Verzamelde werken. Deel 5. Pan

(1951)–Herman Gorter– rechtenstatus



[pagina 27]
I
[pagina 29]
In donkerblauwe spanning staat 't Heelal, Het smartenrijke, vreugddoorgoud Heelal, Het eeuwige oneindige Kristal. In diepe neevlen van de kleine aarde, Die uit het donker en den strijd welt tot Die klare en doorzichtig blauwe gaarde Van licht en blauwte, staat eenzaam een God. Diep in den heengezonken stillen avond, Tusschen de sterrenruimten zonder grens, Boven de menschgeslachten, die nu slavend Zijn meer dan ooit, staat hij eenzaam - een Mensch Zooals wie van de menschen eenzaam Is, en slechts met 't heelal gemeenzaam. Hoog rijst hij op voor donkerblauwe rots Van het heelal, kalm, rustig, eenzaam, trotsch. 't Heelal, waarheen zijn koele oogen kijken, Als naar zijn eindelooze eeuw'ge rijken. Het was of de atomen van hem weken, Van zijn lichaam, tot in de verste streken. En zijne gestalte was even eenzaam Als het Heelal en slechts daarmee gemeenzaam. Maar hij was vol van goudene Rhythmiek, En vol van kleurige Natuurmuziek. En stil begon hij te zingen:
[pagina 30]
‘Eenzaam ben ik, als zonder gouden Menschheids Geest, Eenzaam, zooals het groot Heelal, Zijn donkre leest. Maar diep in mij ruischt Muziek Onsterfelijk, - En schoon, - als waaraan geen grens leit. Maar die is ledig, zoolang niet de Schoonheid Der Menschheid In het groote Heelal - metterwoon leit.’ Dit lied klonk door den zwaren heldren nacht Van uit een kloof in 't donkre luchtgebergte. De hemel was een tuin narcissenpracht, De aarde als een donkere herberg te Schemeren lag. Zacht klonk het rijke lachen Omhoog van hem die zong. De blauwe raggen, - Terwijl hij zweefde in het hoog heelal Zooals een rook in donkerblauw kristal, - Van 't duister heel en al verborgen hem. Alleen klonk helder uit de kloof zijn stem. - Wie was hij, die daar zong in diepen nacht? Wiens stem was blijde, zooals is de klacht Der liefde? Wie zong in den nacht zoo zwaar, Alsof uit 't heelal opklonk wat is waar? - Pan, de oudste God, de God van het Heelal En van de Muziek, die met zoeten schal De wereld vervult, muziek onbewust. Pan, God der onbewuste Liefdelust, Die muziek en liefde dooreenen mengt, Zoodat de sterv'ling dien Hij liefde schenkt, Aldoor muziek hoort, en wien hij muziek Speelt, altijd is van vreemd verlangen ziek.
[pagina 31]
Pan zong in 't Heelal in dien klaren nacht En openbaarde dat wat zijn hart dacht. - Hij was de oudste der Goden geweest, Maar in zijn eindloos leven had zijn geest Andere grootre Goden voortgebracht. Die hadden hem met hunne reuzenkracht Verdrongen, zoodat hij nu op de velden Der aarde, zalig, niet meer medetelde, En heerlijk eenzaam, goddelijk omzwierf, En wel de allerhoogste offers dierf Der Goden, maar toch door de blauwe zaal Der wereld vloog, almachtig muzikaal. - Maar sinds heel lang had hij zeer klaar gevoeld, Dat nog een andre macht dan Godenmacht, Der Menschen kracht, der nieuwe Menschen nieuwe kracht Diep binnen de valleien der lucht woeld', - En hij had zich dieper terug gebracht In de eenzaamheid, in eenzaamheid gedacht In het Heelal, wat toch die nieuwe kracht Zou worde' en of ze Goden zou verdrijven, - En of hij nog wel op de aard zou blijven. Want Pan voelt alles wat op aard geschiedt, Omdat hij, zijn groot lichaam, één groot lied Is, één Muziek van Alles, en omdat zijn ziel Niets is dan liefde, die weerkaatst wat er op viel. - Zoo zong hij nu, zooals een schoof, een garve Van vuurklanken, de blauwe maskerlarve Der nacht, dien donkren ouden wijnlichtslurper, Werd hoog verlicht door hem en als tot purper. Niemand hoorde dien gloed, steedling noch dorper. Pan steeg op in den avond van den nacht Hoog naar een bergtop, en hield stil de wacht,
[pagina 32]
Hoog in het heelal zittend, als kristal In een donkerder en vager Kristal, Wat toch dat nieuwe en als sterfgevoel Was, dat van alle kanten uit 't gewoel Der wereld in hem drong en in hem deed Ontwaken vreugd van bitterheid en leed. Hij zat zooals een beeld doodstil en staarde Naar de onder hem liggende ronde aarde. Stil schemerden, geel, ver, de klare bosschen Als barnsteen, en de karmijnroode brosse Tinten van boschbrokaat, en in den damp Fonkelde bleekend-rood der aarde oude lamp. Pan keek aandachtig en met scherp gespie Naar onder, en de nevelslierten die Daar rondgolfden, deden hem stille pijn, Alsof het waren ruime doodsgewaân. Alsof het waren zijn eigen gedachten Die hem de diepe melancholie brachten. Maar toen hief hij langzaam zijn godd'lijk hoofd Omhoog, daarheen, waar het gloeiende ooft Des hemels was, en in dien breeden vloed Van parelen en rozen, zag hij 'n gloed Verre, rechtop, en in vorm van een mensch. Iets van leed werd gebluscht, diep ontbrandd' wensch, Toen hij het zag, scherp, als lichtspleet in lens, En toen het naderde, heeft overstroomd Zijn hart geluk, zooals iemand die droomt Een vloed geluk voelt vloeien over 't hart, Dat rood overzond wordt. Weg is het zwart. - Het was een Vrouw die daar kwam door den Avond Nader, het Heelal met haar Schoonheid lavend. -
[pagina 33]
Het is niet waar dat 't Verleden is dood. Het is niet waar dat in der Toekomst schoot Iets ongeboren is. Alles wat was, Of is, of zijn zal, Is. - Een kristalglas Is de wereld, eindeloos en eeuwig, zonder Tijd of maat, en daarin, o diepst wonder, Is alles en niets. Elk ding niet en wel. Zooals in den kristallen zwarten wel, In 't bosch, kristalschaduwen zijn en niet, Voor wie diep spiedende zijn binnenst ziet. Alles Is alleen in de eeuwigheid, Alles is na elkaar in ruimte en tijd. Want het kristallen blok, de eindlooze wereld, Waarin alles, hoog en laag-neder, dwarrelt, En in elkander is, als in een prisma De zachte kleuren, door geen breuk of schisma Gescheiden, - dat groot blok draait stilkens om, Zooals klaar waschwater in kristalkom, En de kristalkant van twee glasfacetten Treft even 't oog, dat door bewustzijn letten Kan op kristalbeweging. Oogenblik Noemt 't oog ontmoeting van kristal en blik. En het bewustzijn denkt: ‘Dit is de tijd’, Terwijl er toch niets is dan eeuwigheid. - ‘Zij is een wezen uit een andre wereld’, Zoo had Pan gedacht, toen hij verre zag Haar vlam. Haar licht weerkaatste in zijn lach. - En toen zij naderde, als uit 't gepareld Vlak van de parelmoeren ochtendzee De eerste golf, opgestaan, of een ree Die eenzaam komt voor de andre gesprongen, Heeft Pan haar aangestaard en zacht gezongen:
[pagina 34]
‘Van uit een nieuwe wereld treedt Een vrouw mij aan met hangend kleed, Schittrend zooals ik nimmer zag, Met 't oog zoo stralend als de dag. Zij heeft geen enkel sieraad aan Van slaafschheid en geen enklen waan, Maar zij is zuiver als een glas Alsof ze zóó geboren was. Haar arm is in een zuivren hoek, In schoone stralen hangt haar doek, En om haar schoon gelaat gezond, Speelt 't helderst licht van keel en mond.’ Zij stond daar hoog, Onder hoogen boog, - Zooals de dageraad. - Zij was licht paars. - Uit haar gestalt blonk schaars - Maar vol - het goud. De Liefde voor 't Heelal Stroomde uit haar Kristal, En liefde voor de Menschheid, Waaraan geen grens leit. Pan zag haar aan, en in zijn ooren duizeld' Het, zooals plotsling de Liefde duizelt. Want in het donker van zijn Eenzaamheid Trad gouden straal der Liefde, der Vrijheid. En in zijn armen heeft hij als een lelie Haar meegevoerd. - Het was of 't evangelie Die nacht eener nieuwe wereld had gebracht.
[pagina 35]
En zoo danste hij met haar vurig zacht. Pan, de God van het oneindig Heelal, De God van Alles en waaraan geen grens leit En de Goudene Geest der groote Menschheid Dansten te saam door 't eindeloos kristal Der wereld, boven de ronde prachtige aarde. En het Heelal was om hen eene gaarde Met heerlijke kleuren en de schoonste bloem'. Maar zij samen der Wereld hoogste roem. De God van het Heelal, het stralend Heelal, En de Geest der Menschheid in 't stralend kristal, Naast elkaar dansten zij door 't Heelal henen In de doorzichtige klaar' oneindigheden, Naast elkaar in de bloemen voor zich uit. Tusschen de sterren pralende hoog wijd. En wijl ze in 't heelal met elkaar sprongen, Heeft hij in donkren nacht dit lied voor haar gezongen Zeer zacht: ‘Onzichtbaar zoet klinken van verre de snaren van een veêl, Uit ver, van licht, droomachtig glanzen, En wijl wij dansen, Lijke' onze leden, wáarop wij neerzien, één geheel. Uw boezem en dat zachte iets, Dat over u nederstroomt, - Is 't liefde? - dat zooals haast niets Van overal van u wederdroomt, En uwe kleeding, waarin 't riet 's Van uw lichaam, Golvende dansend, op en neder koomt, - Zij zijn het éénig iets,
[pagina 36]
- Dat danst - - Voor mij die dans - En Muziek, anders bestaat er niets. En in den zachten weemoed, één verrukking, Van 't dansend glijden, Voelen de geesten, aan 't geluk en Samen zich wijden. Dansen is de voorpoort der liefde. Dansen is heilig. Dansen is teedere Minne. Dansen met U, - zoo glijdend en veilig, Met U zijn bevredigd de zinnen.’ De donkre Pan, de zwarte Pan, klom nu op Van grond der kloof waar hij gezongen had, In het Heelal met het goudene Meisje, De Geest der Menschheid, als een lichte rijze, Op in het Heelal met een machtig rijzen, Zooals een donkre rook naar den bergtop, Zooals een donkre nevel langs bergpad. En naast hem klom, als een oranje vuur, Oranje licht in 't vroeg koud klaar daguur, Het gouden Meisje. Zooals een pijl van goud, een zonnestraal, Komt om den hoek van een donker Alpdal, En schiet er door, en verlicht groenen kant Eens bergs, die schittert met bloemen als diamant, - Den hemelhoogen berg raakt gouden hand Van den jongen vroeglente-afgezant, Zoo het lichtgouden Meisje.... Zooals men in den donkerzwarten kachel Een donkergoude en een roodblauwe vlam Naast elkander ziet vliegen, met gewaggel, Bevend en levend, van hun ijle kam,
[pagina 37]
Fladderend opwaarts streven in het Niet, - Zij lijken op een vurig minnelied, Ja liefde zelf, die ook zoo wonder teer Sterve' in hun fijnste uitstraling van begeer, - Zoo stegen Pan en 't Wezen, boven de Aarde, In des Heelals donkere schemerhaarde. En voor zij boven kwamen op 't gebergte, Op den nok van het dak van de aardherberg, te Scheemren liggend in donkerblauwen nacht, Onder den hemel, tuin van voorjaarspracht, - Onder den bergtop, stekend in het donker, - Stonden zij stil in 't machtig kloofgeflonker, Zoo hoog als 't luchtgebergte, en toch zoo zacht En machtig als de donkerblauwe Nacht, Zooals twee schoone schimmen, niet verlicht Pan, maar zij was als een licht goud gedicht. En Pan hield zijn schoon, donker godsgezicht Naar haar en zei: ‘Wezen, wie, wie zijt gij? Zijt gij een mensch? maar nimmer zag ik vrij Een mensch zooals gij kijken, zijt ge een God? Maar nimmer zag ik eens Gods oogen tot Zulke volle bloemen gevuld van liefde.’ Het meisje stond doodstil, van goud, en hief de Oogen naar heel van ver, vanwaar zij kwam. En 't was of zij de kracht der sterren nam Door hare oogen in haar rijpen mond, En sterrenadem door haar lippen zond: ‘Weet gij hoe soms in 't bosch, op den boschvliet, Den vijver, in het winterhout en 't riet Kraakrig en dood, de Februari-schelle Zon zich vertoont, en of een vluchtig schellen Der zon gehoord wordt, klinkt? - De Lente vliegt Den rand van 't bosch en verliest er haar licht. - Maar stil, zij ziet den boschvliet, en staat stil, Met eenen vreemden en te vroegen wil,
[pagina 38]
En treedt door gele strandhalmen hem nader. Zacht huppelt aan de eene zij het water Des vijvers vroolijk, bleek, en vlammend donker, - Aan de andre zij spant zich nog 't nat gefonkel Van de ijsplaat, - en Lente ziet den schijf, En treedt er heen, buigt over, spiegelt 't lijf, - De golfjes deinen in buigend gewiegel Den vroegen, jongen, bleeken lentespiegel. En zij vlucht weg, maar blijft op de aarde waren, Waar zij nog niet te huis is heelegare. Zoo kom ik op de aarde, ik ben zeer vroeg, Vroeger dan andre, er is nog geen zon genoeg. Ik ben een Wezen van 't Gouden Geslacht Der Toekomstmenschen, iets vroeger gebracht, Dan de massa's die komen op de aarde. Ik ben een gouden ster, gevallen waar de Boom der Toekomst staat in de eeuwigheid. Zoo werpt een boom van verre uit een gaarde Door wind gedrage' een appel, rollend glijdt Hij in den tuin des buurmans. 'k Ben gevallen Van toekomst's sterren in de donkre hallen Der aarde, waar Gij mij vondt en in dans Rondvoerde. Nu klim ik met u den schans Der bergkloof op, zooals een gouden zaad Dat tusschen de kluiten door te bloeien gaat. Ik ben maar 'n fijne sneeuwpluim, langs het bosch Ziet men mij gaan, - straks komt de bui zelf los, Ik ben een glanzend harde witte hagel Tusschen de mosjes van groene boschtafel, Straks komt de groote witte hagelbui, Wanneer de groote Toekomstwolk zich spui. Kom Pan, kom God van liefde en muziek Mede naar bove' en luister uw hart ziek Van genot en verdriet om 't volk dat komt, En dat mij slechts als eerste afgezant zond.
[pagina 39]
Kom, God der Muziek, ik kom om in zangen, Evenals Gij vroeger, te doen 't verlangen Weerklinken om des Levens eindelooze Schoonheid, zooals die nu komt weergalooze. O hoor mij Pan, kom dichter bij mij staan En hoor mijn wondere gezangen aan.’ - En Pan wandelde met haar als een landman, Die 't gouden zaad, schooner dan hij, ter hand nam. En hij vatte met zachte hand de tippen Van hare hand, geen woord kwam van zijn lippen. Hij keek haar aan slechts met bewondering, Omdat zij zoo machtig stijgende ging. En toen zij dan ontstegen de verborgen Kloof, en geopend stonden in heelalnacht, Zoo helder als waar' zij van nacht de morgen, En zonder één nevel- of wolkendracht, Toen kwam de vrouw als een kind dichtbij staan, En legde hare hand in die van Pan, En zij stond vóór hem als het licht gebloemte Der lente, voor zijn donker zwart gedoemte Van Heelal, van Nacht. Zij, de goudlichte en heerlijke Morgen Der Menschheid, stond vóór hem, 't Heelal, - geborgen In zich, en donker, - als 't donker Heelal Zichzelve, trotsch, is, vol Alles, kristal, - Zooals de Geest die daagt, Goud en licht, kristalfonklend van Vrijheid. Tusschen hen was een donkerpaarse Lach Als tusschen Dag en Nacht donkerpaars wordt de Dag. En zij zeide: Als een bazuin van Blijheid: ‘Pan, eeuw'ge God van deze donkre aarde, Ik ben de Muziek van de Nieuwe Aarde.
[pagina 40]
Ziet gij daar ginds die gouden sterreschellen? Hoe schoon hangen zij op de diepe wellen Des horizons! Hoe rein wit zijn zij! Achter Hen, nog veel verder, staat een volk, en wacht er Het opengaan der heem'len. Eind'lijk Vrijen Komen op aarde, zonder, zonder lijden. 't Lijden heeft uit. Die zaligen staan daar, Achter de goudene en blauwe baar Der wereldzee, die dit tijdsuur maakt waar. Eens zullen zijn in klare gouden liefde Alle Menschen voor het Heelal dat weefde Hen. Een groote Blijheid zal de Wereld vullen, En één liefde alle menschen omhullen Met diepen glans van wonderbare klaarheid, Ontvlammende uit den Gemeenzame' Arbeid. Die liefde zal krachtig van allen stralen, En, Muziek, klinke' in alle, alle talen. Zij komen nader, voelt ge 't niet, God van Muziek en Liefde, oneindige Pan? - Het heelal dat wij zien, de myriaden Sterren, het is slechts een koperen schip In 't donkerblauwe ledig, - of een klip Met kop'ren bloempjes en goudene zaden. Het schip zeilt door de eeuwge leegte. 't Water Van het oneindig stroomt, en de rots baadt er Zijn bloeme' en zaden in. - Welnu, daar achter, Achter dat gouden schip- of klip-compacte, Achter de verste ster, in 't eeuwge, wacht er Het blanke en klare volk der toekomstmenschen. Daar is geen licht licht, maar 't donker is licht, Daar is geen bodem en daar zijn geen grenzen, Maar hoofd aan hoofd staan, gezicht aan gezicht, Die zaligen in kristaldonker licht.
[pagina 41]
Neen, zij staan ook niet achter de verre sterren, Zij staan in de aarde, in de menschen, verre. De tijd is maar een schijn. De eeuwigheid De waarheid. In hare oneindigheid Is alles eeuwig en dus zonder tijd. In elk ding staat Alles in de eeuwigheid, In ieder ding is de oneindigheid. Zoo is haar toekomst in de aard' haar grenzen, En in de menschen zijn de toekomstmenschen. In zwarte slaven, in donkre onvrijen, Die nu leven, Zijn de goude', als goudrozen lachende vrijen. Die zullen zijn in klare gouden liefde Voor het Heelal en allen die er in leven! En van die toekomst fluistert een muziek In het kristal wat nu is, en een wiek Van haar schijnt, wit-zwart, op en neer te fladdren In van het Nu de kristalklare aad'ren. - O nu de nieuwe wereld komt, nu komt Haar schoonheid eerder, en als voor haar uit, En 't is of zij, nog verre, van zich droomt Ideeënglans en ideeëngeluid. Zooals een geliefde, die in muziek Stilt haar hart als het is van liefde ziek. Die Schoonheid en dat Verlangen ben ik. - Luister eens goed en hoor met uwe voeten En lijf en oore' en hoofd en hart. Wat groeten Ons hier uit de aarde voor warme gevoelen? Wat voelen wij toch in den nacht voor zwoele Verlangens uit de aard opstijgen, of Ze ware een bed van bloemen, geurig, dof, In den lentenacht, als de hyacinthen- Geuren alleen zijn, dofzwanger, hun tinten Stierven over in geur? Gij weet het wel,
[pagina 42]
God, 't is niet noodig dat ik 't u vertel. Gij weet het, Pan, God van liefde en muziek, De aarde is in vreemd' barensnood ziek, Zij heeft een kroost in zich geteeld dat meester Is geworden van haar, en hunnen geest er In zich zelve zij voelt, op 't punt haar gaarde Te maken tot een tuin van vrijen, waar de Menschheid te samen Heer is over haar. Voelt gij het wel, God Pan, die alles voelt Wat er in de aarde en in haar kindren woelt? Het zijn de arbeiders, het zijn die slaven, Die lijfeignen, die, nu d' werktuigen gaven Hun kracht, eindlijk zich zelve maken vrij. Zij maken de aarde nieuw, zij, zij, zij, zij. Eén groote liefde gaat de aarde omhullen En alle arbeiders, allen, vervullen. Hoort ge haar ruischen onder onzen voet, Voelt ge haar warme en als blauwe bloed, Hoort ge het gouden gonzen heel van ver Van den bol waar wij op staan, deze ster Donker, dit kind van zon, ach lang zoo ver Van 't goud geluk gedwaald, maar die weerkeert Als een kind bij zijn vader terugkeert? Ik hoor twee klanken in den donkren nacht Van onder komen om de aarde zacht, De eene is als van machines goud, De ander is of een menschmassa blauwt. Dat zijn de donkre arbeidersmassa's met Hun goudmachines. - O, de aarde is een groot gouden huwelijksbed! En die goudmenschen daar achter de sterren, Die nog veel schooner zijn dan die goudschellen, Komen als kindren, als hun tijd is daar. Zij zullen 't bed bevolken. Dit is waar. - Ik kom van daar’ - zij wees het - ‘van ver achter,
[pagina 43]
Waar het zoo tintelt en wit bloeit, het lacht er Als van sterresneeuwballen en -seringen. Ik kom vooruit om hunne komst te zingen, Den arbeiders te laten zien de zaligheid, Die daar beneden door hen wordt bereid. ‘Geen God en geen Meester, maar alleen Menschen, Vrij door elkaar’, dat is het wat zij wenschen En maken. Ik kom om 't hun te dansen, Zooals ze wordt, De beweging der Vrijheid en haar glanzen. - Eens zullen zijn in klare gouden liefde Alle menschen voor het Heelal dat leefde Hen. Eén zachte Blijheid zal de Wereld vullen En één liefde alle menschen omhullen, En ééne liefde krachtig van allen stralen, En klinken door des Heelals aardedalen. O Pan, God van Muziek en van Liefde, Was dit ook niet steeds Uw muziekliefde?’ Pan was verstomd. Ja, dit was het gevoel Wat in hem drong al lang uit 't aardgewoel. Hij dacht droomrig: ‘De oneindige Liefde Der Menschen voor elkaar, 't Heelal dat leeft.’ Hij dacht rotsvast: ‘Geen God meer en geen Meester. Maar de Menschheid zich zelf en Natuur meester.’ En stond doodstil zooals een doode heester. En stil vloog hij door 't diepe ruimtgebergte, Zijn vleugels spreidend tusschen de verre sterren, In het ledige, in de klare koelte, En zette zich daar op een blauw gestoelte Dat eenzaam in de donkre wereld hing. Zoo schitterden de sterren of verving Telkens de een de ander, en de kring Der aarde lag dof donker onderling.
[pagina 44]
En daar zat Pan met zijn macht' ge gestalte Weder, en zag door 't teedere licht kristalte, Zich heffend in 't oneindige heelal, Naar der aarde ronde donkere zaal. En toen hij zoo doodstil naar onder staarde, Als een denker 's nachts op de aard', ontwaarde Hij weer, zooals een diepe rilling koel, Dat vreemde, nieuwe, en als sterf-gevoel. 't Was wel de menschenmacht, die daar beneden Opkwam, hij hoorde en voelde ze in zijn leden, En zag ze zooals Pan àl, alles ziet. Zijn ziel beefde, en weerklonk stil in lied. - Hij stond op en wandelde langs den gletscher, Daar langs de rotsen, wit alsof een etser Ze daar geëtst had, in de zware lucht, Stralend van ijs, oneindig, en geducht Glanzend, zwijgend door de donkre bergen. En waar 't blauw water, uit randen die tergen, Van ijs gekarteld, liefelijk ontschiet, Daar doopte hij zijn voeten, en dit lied Deed hij weerklinken onder de stille sterren, Terwijl de rotsblokken gromden van verre, Terwijl hij opgericht in woestijn liep, Langs donkre rotsen en het ijs zoo diep: ‘Het is winter Ver over de aard', - Het ijs klaart, - Sterrengesintel, - 't Is eenzaam maar er klinkt muziek. - O eenzame muziek, wees mijn geleider, Schoonheid wijk niet met uw wiek, Maar leid mij verder, wijder.
[pagina 45]
O leid mij verder, wijder, Naar gindsche hooge sterren. Schoonheid en muziek, U beider Kind ben ik, laat mij niet sterven. Liefde, ster in den nacht, Doorschitter met uw pracht Mijn hart, Dan wordt licht Het moeilijk schaduwwereldzwart.’ Zoo zong de Godheid, diep bang voor de menschen, En richtte hoog omhoog zijn hooge wenschen. En hij liep terug door blauwpralend klare Lucht, en zag Haar, en bleef lang naar haar staren. Zij zat op een berg, voor den Oceaan Der lucht, en diep beneden haar was de Oceaan. Zij zat op een top, voor het grondloos donker, Zooals een sterrebeeld staat in de lucht, De stille Lier, of het witte gefonkel, Der sneeuwen Zwaan, - het sterbeeld is een zucht Van het diepblauw azuur en koopren sterren, Die 't beeld begrenzen, blauwend uit het verre. Zij zat zooals het beeld van den beeldhouwer Michele Angelo, zit aan het dak, Denkend en lachend, dat den stillen aanschouwer Van diep verbazen het vol harte brak, Niet wetende wat de Sibylle lacht En starend denkt. Zoo zoet en open zacht, Geheimvol lachend, keek het gouden Meisje. Want zij hoorde heel ver een gouden wijsje Klaar kristal komen door de nachtelucht. Dat was de zucht van den kristallen ucht. Die hoorde zij alleen, zooals Sibylle Fijn hoort wat in den tijd nog niet, maar eeuwig is.
[pagina 46]
Zij hoorde 't toekomstwater verre rillen, En lachte tegen de geheimenis, Open en klaar als kristal; kristalnacht Haar open rond gelaat gansch openlacht'. - Ja, de Geest der Muziek zat hoog omhoog Als uit koper gegoten kleine beeldje, En zag de zee, de aarde en den hemel, En alle elementen in 't Heelal. Zij die de ordenaar is van 't Heelal, Zij die de zee is van het Universum, Naar waar zich alles stort, alles doorheen vloeit, Om in schoonere wereld uit te rijzen. En zij dacht: ‘Ik ben niets zonder den Chaos. Hij maakte mij, ik ben zijn kind. Hij is Mijn vader. En uit hem komt alles voort In mij. Hij is mijn man.’ - En zoete liefde Doorstroomde haar, haar koperen lichaam, Dat eeuwig klinkt van kopergouden snaren. En zij strekte de armen naar 't Al henen, En in een duizeling van liefde was het Of ze' hem weer werd, haar machtige hersenen Chaotisch woelde', en 't lijf als opgelost. Maar zacht ontwaakte ze uit verganklijk sluimer, Nam weer bezit van zich zelf, voelde verschil Met hem, en in liefde, die alles ordent, En den Chaos en de Muziek, wachtte zij Op den God der Wereld, den eeuwgen Pan. En Pan stond stil en stijf en roerloos zacht, Denkende aan haar. En in zijn aandacht Sloop stil, onmerkbaar, bij hem in de liefde. - Zooals een nevel van het veld verhief de Lichte wolk, en dreef naar de atmosfeer Der blauwe nacht, - kwam stil van uit zijn hart De liefde en dreef op naar zijn hoofd zwart. Pan zag en voelde het lichten zijner liefde
[pagina 47]
Voor de Vreemdlinge, - en hij, heengaande, hief de Zolen en schreed stil door het duister heen, Zooals, die donkre schoonheid zag, gaat heen. En zijne open en klare gedachten Zóó den hemel en de aarde inlachten: ‘Ik kan niet meer maken begin Met iets. Mijn zin is eindloos als het Niets. De liefde is mijn zin, - Heeft geen einde, geen begin. Ik kan niet meer maken begin.’ En langzaam, zwak en teêr van liefde, liep Terwijl zijn hoofd raakte tot aan den hemel, Wolken, zijn borst baadde in luchtgewemel, Hij de berghelling af van 't klaar Heelal. En zoo daalde Pan langzaam naar de aarde, Trapsgewijze, naar hare groote gaarde, Uit het klare en kristallen kristal.
[pagina 48]
Eerst kwam hij aan een bosch, een groot hoog woud, Uit hooge eiken in 't Heelal gebouwd, Jaren ver lang en vele jaren breed. Dat bosch werd begrensd door den Oceaan, En de vlakte oneindig ver vandaan. En het moest doorkliefd worden in de lengte, Want aan de ééne zij liep het in 'n engte, Naar onbestijgb're bergen, in een keele. En in die keel stonden paleize' en tempels, Der valsche goden glanzende bordeelen, Met valsche verlokkingen op hun drempels. En buite' en binnen weerklonk hunne scheele Muziek. - Aan de andre breede zijde bood Een bodemlooze afgrond slechts den dood. - Het was nog nacht, en geene schaduw gleed Daar binnen, maar hij voelde zich den weg. Donker, van alle kanten, heg en steg. De kruinen waren tot één net verward, Ondoordringbaar, en de stammen benard. Zwoel donkerte omhoog, en wat geglim Omlaag in van een beek bochtige schim, - Waar oude boschpaden zich henenwonden, Waar in de ochtend- en de avondstonde Een schaarsch hert nog zijn weg naar 't water vonde. En grauwe beken vonden langs graniet- Blokken hun weg. Hier en daar groeide riet. - Hij peinsde tusschen de stammen aan het leven Der schorsen, die het lange leven geven, En aan de donkre rottende bladen, Waarin warm slapen de kleine boomzaden. - En de nacht was een nacht van vele jaren. Terugschrikken, voortwandelen, vervaren. Pan daalde in kloven af en dook in stroomen En droomde als een doode diepe droomen,
[pagina 49]
Achter rotsblokken, of ging als een blinde Langs weeke paden, kon den weg niet vinden. - Dus mijmerde Pan, en liet zijn gezicht Streelen door 't zwarte en grofgoede licht. Droog en somber was hem de aard' geworden, En weening kwam bij hem, toen hij gevoelde, Dat het hart van de Goden nu verkoelde, En hunne rijke mond en tong verdorde. Zooals nu, in den adem van deez' tijd, Een mensch kan gaan, en denken, tot hij schreit, Aan al de Pracht en Trots en Majesteit, Die nu vergaan voor de eeuwige Vrijheid. En in dat klare licht, dat was als rook, Zag Pan in het Heelal daar in den aether, Kronos' schoon kind verschijnen. Hoog ontlook, Wit in het zwart, glorievol, de Alweter. Trotsch, ongenaakbaar steeg zijn statig hoofd Uit den klaren luchtnevel dien het kloofd'. Hij scheen niets te zien, had het oog in hemel Daarboven in des nevels ver gewemel. Forsch schreed hij, door het Noodlot onbewogen, Alléén, machtig, - de helle glans der oogen Was even zoet en klaar als in zijn jeugd, Toen de komst op de aarde hem verheugd'. En in zijn hoogen gang, als toren forsch, Zag hij even terzijde, en iets norsch Werd zijn heerlijk gezicht toen hij Pan zag, Die, zeer stil en kalm, als was hij de dag, Tegen een boom aan stond, wiens stam hij dekte. Zij waren twee oervijanden, Pan rekte Zijn leden, maar Zeus wendde met verachten Zijn hoofd weg en hernam zijn stil betrachten. Zeus is de God der machtige heerschappij, Der overheersching en der slavernij,
[pagina 50]
Der meesters, tyrannen en koningen, Hij heeft op den Olympus woninge. Pan is de God van alles, - hij heeft lief Alles, en elk mensch is zijn hartedief. Eenmaal, oudtijds, had Zeus gedreven voort Pan diep terug en zijne macht verstoord. En schrijdend ging nu Zeus den hemel in, Zijn schoone, trotsche rug toonde zich, donker, En 't machtig hoofd, en het ruig haar, omblonken, Verlatend de aarde, voor hem zonder zin. En Pan stond roerlooze en dacht: ‘Daar gaat hij. En als vroeger, maar o hoe anders, laat mij.’ En bukkende dronk Pan uit eene beek, Die daar voor zijne voeten in zee streek, En legde zijne hand stil op een rots, En streek teeder langs een boomstronk het mos. En wachtte. En er verging een leegte en droef heid zonk Hem in het hart, en om hem niets weerklonk. En toen verscheen weder een wolkend goud En naderde van de aard een andre God En uit die wolk verrees een gouden licht En daar kwam langzaam en half opgericht Nog een God aan: de God der Christenen. Pan kende hem nauwlijks hoe hij glisterde. Hij had een dubbel wezen. Alles dubbel- Zinnig, zooals het water ook wel stubbel' Door den wind zóó, en vlak daarbij weer zóó. Hij was hoog opgericht, tot in het licht In hoogte, maar toch diep buigend, gezwicht. De eene helft van zijn gezicht was bloo Als van een knecht; de andere hardvochtig Als van een meester. De eene wang was vochtig Van tranen uit deemoed en medelij, Maar de andre hard in trots en hoovaardij.
[pagina 51]
Hij had in de eene hand een geesel, maar De andre voerde het liefdesgebaar. Een helft van zijn rug was diep rood bevlekt Met bloed, de andere met goud bedekt. Blijkbaar was hij half van de gouden eedlen, Half van de groez'ligen die werke' of beedlen. Achter hem kroop Christus, slepend het kruis, En dan kwam 'n leege schijn, klein als een muis. Dat was der Christenen Heilige Geest. En dan de Duivel, trotsch zooals een beest. Pan staarde ze aan en voelde een victorie, Omdat hij bleef en weg zonk hunne glorie. En de zon werd uit zilver tot 'n goud peinzen, En de donkerheid vluchtte uit die bosschen. En in een zee van oranje en rosse Vlammen van nevelvuur, Apollo stond. Om zijn gebeeldhouwden godd'lijken mond Lag 'n klare lach, en zijne hooge losse Haren stonden en hingen en golfden stil. En schoon hij wist dat de goden moesten deinzen, Was er geen deinzen in zijn oogen, maar overwinningswil. Het blauw des hemels was zoo geheel zuiver Gestrekt als de stem van een zingende vrouw, Het spiegelvlak in 't bosch zonder gehuiver Of schrik, hoewel in herfst, maar warm, maar blank, maar lauw. D' oneindigheid was open, ver als eeuw Boven aan 't zenith d' aether. En de sneeuw- Wolken, gezonken, zelf leke' eindeloos. Maar de bosschen als blaad'ren van een roos, Waartusschen hij zou dwalen, - rood en blauw. Ha! de heerlijkheid! Met langzame schreden Ging de God des Lichts door de paden, zonaureoold.
[pagina 52]
Zooals de zon boven, ging hij beneden, Diep in het bosch, smaragd donker, hij doold'. Even volkomen waren zijne leden Als de vlammen: de hemel en de boomen. Dit is het onderscheid tusschen God en Mensch, Dat de mensch heeft altijd gemis, en dus droomen Naar anders, naar meer, 'n God is vervulde wensch. Zachte wellust ademde uit de God, Gaande in der zoden hooge altaren, Zijn oogen, hel, zwierve' in 't hoog ommewaren Van 't licht, dat als geur was, en geur als licht. Alsof iets brandde was het hooge licht Dat hing rondom de stamme' in breede zwermen. De lichte bladerkronen ijl beschermen, Doorzichtig naar hooger licht, het rookend licht. De Dichter gaat daar onder, zacht van varen. In de wonderbare der kleuren muziek, Waarachter zacht was des blauws harmoniek, De God des Lichts was volkomen rhythmiek. Het trotsche blanke van zijn vleesch, zijn beenen Hoog bewogen, zijn borst waarover henen Het licht gleed zonnig lachend, zijne armen Zonnig in zijne schouders. En de warme Blauwe oogen onder de effen berme Van zijn voorhoofd, waren rhythme muziek-doorschenen. O, in een zilveren wazend gemijmer Ging door het gouden licht die groote Rijmer, Zooals de wind over de blauwe zee. Hij keek naar den wand van 't bosch. Er was Niemand. En hij keek stil naar de Heemlen. Er was Niemand. Er was alleen zijn eigen teeder Gezicht. Er waren alleen de Aarde en Hij: die Twee.
[pagina 53]
Onschuldig en rein, als twee blanke duiven, De brandende Natuur en Hij, de God, beide eenzaam in gouden huive. - Op den donkeren vloer van den marmeren nacht, Waar de zwarte vloed van den storm opschuimde Tot witte kammen hoog in de blauwe lucht, De Licht-God zat. - De orkaan verkruimde Rondom hem het woud. Als verloren hoop Vloog het ratelend loof langs de hellende sloop Om hem heen omhoog. Maar zeer stil had Hij het been en de knie en zijn gedacht. - Zijn romp en leden waren wit. Zijn geest verruimde. En 't werd koel en blank. Hel azuur. Het heelal werd als een diepblauwe zee. O de nacht werd zooals een gouden vuur! Maar de God des witten lichts noch oop'ner dee Noch dichter zijn oogen. Met vast getuur Keek hij niet ver van zich ter aard. De duur Zijns levens, een oneindigheid van bloemen, Was vóór hem. Oneindig, met niet te noemen Liefd' en passie, dacht hij 't na, dit uur. Maar plotsling trilde hij, want 't voer in hem Zooals de bliksem vaart in 'n eenzaam schip, Het schuddende, trillend van top tot takel, Uit de rust beeld' zijn trotsche groote lip, Van onder uit hem op kwam 't grootsch orakel, En zacht sprak in hem zijn Pythische stem. Plotseling was 't of hij in zijnen tempel Nog ééns, te Delphi zat, en op den drempel De menschen hoorde, wachtend zijn profetenstem. En hij riep uit in 't blauw, als een trompet Van goud, in het Heelal weerschalde het:
[pagina 54]
‘Menschen, Gij, Gij, Menschen! Als gij maar één zijt, Als gij u zelf maar maakt tot eene Eenheid, Als gij maar de Natuur maakt uw bezit Gezamenlijk, als maar niet langer dit Heelal uw twist is, maar uw bron, het wit Van Uw werk als Broeders, dan wordt het Licht Der Aarde, het eenige, Uw Geesteslicht. - De ééne Menschheid wordt de God van 't Licht.’ - Zoo sprak de God des Lichts. En toen na een langen wijden Blik, wierp hij zich òp, naar 't gouden Wijde, En begon zacht te vliegen. Als een arend. Met uitgestrekte armen, verre starend Voor zich uit, - de zachte lucht langs hem glede. - Hij werd fijn in het blauw. Zooals een zwaan. - Hij werd een donkre even-beving aan Den Horizon. - Hij werd zijn eigen lied Dat van zijn zang nu nog weertrilt, - meer niet. En de donkere oogen van Athene, De godin van de wetenschap der machtigen, Heerschend over de onwetende onmacht'gen, Klaar, ernstig en van verdriet vol, verdwenen.
[pagina 55]
Toen trad hij langzaam uit het statig woud Op de duistere vlakte, het kristal, Zich strekkend door het oneindig Heelal, Zooals een vlakte in de oneindigheid, In des heelals lichtende zaligheid. En stond stil, en stilstaande klaar beschouwd' Het wondere en klare zacht luchtmeer. En in hem drong dat wonderlijk en teer Voelen, dat Pan en alle kind'ren Pan's Voelen, wanneer ze zien den grooten glans Van een vlakte, die voortstrekt naar den hemel, Of van de zee het oneindig gewemel. Dan ontstaat er tot in de diepste ziel Een gevoel of 't oneindig in ons viel, Dan dringt door in ons', Pan's kinderen, lijf Een gevoel of het niet zich zelve blijv', Klein en beperkt, maar of 't oneindig dringt In ons klein lichaam dat daardoor wegzinkt. 's Avonds kan het zoo schijnen, als de lucht Plotseling wordt van een hel blauw bevrucht. Of als de wind die uit de wolken zucht Deze wegvaagt! Of 's morgens als 't gerucht Der vooglen nog niet aan is, kan 't zoo schijnen, Alsof 't onmeetlijk Al binnen de reine Ziel komt van een ontwaakte, die is Pan's kind. De liefde voor het Al, die is 't die vindt Uit 't Al in de ziel, uit de ziel tot 't Al, Zijn weg in dezen zaligen wereldhal. Dat voelde Pan toen, en meer dan een onzer, Toen hij uit 't bosch en in het stille donzen Wezen der vlakte trad, die bleek, schimmig, Afstak tegen het woud, zoo forsch grimmig. En dansende vloog hij aan op de vlakte, En dansende weerkaatste zijn voet, brak te Gruizen den groven en gruizligen kluit,
[pagina 56]
En vloog hoog in de donkre luchten uit. Zijn donkre haarbos schudde in de wolken, Van het oneindig hooge hemelheelal, Zijn voeten dansten in de diepe kolken Van het eindlooze uitgestrekt kristal. Toen keerde hij, en met een breeden zwaai Danste hij langs den boschkant, het gezwaai Van zijn groot lichaam beefde diep het woud. Langs de boomen vloog hij waar het benauwd Was van de schaduw van den donk'ren nacht. Hij zelf was tot zulk eene vreugd gebracht, Als wie lang beklemd was. Zijn sprongenrij Ging boven de boomen op, tuim'lend en blij. En eindlijk stoof hij onstuimig in het rond, Zooals een paard dat in het circus rond Draaft, toen maakte hij cirkels kleiner, toen Heel klein, zooals spelende kindren doen, En eindigde met éénen hoogen sprong, Bijna loodrecht, - de aarde hem weder vong. En over die vlakte ging hij, tot daar waar Zij plotsling afbrak als in zee de baar Van een getijgolf, èn daald' in een grond. Zooals een heerlijke en lichte baar, Een golf in der oneind'gheid donkerklaar. En Pan stond stil voor hij zich daarin zond. - Want uit de donkerte beneden welde Muziek die diep ontroerde en ontstelde. - In den herfst ziet men wel dit schoon gezicht, In 't gele boschlicht, het zonnesterflicht: De ronde kruinen der gele kastanjes, De berken met hun fijne brosse franjes, De roode beuken met hun koepelkerken Maken langs 't mos een onafzienbre laan.
[pagina 57]
Aan de andre zijde van de grijze perken Ligt van de boschvliet donkerblauwe baan. - Eenzaam is 't zonnig mos, geen hert verschijnt, Maar 't is alsof er een verdween, verdwijnt, Naast een stam van de rij steengrijze stammen, Wier loof, als één vuurbank, geelrood opvlamme. - De blauwe hemel ver beneden is Als goud vlammende, maar zonder gesis, Alsof een goudsmid daar beneden werkte, In Italië, dáár, met zijn gekerkte, - Aan een goud schild, waaraan hij den rand werkt, Dat hij met gouden bladervlammen merkt. De diep geliefde hemel onder is Ver beneden groot vlammende aan zijn nis, Alsof daar ware iets van hooge liefde, Schooner dan ergens, of daar de geliefde Zelf zijn moest, zij zelf, want zoo blauw en goud Kon 't anders niet schijnen achter boven het woud. Zooals dat bosch is in den lachenden Herfst, met de wildste kleuren prachende,- De jonge boschgod neemt een schitterend bad, - Alles wat leefde in de lente en vloot Door de bosschen, het wacht nu stil den dood En is statig prachtig het leven zat. De ronde kruinen der gele kastanjes, De hooge abeelen met hun fijne franjes Die in de lente juichen en 's zomers droomen, De goudene volmaakte eikeboomen, En heel ver weg de laan en tangs 't leeg perk De bruine beuken, waarvan elk een kerk Gelijkt: De jonge boschgod neemt 'r een schittrend bad In den laten namiddag's zonneschat, - In dat blank zilvren en als najaarsschuim Van 't licht op open plek tusschen 't boschpuin, - Luchtig in 't licht, - en stort zich plotsling in
[pagina 58]
Den donkren vliet en zwemt er tot zijn kin. Want hij wil genieten nog eenmaal van 't Lichte goudheerlijk beeld van 't zomerland. Klievende ziet hij 't donker watergetoover, Den blauwen hemel drijvend achterover, - Zijn blauw oog staart naar gouden blauwe tente, - Hij is gelukkig, - het is herfst .... maar lente. Maar dan komt de nacht met zijn donker zwerk En bedekt het heerlijke kleurenwerk Met duisternis. Niets is er van de kleuren Meer over dan haar zware gouden geuren. - Die nacht met de verborgen gouden kleuren, Die herfstnacht met bedwelmend zwarte geuren, Op die leek de muziek, die als een wonder, Opsteeg tot Pan uit donkren afgrond onder. - Hij stond daar onder de goudene sterren Als een die luistert onder regen, verre. Onder een koepel waar een gouden regen, Stil, uit gouden sterren komt neergezegen. En luisterend hoorde hij gouden stemmen, En herkende ze. 't Waren de boschbremmen Van gouden klank, zooals alleen de Faunen Uit hun donkere keelen uitbazuinen, - En 't was het helle blanke jonge zilver, Zooals alleen, het lijkt het zoet geschilver Der golven over elkaar in de ucht, Of van de abeele' en berken in de lucht, - De Nimfen maken om de eeuwig jonge gaarde Der oude zee-weerklinkende grijze aarde. De wezens die door 't Heelals wondre gunst Kennen de Muziek, Rhythme, kennen de Kunst. En evenals in 't herfstbosch is gejuich Van alles wat nog van leven getuig', Onder de doodsklanken der volle nacht,
[pagina 59]
Zoo was het dat uit 't dal der halve goden Een diepe lach des levens diep oplacht', Onder den klank als van een klank om dooden. En Pan fluisterde: ‘Niet kunnen de halfgoden het leven houden, Nu van hen trokken hun vaders, de goden. Nu gaan de halfgoden alle ter dood. - Hun dood is 't fijnst vergif, waaraan zij bloot Staan, die de ziel eens echten gods ontvingen: De gedachten der nieuwe meesters dringen Overal door, als onzichtbaar venijn, In de aadren, door de ooren, in den schijn Der oogen, en dooden de allerbesten, Dan mindre, eind'lijk allen. Zal nu resten Van 't goddelijk geslacht eindelijk alleen ik?’ Hij stond op den rand, wachtte. Goddelijk Stond zijn groote gestalt boven den afgrond, Waarin hij zich toen als een havik afzond. Hij landde als een vogel doet, veerend Op zijne voeten, en ging zacht een end Door diepen grond, - hij ging zooals een dichter gaat, Het brooze lijf bespeeld door 't Al, die slaat Nergens acht op, maar het heelal weeft door Zijn veez'len hoorbaar maar onzichtbaar koor. - Zoo ging Pan. En daar waren aan het sterven, Als schoone vazen die vallen in scherven, Zooals visschen die de vischvrouwen kerven, Liggende op de banken in de hal, - De donkre bloedstroom, d' ingewanden verven De banken, den grond en den steenen wal, Alles is donker om der visschen dood, - Zoo stierven daar de Faunen schoon en groot, Vluchtten de Nimfen in der aarde schoot.
[pagina 60]
Maar onzichtbaar. Want der halfgoden schaamte Belet hen, der wereld de donkre blaam te Toonen van den diep misvormenden dood. Zij vluchtten daarom afzijds in het snood Donker der stammen, duistere afgronden Waarin ze hun spitse lichamen zonden. Maar juichende. Want alle Faune' en Nimfen Hebben een stem als water. O de lymphe, Waaruit ze zijn, is waarlijk niets dan stem En in de klauwen des doods, in zijn klem,. Als ijsvogels, roodborsten, vinke' en gaaien Gevangen, deden ze de lucht nog laaien Van hun gezang, kleurrijk, purper en gouden. Onder den sterrennacht in blauwe wouden Schemerde de lucht van de klanke' er van. De onzichtbre zangers hoorde donkre Pan: ‘De zware gangen van de Nimf die sterft, Gaan door het blauw gevallen najaarsblad. Nog eenmaal waggelt zij door 't breede erf Der bosschen, dat haar teedre dansen had. En zij ziet voor 't zwaar oog het lichte dansen - Hoe heerlijk, hoe licht, - zwaarlokkig, vochtglanzend, - Van vroeger, en zij buigt donker naar 't water af, En zoekt er, dansen droomende, haar graf.’ En toen nog dit door één geliefden zoon, Dien hij daar had, den allerliefsten Faun, Donkerlokkig, vlugvoetig, looper gezwind, Betooveraar der Nimfen, roodbruin kind:
[pagina 61]
‘Tusschen de gele bladen Trilt de gouden fluit Met weemoed. De zon luikt. Door de baden Van nevel ruischt windgeluid, Zooals de zee doet. En de zanger voelt zijn daden Van zilver geëindigd. Tot besluit Speelt hij het bosch een beegroet. En dansende springt hij waden Naar den dood, in het licht uit, Die hem geen wee doet.’ En eindlijk dit, en 't was alsof zij allen Voor 't laatst samen nog eens 't woud deden schallen: ‘De lente vliegt om 't woud, maar eeuwige Is de Natuur, is Pan. De zomerstroome blauwt, maar eeuwige Is de Natuur, is Pan. De winteraarde rouwt, maar eeuwige Is de Natuur, is Pan. Wij voelen den mensch, den nieuwen meester Komen en onze geesten Verdwijnen, zooals daar, hoog, verre, De lichten der goden, koud geworden sterren, Wegsmelten van geflonker, Witsneeuwige, Tot donker. Maar eeuwige Is de Natuur, Is Pan.’
[pagina 62]
Zij stierven weg als sterren in 't heelal, Als schaduwen hun lichaam, hun geschal. - En Pan bleef eenzaam in 't donker alleen. Er was van goden en hun kindren niet meer een. En hij voelde en was zoo gansch eenzaam, Dat hij aan zich murmelde eigen naam: ‘Pan, eenzame God van Muziek! Word niet van eenzaamheid ziek, Maar leid mij verder, wijder, Naar gindsche trotsche sterren. Naar de menschen, daar ginds, verre! Gij zijt nu de eigen herder.’ -
[pagina 63]
De Goden heen. Het Heelal was alleen Als in dien oertijd, toen geen heerschappij bestond. Alleen Pan doolde, als toen, door 't eenzame Heelal rond. Pan is de God der beweging, die is één Met Liefde en Muziek, en hij is eeuwig. Zoo was hij dus alleen als is het sneeuwig Veld in de bergen. - En de aard, bebloemd, Lag open voor het groote volk dat komt. En Pan hoorde toen de oneindige Menschen In 't oneindig Heelal, en zonder grenzen, Hoog in het donkerblauw eeuwig Heelal, In zijn oneindig lichtende kristal. En hij daald' neder naar de donkre menschen Uit het Heelal, uit de oneindige grenzen Van het Licht, der Muziek, en uit de Vrijheid Der Natuur, het oneindige Heelal, Het eeuwig bloeiende Natuurkristal, En hare eeuwige lachende Blijheid. Henen naar de donkre machtige menschen Op de aarde, wijd, verre, zonder grenzen. En hij daald' nader bij der donkere menschen Eigen wereld, hunner Maatschappij grenzen. Nader der Maatschappij sombere ringen, Nader haar donkere oneindige kringen. Maar daald' nog niet hunner Aarde sfeer binnen. En hij hoorde hun kolossale smarten, - De Smarten der Heerschers door Tirannie, De Smarten der Slaven door Slavernij, De Smarten van Allen door Slavernij, Der Meesters, Arbeiders en Vrouwen smarten, Diep in hun donkre en smartvolle harten.
[pagina 64]
En hij zag en hoord' hun donkeren strijd, Naar het licht op, naar volkomen Vrijheid. Eindelijk was de dag gekomen van De Vrijheid. De donkere oude eeuwen, Die nu nog uit den diepen afgrond schreeuwen Der eeuwigheid, waarin ze zonken, aan Het onrecht denkende, dat hun het bloed Ontroofde en hen grijs maakte en het zoet Jeugdleven bedierf, - en dat schittrend oog Dat nu is van den tijd, onze eeuw, zoo hoog En open brandend als een lichte toorts Ten hemel, onze eeuw, die wel een koorts Heeft van pijn, maar die zoo gelukkig is Als een moeder na haar ontvangenis, - Zij allen juichten, want de groote drommen Der bevrijders der menschheid waren gekomen. De eerste lichtdag was dáár van den strijd. Zooals de wolken in de lente komen, Gelijkend door den wind gestrooide bloemen, Windbloemen, bladerbloemen, uit de zee Geraapt, van 't schuim, zoo van de golven mee - Genomen, en gestrooid, oneindig rijk, Over der aarde diep verlangend rijk, Die als een bruid steekt beide armen open Naar den wind, die komt met wolken geloopen Uit zee over haar been. Zoo d' arbeiders, - Die eindelijk, uit donkren nacht, jeugdversch, Naar de overwinning gingen. - Zooals de Wolken des zomers over de effene Guldene lucht heendrijven in de Alpen, Wit en blauw; met een nauw bemerkbaar zwalpen Van hunne massa's, vast en stevig zeker, Stevenen ze van 't Noorden naar het Zuid. Omhoog zweeft elke volle dampenbeker,
[pagina 65]
Vol wit verlangen, trotsch gaande wolkbruid. Roerloos ligt de sneeuw in de donkre bekers Der Alpen en heel ver weg wijkt het ijs Over de rotse', het gletscherparadijs. In donkere schauw verliezen zich de zwarte Kammen in wolken, die hen strijke' als smarten Doen vreugde. En zacht kussen zoete ronde Wolkengezichten kammen, als de wonden Van 't hart vreugde geneest, die komt plotsling. En dit daar overal, zoover de ring Van het gezicht maar reikt. Een trotsche rijkheid Vult de hooge Alpen met gouden gelijkheid. De gouden zon lacht tusschen de wolken Op de smeltende vlakten en ijskolken, - Zooals die zijn, ware' eindelijk gekomen Over de aarde de arbeidersdrommen. - En Pan steeg neder in het aardedonker. - Zooals om de aarde henen is het donker Der zonsverduistering, de schaduwkegel Der maan, neerhangend als een grauwe pegel, - De heele aarde is rondom in één nacht. - Zoo hangt rondom de aarde, als de nacht, Van d' arbeiders het leven der gedachten. - Daarin trad hij met zijn voeten zeer zachte. En hij hoorde alles wat daar gaande was, Pan hoort beweging zelfs in donker glas. En hij hoorde de massale, geduchte, Om de gansche aarde dampende geruchten, Want d' arbeiders zijn samen in de luchten Muziek, hun zielen en hunne lichamen. - Hun diepste muziek, zonder enkle namen, Zoo donker en algemeen, vernam Pan, Die 't algemeene, als 't fijnste, hooren kan. En hij zag hen zelf slechts als donkre schimmen,
[pagina 66]
Zooals de wolken die ver aan de kimmen Des avonds gaan, wanneer het zonlicht zinkt. Zij zijn vergaande zwart, het zonlicht blinkt Eeuwig. Zoo hoorde hij hunne muziek Hèl, en zag het ov'ral glijdend gewiek Hunner lichamen flauw om de aard, zooals In muziek zich omzet voor God Pan all's. Zooals diep in 't heelal de sterren zijn Aan alle kanten om de aard, vèr, rein, Zoo hoorde hij om de aarde één muziek, Dansende, fonkelende, wonderlijk, Als zilverglad, schittrend, gouddradig fijn Diamantdauw rondom een donkre denne. En hij had geen moeite ze te herkennen: Het was de gouden muziek der werktuigen, Die om de aarde, als paarden in tuigen, In stallen stonden, en werkten, en hun bellen Door den nacht henen goudklank deden schellen, En zilverklank, en diamant. Daar klonk Rondom de aarde hunne abundantie, Alsof een gouden jonkvrouw zong en zong, In preciese en dansende elegantie. En Pan juichte in zich om den diepen rijkdom, Waarin der aarde donkerblauwe rijk zwom. En hij hoorde dit andere gezang, Dat als een gloed om de aarde heendrong, Als blauwe gloed om een brandenden kool, Als krokus in haar donkerblauwen stool: Nu is 't de tijd om, zooals ééne natie, Alle arbeiders, in organisatie, Op te staan, en voor goed het kapitaal Te vernietigen uit der wereld zaal.’
[pagina 67]
En Pan voelde in zich een diep verrukken Van blijdschap, want hij voelde hun geluk en Blijdschap, dat nu kwam eindelijk de strijd Voor de eeuwige menschenzaligheid. Zooals de ochtend tot de aarde komt, Zooals van 't vrijheidsoproer de trom tromt, Zooals van de vloot komt het eerste schip, Zoo beefde dit stil liedje van zijn lip: ‘Ver in den nacht Hoor ik een dans, Het is der Arbeiders dans. Ver in den nacht Hoor ik muziek. Het is der Schoonheid Muziek.’ En een andre muziek, een juichende, Als van een bruigom, diep getuigende Van zijne liefde, hoorde hij in de donkerte. ‘Geen Goden meer maar menschen’, fonkelde Rondom de aarde op als gouden vlam, Als in den nacht St. Elmus' vuur, dat klam Om den top van de mast slaat: ‘Op de aarde De menschen goden in haar gouden gaarde, En niets dan menschen en heelal. In vuur Vuren van 't ééne onuitbluschbaar Vuur.’ En Pan stond stil zooals een donkre heester, Die staat in des zomer's den zonne-oven, En als een bliksem sloeg hem dat: ‘Geen meester En geen God’, en hij stond bliksemgetroffen. Want dat wat d' arbeiders daar gouden dachten, Was zijn eigen en diepste kerngedachte: Menschen en Heelal één, en in dat rijk Niemand meer Heer of God, allen gelijk. En Pan voelde eene onmeetlijke liefde,
[pagina 68]
Als een garf die zich uit zijn hart verhief, de Wereld doorgloeien, en zei zacht ‘Geliefden’.... En: ‘Dans, o zachte edele geest! Sluit de arbeiders in Een cirkel van muziek!’ En nog een muziek hoorde hij, als een bloem, Die, witblinkende, witsappig doorglom Den nacht. Hij hoorde ééne blanke stem Worden de donkere massale stem, Alsof de aard werd een camelia, Massaal wit, sneeuwwit, zonder wederga: ‘Wanneer morgen de strijd zal zijn gewonnen, En aan de menschen samen, als één bronne De aard behoort, dan zal voor het heelal Zijn eeuwge liefde in ons altemaal. Want dan zal er eindlijk, voor 't eerste, zijn Zulk een verhouding als van kindekijn Tot Moeder, - van de Menschen tot Natuur. Want dat er tusschen mensch en mensch een scheur Loopt, dat maakt dat nimmer 't Heelal Is waarlijk onze lieve eigen Hal. Oorlog en Heerschappij maken een breuk Tusschen de aard' en den mensch, die ontluik' Er op. Hij kan nimmer de aarde voelen Als eigendom, als eenheid met hem, koele Vervreemding en haat moet in hem wel zijn Tegen de geefster van zooveel venijn, Zoolang er scheiding is tusschen de menschen, Zoolang er tusschen hen bestaan nog grenzen. Maar wàt kan de bloesem van den boom vervreemden, Als èn aan bloesem èn aan boom de beemde Der oneindige wereld, die zelf bloeit, Alles geeft dat hij en zij volop groeit?
[pagina 69]
Dan wordt de wereld ééne bloesemboom Om elk mensch heen, die leeft in bloesemzoom, Zooals het gele in de witte lelie, Of een kaarsvlam in eigen gouden peluw. De Mensch tot de Wereld! In diepe liefde Zal hij haar zien, als geliefde geliefde.’ En Pan murmelde zacht weer: ‘o Geliefden! Eindelijk, eindlijk voor het Al de liefde.’ En in die liedren duizelde God Pan, Die dat nieuwe nog niet verdragen kon. En hij duizelde weg uit 't duister heen, En ging door het donker wanklend terug, Naar waar hij wist, dat, goud zooals barnsteen, Het gouden Wezen zat, als een sterbeeld Dat in azuur en goud is uitgebeeld.
[pagina 70]
Pan trad door 't hemelhoog wereldheelal Heen in der aarde donker lage vall'. Zooals een jongman wien het eensklaps lichter Wordt, en hij voelt in zijn hart: hij is dichter. Zooals een man, die, reeds ver in zijn leven, De liefde vindt voor 't Al en de verheven Liefde voor de Menschheid met 't Heelal één. Hij gaat gelukzalig door 't Heelal heen, Hij heeft in zich de onsterflijke liefde. Als een Man wien het plotseling wordt klaar, Dat hij liefheeft, en dat hij liefheeft wonderbaar. Zoo trad Pan door het oneindig Heelal, Uit het heerlijke klaardoorlicht Heelal, Het sterrendoorzaaid hemelsch schoon Kristal, Dat als een tuin is, eene wondre gaarde, Boven, om, de in haar bloeiende aarde, Dat vol is van de heerlijkste rijke Sterren, kristallen en gouden, stralenrijke, Maar daartusschen vervuld is van kristal, Het eindeloos doorzichtig klaar Heelal, - Op de aarde, haar heelalomgeven zaal. En door het duister ging hij zoo naar huis. - Want bij haar, de Muziek, daar was zijn thuis. - Als een man, komend van een groot zwaar feest, Waar ook zijn gouden liefste is geweest. Hij ziet haar in zijn hoofd, de lichte goud' Gestalte, die zoo fijn en licht zich bouwt, En die het gansche Heelal voor hem vult Met haar teedere en lichte onschuld, - Haar teeder licht, - tot diepe wereldvolt'.
[pagina 71]
Hij is heldonker in zijn hoofd, zijn geest Is als een bloembed donkre krokussen. Waar hare woorden en ontloken kussen Over vliegen als zonlicht. Diep bekoord Gaat hij van 't opgaand zonlicht en haar woord. En hij weet dat hij haar van middag zien Zal. Nieuw goud blinkt. God Pan geleek op dien. En terwijl ver in 't grauwe sterren bleekten, Als een lichte jonkvrouw naar huis geleek te Gaan Pan, die 's nachts weerkeert van 't lichte bal, Waar zij de liefde voor 't eerst zag. Broos zal Zij huiswaarts gaan, haar lichaam is voor 't eerst Gebroken door dat zoete allerteerst Eerste. Zij weet niet meer wat ginder is, Elk ding is blijdschap en toch hindernis. Zij gaat zoo bleek als waar' zij een skelet, En weet niet waar zij hare voeten zet, De wereld is een donkre lichte poel, En zij een licht, - zoo was van Pan 't gevoel. - Grauw werd de nacht rondom zijn hooge hoofde, Dat de eerste adem van den morge' omloofde, De sterren trokken weg als smarten doen, Als de geliefde geeft den eersten zoen. Hij trad op de aard', van af den hemel wadend, En zich de voeten in de aarde badend. En zachtjes aan begonnen te ontrollen De groene weilanden hun donkre, volle, Groene kleuren en lichtbruine tinten. En er verschenen daardoor witte linten Van water, en het eerste licht verrees. Zooals 's morgens in het bleekgrauwe bed De donkre minnaar oprijst en zich zet Naast de geliefde die naast hem neerligt;
[pagina 72]
Hij ziet in haar donkere bleek gezicht, Hoe vol zij is van liefde's vollen groei, Hoe heerlijk, vol, rustig, gezond, - iets moei, - Zoo toonde zich het eerst licht aan de kimmen, Opstijgend in de lichte breede flimmen Door 't grauw. En zacht begon een kleurtje uit te schijnen Van rood, en iets van geel omhoog te kwijnen. Zooals wanneer ik, o geliefde, u, Voor wie ik dit lied schrijf diep in schaduw, Nader, - ik dan een onmeetlijk gevoel Rondom mijn hart en in mijn wezen voel, - Onmeetlijk groot, - het maakt het heelal klaar, - Onmeetlijk klein, het schuilt in iedre aâr, - Zoo Pan. Hij was bevrijd van donkren nacht En naderde het hart van dag die daagd'. Maar zooals wanneer ik mij naar u stort, Geliefde, wanneer gij roept: Kom, - dan wordt Gij alles, ik niets, ik ben slechts de pijl, Gij 't doel, gij haven en ik maar het zeil; - O gij zijt alles, alles wat ik denk, En gij alleen, gij, gij, geliefde, ben 'k, - Zoo kwam hem 't licht, het heerlijk dageslicht. Daar spreidde zich het gele bleeke licht, Daar ontlook boven het blauw rozig licht, Daar werd de hemel boven gouden groen, Daar spreidde zich het gele saffraan licht, Daar kwam op het millioenen rozig licht, Daar overheerschte het algouden licht, Daar was iets vuur, iets goud: de gouden zon.
[pagina 73]
En daar blonk, schitterende voor de zee, Op de bloeiende en goudene aarde, In hare bloemkleurige gouden gaarde, Het gouden meisje als er zijn geen twee. Stralend, en vullend tot waar hemel blauwt, Van af de zee, het Heelal met haar goud. Zij was de schoone schitterende Geest, Die oprijst in 't Heelals oneindige leest. Goud en als muziek, als de muziek kon Een vorm aannemen, en de goudste zon Van muziek verscheen, en tot vormen stolde, Was zij, die daar in 't morgenlicht hoog stoelde. Meer dan de zon, meer dan het land en zee Was hare stille gouden blijde vree. Zij zong niet, danste niet, maar hare schijn Was muziek. Eens zal op de aarde zijn Zij overal. Nu zat zij daar alleen Nog maar, en Pan alleen zag naar haar heen. En hij begon rondom haar heen te dansen, Door de dalen heen, de beraen heen, het glanzen Van het zonlicht was hij over d' Oceaan, Wanneer het 't lichten door dalen te gaan Lust van de golven, tusschen sneeuw en schuim. Spelende loopt het daar in 't luchtig ruim, En snelt telkens tusschen het zilver op Van 'n dal, en verdwijnt ver achter een kop. Zijn glanzen schijnt van af het zeegewemel Als gouden vlam tot in den blauwen hemel. Zoo Pan. Nu eens was hij achter een heuvel, Hij maakte groote heerlijke danspassen,
[pagina 74]
En verscheen dan weer op kammen en passen, En fluisterde tot 't meisje zoet gekeuvel Van liedjes die hij dacht, die hij bedacht Voor haar. Zoo fluisterde hij lokkend zacht: ‘Ik ben vol van klein lied, Zooals een kleine bron, Die, wat in 't bosch geschiedt, Opvangt in de zon.’ ‘Van nacht waren er sterren En nachtliefdegloed, Nu tintelt verre Horizon zoo zoet.’ ‘Blauwe lucht daalt, - Geen gerucht straalt De effen zon,- Goud maalt de horizon.’ ‘Horizon Is uw naam, - Gij hebt geen blaam, Evenals de zon.’ ‘In de zon Die het zeemeer spiegelt, In de bron Die het maanlicht wiegelt, Als het daagt En in den nacht, Zie ik u, U, u.’
[pagina 75]
‘Zie hoe zij daar Het teedre lichaam houdt, Zie hoe zij haar Schoonheid stil beschouwt.’ ‘Gistren liep ik zóó: Zalig mijn gemoed. Er was één nevel, Maar geen twijfel, Oneindig licht Doordrong de wereld en dit wicht, - 't Is die vrouw En de liefde tot de menschheid die dit doet.’ ‘Bij het openwaaien 's Avonds van den avondwind Komt het zachte suizend laaien Van de liefde voor u, mijn kind.’ ‘'k Werp telkens een gemma voor u heen, Van stralende woordjes een klompje, een beetje, - Het is telkens een edelsteen Voor uw kleedje.’ ‘Ik stond aan uw schoot, Met mijn hoofd dichtbij uw boezem, En uwe knie omsloot Uw zachtheid, volle bloesem.’ ‘Gij weet niet wat mij is De adem van uw mond, Het is of in de duisternis De morgen zijn weg vond.’
[pagina 76]
‘Bij het denken aan de liefde Heb ik liefde lief, En 't is de liefde tot u, geliefde, Die mij tot die liefde hief.’ Maar 't gouden Meisje schudde met haar hoofd Van Neen. Alsof ze hem nog niet geheel geloofd'. Maar zij verhief zich. Als een gouden vlam. En wandelde door 't zand van af den kam Naar Pan, waar hij toen stond op 't gouden strand, Vlak voor de zee, den witten waterrand. Met 't zwarte hoofd tot in de blauwe wolken En met zijn voeten in de schuimewolken, En met zijn donker lichaam hoog op in de lucht. En zij stond voor hem als de gouden Lente, Stroomen van bloemen die langs 't lichaam zendt en Met hare oogen is als gouden Lente-ucht. En zij keek hem diep, diep, diep in de oogen, En gaf hem hare stille gouden hand, En schudde zachtkens met het hoofd van neen, En danste toen, - hare voeten bewogen, - Langs 't strand, vóór hem, ter zijde met hem, heen. De donkre Pan en 't gouden Wezen kwamen Te dansen, En zongen eerst afzonderlijk, ieder, en toen te samen:
[pagina 77]
‘Donkerblauw schittren uit de afgrond de kleuren van het Verleden Als donkerblauw krokusdal, En zijne tinnen schal Klinkt in het liefdeslicht door van het bliksemend heden. En de donkere Pan die die donkre Muziek en Alliefde heb, Dans heerlijk de donkere eb Van het gouden Verleden, En heb in mijn armen de Geest der Muziek der Toekomst haar leden. Diep doordringende kijken haar gouden dagdageraadsoogen, Terwijl ik haar rondvoerend dans, Mij aan, uit de gulden diepten van die dageraadsbronnenbogen Stroomt in mij vullende wellende glans. En ik kan, zwaar gaande, nauwlijks en niets dan dansen, Haar brandende gouden gezicht, De liefde op haar in fijn weerlichtend gouden glanzen Zijn niets dan blijde danselicht.’ ‘Goudene schittren van omhoog, daar ver, eindlooze geestesdreven, Als onafzienbare narcissenvelden, Der menschen toekomstgeesten, die wachtende bleven, Terwijl ik naar den donkren Pan toesnelde. Goudene stort ik mij zooals een pijl Aan uw hart, Pan, uw donker heerlijk hart, Gij hebt uw bloesem en uw bloed mij veil, En mijn goud is vervulling van uw zwart. Gij hebt altijd begeerd onz' gouden eenheid. Niets was er in uw machtige algemeenheid Zoo sterk als deze drang en donker vuur, O dans met mij, God van de donkere Natuur.
[pagina 78]
Ik geef mij u, maar nog slechts om te dansen. O Pan, zoek nog verder, ga in de glanzen Der menschen nog verder, o groote God Van onbewuste Muziek, Liefde en Lot, Zoek nog verder, ga van mij weer alleen En zoek bewustheid, dan worden wij gansch en waarlijk en diep een. Onbewuste Muziek, dans met mij, Gij hebt het ongerepte klare vrij Voelen. O zoek het klare gouden weten. Dan zullen wij eenmaal te samen heeten Oneind'ge Voelens- en Wetensrhythmiek, Oneindige Geest- en Natuurmuziek.’ Zoo zongen der Nieuwe Menschheid gouden vrije Geest, En het Heelal, donkre kristallen leest. - En Pan ging weg, de donkere wereld der menschen in, - En zij staarde hem na, gouden en vroolijk van zin.

Vorige Volgende

I