn / Ging hooger: de gordijnen werden opgetrokken.
	477	den waaier: Bedoeld wordt de gouden pajong, in Indië geldend als teken van het hoogste gezag.
	479	palankijn: Indische draagstoel met hemel en gordijnen.
	484-85	het laat / Leven: het late uur van de dag, tevens zinspeling op het late leven, dat wil zeggen de ouderdom van de grijsaards zelf.
151	489-95	Deze jonge man roept reminiscenties op aan de fluitende jongen uit i 9-16.
	491-95	Dit beeld van de eenzame vogel tegen de avondlucht gebruikt Gorter zowel in i 15 als in i 211 als in i 1179.
	496-509	Deze regels vormen met enkele kleine variaties een herhaling van iii 187-200. Zie de annotaties aldaar.
	509	neerlag: neerlegde. Dit is aan het eind van de negentiende eeuw nog bij veel schrijvers een gebruikelijke verleden-tijdsvorm.
	512	beklommen: Het huis ligt hoog op de stadsmuur (vergelijk iii 201).
152	523	namen: Vergelijk i 760-761.
	525	berouwd: met rouw betreurd (dichterlijke taal).
	536-37	de duisternis / Die [...] als blindheid is: Voor duisternis als blindheid zie ook i 1191-1192.
	541-42	's avonds rood / En 's morgens rood: het avondrood en het morgenrood. Beide te lezen als het subject van ‘schouwen’.
	545	brandstapel: Beeld voor de zonnige dag; tegelijk ook vooruitwijzing naar de dood van Mei die zich in het vurige zonlicht zal voltrekken.

[p. 181]

153	559	verscheiden: wegsterven.
	576-83	In deze regels wordt de natuur (het ‘buiten’) voorgesteld als dronken van het nachtelijk duister. In opstand gekomen gaat het de strijd met de duisternis aan. Beide verliezen het ten gunste van het overweldigend zonlicht (vergelijk ii 1676-1678).
154	593	hoe ik wezen mocht: hoe het met mij zou zijn.
	604	ving [...] / Een nieuwer glanzen: begon opnieuw glans te verspreiden.
	605	daar: Moet wel verwijzen naar ‘nieuwer glanzen’.
	608	reinen meeren: Derde naamval, lees: aan reine meren.
155	610	het aanzicht van: te zien door.
	613-14	zoo koel als 't kind dat klein / Nog is: Vergelijk de jonge Mei voordat ze warm wordt door haar liefde voor Balder (vergelijk ook ii 197-198, ii 233-234, ii 607, ii 618).
	617-18	hooge / Blauwende hemel: Deze notie is niet in een syntactisch verband opgenomen.
	633	Nog rood hadden van 't lentebloed: Beeld voor de rode kleur van de eikenbladeren. Jong eikenloof is roodachtig van kleur. In handschrift b van Mei luiden de regels 28-30 van Boek i: ‘Een eikenstam / Breekt uit in twijgen en rood loover spruit / naar buiten’.
	635	En dan aan 't trillen: en dan gingen ze aan 't trillen. De aansluiting bij de vorige regel loopt spaak.
	639	doof: onhoorbaar. Dus niet in de gebruikelijke betekenis van: niet kunnende horen. Dergelijke functie-overdracht ook in i 25, i 1191-1193 en iii 536-537.
156	645	bekentenis: Hier in de betekenis van: bewustzijn.
	648-52	De ‘bark’ uit regel 652 is een nadere uitwerking van het ‘schip’ in regel 649.
	653	van nacht ontmomd: niet meer verborgen door het nachtelijk duister.
	664	valt den grond in stuk: valt op de grond in stukken, anders gezegd: breekt op de grond.
157	669	onbegrepen': het onbegrepene (vergelijk iii 645-646).
	669-70	God / Den Vader: Hier: de zon, letterlijk de vader van Mei. Ondanks deze christelijke formulering is hier dus geen sprake van een christelijke implicatie.
	671	òverwoog: het evenwicht verstoorde.
	677	uitzettend wanden / En walleschansen licht: wanden en wallen van licht vormend.

[p. 182]

158	683	die blijve: opdat die roerloos blijft.
	699-700	boog te / Vallen den [...] stam: boog tot vallens toe de stam.
	702-08	Meer over dit soort uitgewerkte homerische vergelijkingen bij Gorter in ‘Ter begeleiding’.
	720	daalde en viel niet: daalde zwevend.
159	752	hemelnevelingen: hemelbewoners (Germaanse mythologie). (Vergelijk ii 1803.)
	753	tritonen: lagere zeegoden. (Gebruikelijker is de meervoudsvorm ‘tritons’, zoals bijvoorbeeld in iii 763.)
160	759	haar goede herder: Deze christelijke notie moet hier zonder christelijke toepassing begrepen worden. (Vergelijk iii 669-670.)
	771	gnomen: aardgeesten, kabouters.