Een kern van waarheid

[p. 226]

Een inleiding als epiloog

1. Waarom?

Er zijn waarheden die we liever niet zien. Ze zwerven rond, ze komen soms binnen ons gezichtsveld, maar dan kijken we gauw een andere kant op. Voor zover ze ook voelbaar zijn, verwonden zij niet, maar geven zij een grote hoeveelheid kleine prikjes zoals de pijlen van een leger lilliputters. Ze stuiten af op de leugens - noem ze illusies - waarin wij ons gehuld hebben. Die lijken stevig als harnassen, waarin wij eventueel na een lang leven dapper zouden kunnen sterven. In werkelijkheid zijn het onze eigen ouwe dikke vellen. Slangenvellen. Het komt voor dat we ze plotseling verliezen en dat we verbaasd naar de verschrompelde rommel kijken die aan onze voeten ligt.

Mij is zoiets overkomen. Wat hier volgt, gaat daarover. Waarom schrijf ik het op? Waarom val ik na mijn vervelling anderen lastig met dat verhaal? Waarom blijf ik niet binnen, nu ik ontoonbaar geworden ben in mijn nieuwe huid?

Als voorlopig antwoord drie stellingen: 1. Wat zich niet laat afwijzen, laat zich ook niet opsluiten. 2. Als de waarheid onze beste vriend is, zijn wij veroordeeld tot ontrouw. 3. De doden zijn onkwetsbaar, zij weten alles allang.

2. Wat?

In 1933, toen Adolf Hitler in Duitsland aan het bewind kwam, begon daar de gewelddadige jodenvervolging die hij in

[p. 227]

Mein Kampf had aangekondigd. Vanaf dat moment tot hun dood in 1940 hebben Ter Braak en Du Perron het nationaalsocialisme in Duitsland en Nederland bestreden, principieel als ideologie en politiek systeem, maar ook incidenteel in zijn praktische consequenties. De oprechtheid van hun verontwaardiging, zoveel feller, zoveel uitvoeriger en beter geargumenteerd dan van de meeste Nederlanders, betwijfel ik geen moment. Niettemin waren beiden, zoals uit hun werk en hun brieven kan blijken, ieder op zijn eigen manier, voor 1933 niet vrij van het antisemitisme, dat zij bestreden. Dat is de eerste helft van de onaangename waarheid die ik lange tijd niet heb gezien, niet heb willen zien. De tweede helft is dat zij in de periode 1933-1940, tijdens hun felle bestrijding van Hitler's jodenvervolging, hun eigen antisemitisme hebben gehandhaafd. Du Perron bleef antisemiet uit macht der gewoonte. Ter Braak streed op twee fronten: tegen Hitler's racisme en voor het zijne. Omdat hij alles principieel en gewetensvol met zichzelf uitvocht, gaf hij weliswaar gedeelten van zijn vooroordelen ten opzichte van joden prijs, maar aan de kern ervan, die hij wel ‘het rassenprobleem’ noemde, hield hij hardnekkig vast.

Ter Braak en Du Perron antisemieten? Maar zij hadden toch joodse vrienden, grote waardering voor bepaalde joodse schrijvers? Was niet Du Perron's tweede vrouw half-joods? Inderdaad. Het hoofdstuk ‘Antisemieten en hun joodse vrienden’ staat centraal in de beschrijving van het verschijnsel ‘antisemitisme’, dat vaak, ten onrechte, voor iets eenvoudigs en doorzichtigs wordt gehouden. Het komt nog aan de orde.

Voor ieder die als ik deze schrijvers gerespecteerd en bewonderd heeft en lang met vriendschappelijke gevoelens aan ze heeft gedacht, is de erkenning van het samengaan bij hen van wat men voor onverenigbaar zou kunnen houden, iets pijnlijks, iets bitters. Ik moet erbij zeggen dat hun kwaliteiten geheel of vrijwel geheel los lijken te bestaan van de geconsta-

[p. 228]

teerde eigenaardigheid. Respect, bewondering, vriendschap - ik stelde dat ook met enige verbazing vast - konden voor mij na mijn ‘ontdekking’ intact blijven. Vrienden met fouten die mij nijdig maken, die ik onvergeeflijk vind, maar vrienden. (Psychologisch gezien is ook het hoofdstuk ‘Joden en hun antisemitische vrienden’ interessant.) Ook bij nader inzien blijven die vriendschappelijke gevoelens bestaan, maar ik moet toch vaststellen dat er voor mij iets essentieels veranderd is, dat er een voorbehoud is gekomen dat ook mijn mening over hun kwaliteiten is gaan aantasten.

Dit is een persoonlijke zaak. Dat de tegenzin waarmee ik mijn onderzoek naar tekstuele gegevens over antisemitisme (overigens niet alleen bij de genoemde auteurs) begonnen was, langzamerhand heeft plaatsgemaakt voor nieuwsgierigheid, voor een onvermengd verlangen naar het kennen van de waarheid, hangt samen met het algemene dat uit dit persoonlijke kan worden afgeleid. Het verschijnsel, eenmaal van zijn taboe ontdaan, is fascinerend. Hoe meer ik erover nadenk, zonder concrete gegevens, hoe onbegrijpelijker, onoplosbaarder, raadselachtiger het wordt. Tegen joden zijn, joden haten, een uitzondering maken voor allerlei mensen die ook joden zijn, maar toch het afkeurenswaardige van de joden die men haat, aan hun joods-zijn blijven toeschrijven, dat is zo'n vreemde gedachtegang dat ik niet kan ophouden na te willen gaan hoe die in elkaar zit, hoe men zich moet voorstellen dat mensen aan zoiets tegenstrijdigs gehecht kunnen raken. Gehecht, ik denk zelfs: verslaafd. Het verschijnsel is meestal ook verborgen, het doet zich gewoonlijk voor in de diepe binnenkamers van anonieme zielen of in conversatie die niet behouden blijft.

Maar hier waren twee mensen die altijd alles opschreven, die niet alleen hun redeneringen, maar ook hun emoties, hun angsten, hun genegenheden, hun afkeren, hun eigen geschiedenis in woorden, in zinnen hadden neergelegd. In hun werken en in hun later gepubliceerde brieven is het verschijnsel

[p. 229]

antisemitisme beter dan waar ook voor bestudering toegankelijk geworden. Dat de Briefwisseling van Ter Braak en Du Perron (gepubliceerd 1962-1967) in ‘gezuiverde’ vorm is uitgegeven en dat een aantal schrappingen, naar ik aanneem, juist het bedoelde verschijnsel camoufleert, is natuurlijk een handicap voor het bestuderen ervan. Daar staat tegenover dat de brieven van Du Perron aan andere ontvangers intussen ongezuiverd zijn verschenen (1977-1990), zodat men daaruit een betrouwbaarder beeld krijgt van de epistolaire uitdrukkingswijze van deze auteur. Bovendien vormen juist die weglatingen in de Briefwisseling een van de opmerkelijkste symptomen van het camouflage-proces dat het antisemitisme zo vaak begeleidt of de sporen ervan uitwist en dat mij niet minder dan het antisemitisme zelf intrigeert. Het lijkt een beetje op het retoucheren van foto's waarmee men in de Sovjet-Unie (en elders) achteraf probeerde de geschiedenis te fatsoeneren: das aan, sigaret weg, Trotski weg, enzovoort. De verantwoording die de retoucheurs zelf van hun ingrijpen hebben gegeven, komt later nog ter sprake.

De algemene onbekendheid met de antisemitische gezindheid van Ter Braak en Du Perron is overigens maar voor een klein deel aan de schrapperij in de Briefwisseling te wijten. In hoofdzaak is deze onbekendheid veroorzaakt door niet goed lezen van sinds lang beschikbare teksten, ‘eroverheen lezen’, er langs lezen, kortom struisvogelig lezen. Ook in de gezuiverde brieven is de denkwijze die van de bedoelde gezindheid getuigt, volop aanwezig. De schrappingen betreffen, neem ik aan, voornamelijk namen en onaantrekkelijke kwalificaties van personen.

In werk en brieven van Ter Braak en Du Perron bezitten we dus een overvloed van materiaal, waaraan het antisemitisme in het algemeen en dat van deze auteurs in het bijzonder bestudeerd kan worden.

Ik geloof overigens niet dat door deze studie het raadsel-

[p. 230]

achtige van het verschijnsel helemaal kan worden opgelost of in het algemeen dat wat in het menselijk voelen en denken onbegrijpelijk is, door vergroting van het aantal uitingen die daarop betrekking hebben, kan worden herleid tot iets eenvoudigs en doorzichtigs. Maar uit begrip van teksten - de vergroting van het aantal vermindert de kans op misverstand - kan men soms wel iets verduidelijken. Met een betere beschrijving kan men ook zijn inzicht verbeteren. ‘Verklaring’ van psychologische verschijnselen beperkt zich gewoonlijk tot het leggen van relaties tussen jeugdervaringen en latere hebbelijkheden. Het resultaat is altijd speculatief en onzeker, maar toch meer dan niets. Iets dergelijks geldt voor de interpretatie van teksten. Men kan proberen onverantwoorde associaties en conclusies uit te schakelen, maar men kan de betekenis die men overhoudt, nooit van haar laatste onzekerheid ontdoen.

In het eerste - de psychologische analyse - ben ik een ongeschoold gisser. In het tweede - het lezen - heb ik een zekere ervaring. Beide hoedanigheden - leek en vakman - hebben voor- en nadelen en daarom lijkt een combinatie als deze mij niet per se ongunstig. Het is mijn bedoeling het beoogde beeld geleidelijk te ontwerpen, door middel van teksten - de feitelijke basis -, historische plaatsbepalingen en psychologische veronderstellingen. Uitgangspunt is mijn overtuiging dat jodenhaat een verschijnsel is dat mensen niet willen zien of slechts zeer ten dele. Het hindert iedereen, zowel de antisemieten als de joden als degenen die noch het een zijn noch het ander. Wat hier volgt gaat dus over die drie groepen, over hun blindheid, en is ook voor alle drie bestemd.