Van Andreas tot Zacheüs. Thema's uit het Nieuwe Testament en de apocriefe literatuur in religie en kunsten

[p. 2]

VOOR TWAN

[p. 5]

Inleiding

Dit boek gaat over rabbi Jeschua Hanazri, Jezus uit Nazaret, en over de velen die in het begin van onze jaartelling volgens nieuwtestamentische en apocriefe bronnen met hem en zijn boodschap (evangelie) verbonden waren en zich door hem geraakt voelden: zijn moeder en Jozef de timmerman, de apostelen en evangelisten, zijn tegenstanders, zijn vrienden en vriendinnen, de oudste gemeenten. Jezus was een jood, voelde zich een jood en leefde als een jood. Hij had geen andere bedoeling dan, altijd uitgaande van wat de Wet en de Profeten aangereikt hadden, Jahwe-geloof en -dienst zo puur mogelijk te beleven, uit te zuiveren en er waar mogelijk nieuwe dimensies aan toe te voegen.

Deze Jezus werd in de imposante constructie van het joodse geloof een hoeksteen (Jes. 28,16 en Ps. 118,22), die ging fungeren als fundament van een nieuw bouwwerk (Ef. 2,20), maar ook als steen waaraan velen zich stootten (1 Petr. 2,7). Soms was zijn woord hard, maar tot wie anders moest men gaan (Joh. 6,60-69)? In de eeuwen na hem bleef hij ontelbaren boeien, vromen in de eerste plaats, maar ook geleerden, predikanten, pastores, charismatici en niet in de laatste plaats de gewone gelovigen. Sommigen wisten hem telkens opnieuw te duiden en te verkondigen, zoals Paulus, Augustinus, Franciscus, Luther, Pascal of Teilhard de Chardin. Hypocrieten en kerkmensen misvormden zijn beeld en zijn ideeën - zoals de grootinquisiteur uit Dostojevski's De gebroeders Karamazov - en verkochten stenen voor brood (Luc. 11,11).

Telkens opnieuw geduid is hij zeker ook door de kunstenaars in vorm, gebaar, woord en klank. Zij waren het die datgene wat sinds Basilius de Grote (330-79) geleerd werd, eeuwenlang telkens opnieuw - soms meer, soms minder geslaagd, maar bijna altijd boeiend - waar maakten: ‘Wat ons het Woord door het gehoor meedeelt, openbaart ons zwijgend de schilderkunst door het beeld’. Van deze ontwikkeling de grote lijnen te bieden is het doel van dit boek.

De keuze van de volgende zestig lemmata werd bepaald door de mate van doorwerking van de bijbelse en apocriefe personages in de geschiedenis. Het register van figuren biedt echter ook de gelegenheid andere, minder belangrijke personen uit de nieuw-testamentische periode op het spoor te komen. De volgorde binnen de lemmata is gelijk aan die in de voorafgaande a-z-boeken: na het verhaal volgen ideologische doorwerking en het in iconografie, toneel, literatuur en muziek getrokken spoor. De massaliteit van het Jezus- en

[p. 6]

van het Maria-lemma noopte er toe om bij wijze van uitzondering binnen het lemma over te gaan tot enkele onderverdelingen, die wellicht voor zichzelf spreken en hopelijk de hanteerbaarheid bevorderen.

De bijbelse typologie (verhelderende parallellen tussen oud- en nieuw-testamentische figuren en gebeurtenissen) kreeg in dit boek slechts zelden aandacht. In Van Abraham tot Zacharia werd daarop al uitvoerig ingegaan. Typologische benadering nu vanuit nieuw-testamentische figuren terug naar de oud-testamentische zou onnodige herhaling hebben betekend.

Nog moeilijker dan bij de behandeling van de oud-testamentische themata was hier het maken van keuzen uit de immense hoeveelheid materiaal, een opgave die zwaarder werd naarmate de beslissing willekeuriger kon lijken. Het is te hopen dat de keuze van vermelde en besproken werken verantwoord is geweest. Hetzelfde geldt voor de afbeeldingen die een ondersteunende functie hebben en die slechts exemplarisch kunnen zijn. Het teken » verwijst naar lemmata waarin verdere informatie wordt geboden; de namen onderaan de lemmata naar de bibliografie, waarmee de belangstellenden enige hulp wordt geboden voor verder onderzoek.

Algemene literatuur die kan helpen bij een eerste oriëntatie in de bijbelwetenschap en de theologische doorwerking van het bijbelse materiaal werd reeds gegeven in Van Abraham tot Zacharia. Hetzelfde geldt voor iconografische, literair-historische en musicologische lexica en werken. Misschien mag nog gewezen worden op verhelderende inleidingen van Anderson 1955, Bauer 1965, Demisch 1984, Gun 1983, Ihm 1960, Lieske 1973, Saur 1964, Schmidt 1981, Sedlmayr 1950 en, voor de theatergeschiedenis, op Fronig 1964 en Borcherdt 1969. Voor een eerste blik op de wetenschap van het Nieuwe Testament zij verwezen naar Van den Born 1966-69, Brown 1971-75, Coenen 1965-71, Douglas 1982, Kümmel 1970 en Lurker 1987. De wereld van de nieuwtestamentische apocriefen is het best te betreden aan de hand van Henneck & Schneemelcher 1959-64 en de helaas nog onvoltooide vertalingen van de hand van Klijn 1984-85. De doorwerking van de bijbel in de cultuurgeschiedenis wordt door Stemberger 1977-79 in woord en beeld getoond. Voor een verantwoorde kennismaking met de traditionele visie op de, op Oud en Nieuw Testament gefundeerde, christelijke leer is het katechetische werk van Van der Meer 1955 van belang. Voor inzicht in de belangrijke opvattingen tijdens de 19e en 20e eeuw kunnen informatieve hoofdstukken in het handboek van Van Laarhoven 1974 dienen. De Nieuwe Katechismus 1966 en het werk van Schoof 1968 tonen de grote invloed van het Tweede Vaticaans

[p. 7]

Concilie (1962-65). De jongste stand van zaken op het gebied van de theologie geven onder meer de studies van Richardson & Bowden 1983, Schillebeeckx 1983, Schreiter 1984 en Seckler 1980. In talloze artikelen en besprekingen in het Tijdschrift voor Theologie wordt de ontwikkeling op de voet gevolgd. De christelijke oudheid kan toegankelijk gemaakt worden door de beproefde patrologie van Altaner & Stuiber 1963, het overzicht van Bartelink 1986 en de verzameling teksten van Fremantle 1960 en Kraft 1966. Indien herhaaldelijke verwijzing naar de betekenis van het middeleeuwse ‘Andachtsbild’ de nieuwsgierigheid zou prikkelen kunnen de studies van Appuhn 1985, Honée 1990 en Ringbom 1984 uitkomst bieden. Voor de doorwerking ervan is de collectie artikelen in Post 1990 zeer verhelderend.

In de teksten wordt vaak een beroep gedaan op en verwezen naar de Legenda Aurea van Jacobus de Voragine. Deze dominikaner monnik schreef tussen 1255 en 1266 zijn verzameling van 177 beschouwingen en verhalen over Jezus, diens gezellen en belangrijke christelijke heiligen, geordend naar de feestdagen van het kerkelijk jaar. De laatste zes jaar van zijn leven was Jacobus aartsbisschop van Genua. Hij stierf in 1298. Zijn werk had tot in de 16e eeuw een immense invloed op de christelijke iconografie. Wie hierover meer wil vernemen leze Von Nagy 1971. Mönnich/Van der Plas 1997 is zeer instructief voor de verregaande doorwerking van bijbelse motieven in het dagelijkse leven.

Misschien wordt deze of gene lezer van dit boek voor het eerst, opnieuw of voor de zoveelste maal geboeid door Jezus, de nieuwtestamentische verhalen en hun doorwerking. Men zou dan met Augustinus kunnen ervaren, hoe dicht Jezus staat bij de minst bevoorrechten van deze aarde: immers - schreef Augustinus in 400 in zijn Onderricht voor nieuwelingen - ‘Honger had hij die allen voedt, dorst had hij door wie alle drank wordt geschapen, en die geestelijkerwijs het brood is der hongerigen en de fontein der dorstigen: van een aardse tocht werd moe die zichzelf maakte tot de weg voor ons naar de hemel: als een stomme en dove werd hij voor hen die scholden, hij door wie de stomme sprak en de dove hoorde: geboeid werd hij die ontsloeg van de boeien der krankheid: gegeseld werd hij die de gesels aller smarten uit 's mensen lichaam uitdrijft: gekruisigd, die een eind maakte aan al onze kruisen: en sterven deed hij die gestorvenen opwekte. Maar hij verrees om nimmer weer te sterven: om iedereen af te leren de dood zo te verachten als zou hij [daarna] voor immer het leven moeten derven’ (2,40; vertaling Frits van der

[p. 8]

Meer). Er is immers geen ruimte waarin God dichter bij mensen was dan in Jezus van Nazaret.

Een woord van dank is op zijn plaats aan verwanten, collega's en vrienden voor hun belangstelling en aanmoediging, aan de bekwame leraar Dick Blom, die enige toeverlaat was als moderne apparaten problemen opleverden, en aan Twan, die zijn vader liet werken als hij met hem behoorde te spelen. Medewerksters en medewerkers van de uitgeverij bewezen grote diensten.

Assen, 27 oktober 1991