Een kern van waarheid

[p. 221]

Toelichting en verantwoording

Op 2 juni 1939 schreef de 23-jarige student-auteur Hans Gomperts aan zijn oudere vriend, de essayist en criticus Menno ter Braak, een bedankbrief voor een overdruk van het essay ‘De joodse geest en de literatuur’, Ter Braaks bijdrage aan een bundel met de naam Anti-semitisme en jodendom. In dit essay stelt Ter Braak voor de derde keer - eerder in Het vaderland (23 februari 1936) en In gesprek met de vorigen - Kafka aan de orde in het kader van het antisemitisme: joodse schrijvers zijn over het algemeen tweederangs, typische ‘riteraten’, maar Kafka, onomstreden schrijver van de eerste rang, bewijst dat het dwaas is de joodse schrijvers en bloc zo te bestempelen.

Gomperts schreef Ter Braak dat hij ook andere stukken in Anti-semitisme en jodendom had gelezen en die hier en daar bijzonder onaangenaam had gevonden. Ter Braaks beschouwing stak daartegen wel gunstig af, maar Gomperts stelde toch de vraag: ‘over Kafka, Benda en Sjestow is toch ook in ander verband te schrijven, en geschreven?’

Hij had toen al gezien hoe de nationaal-socialisten Duitsland tot een dodelijk werktuig van antisemitisme maakten. Zelf ontkwam hij in 1940 aan de jodenvervolging door naar Engeland over te steken. Maar verwanten en vrienden hoorden tot de slachtoffers; het antisemitisme tekende zijn leven. Dit bleek pas goed toen hij in 1981, na zijn aftreden als Leids hoogleraar moderne Nederlandse letterkunde, het besluit nam zich er ten

[p. 222]

volle in te verdiepen, in het bijzonder in het antisemitisme van intellectuelen, van schrijvers en geleerden, van Erasmus, Voltaire, Nietzsche, Dostojewski. Niet alleen de haat en de discriminatie interesseerden hem, maar vooral ook de vermomming en verdoezeling ervan.

Die had hij ook aangetroffen bij zijn eigen ‘meesters’, Ter Braak en Du Perron, die hier en daar, verscholen in hun werk, wat openlijker in hun brieven, verbazingwekkende antisemitische opmerkingen maken. De lezer van Ter Braaks roman Dr. Dumay verliest... herinnert zich de scène in de kapsalon (tweede hoofdstuk, geschreven in de eerste helft van 1932), waar een klant, die als ‘vervaarlijke jood’ wordt aangeduid, zichzelf te kijk zet met leeg superioriteitsvertoon en een vlot gebrachte tweederangs grap. Ter Braaks alter ego Dumay ziet hierin aanleiding voor de kwalificatie: ‘hedendaagse sjacheraar’ (Verzameld werk 2, p. 174). In dezelfde tijd schrijft Ter Braak in een brief aan Du Perron over de ‘kruiperige joderigheid’ van een zekere Hiegentlich (7 april 1932, Briefwisseling 1930-1940 1, p. 174); een week later valt het beledigende scheldwoord ‘smous’ (B.w. 1, p. 186). Een paar jaar later komt in een andere brief (3 januari 1936, B.w. 3, p. 361) de ‘joderigheid’ weer voor. Ter Braak duidt hiermee blijkbaar een volgens hem alleen of althans vooral bij joden voorkomende ongunstige karaktertrek aan die contrasteert met wat hem Kafka lof laat toezwaaien met het epitheton: ‘superieur Joodsch’ (in dezelfde brief).

Dit antisemitisme bij Ter Braak, overigens een dapper bestrijder van nazisme en antisemitisme, bovendien een bewonderde vriend, zat Gomperts dwars. Hij wilde begrijpen wat hier, bij Ter Braak en vele anderen, aan de hand was. Jarenlang werkte hij aan een groot boek waarin hij de geschiedenis en de achtergronden van het intellectuele antisemitisme wilde beschrijven, analyseren en pogen te verklaren. Dit zou heten: ‘De jodenhaat van de weldenkenden’. Maar het onderwerp was zo

[p. 223]

veelomvattend en zijn aantekeningen en ontwerpen dijden zo uit dat hij een paar jaar geleden besloot, zich in eerste instantie te beperken tot de aanleiding van zijn belangstelling: Menno ter Braak. Als nieuwe titel koos hij: ‘Een kern van waarheid’, naar de uitspraak van Ter Braak dat er in het antisemitisme een kern van waarheid schuilt.

Toen Gomperts in 1998 in Draguignan (Frankrijk) onverwacht overleed, was dit boek niet afgekomen. Een kern van waarheid moet dus gelden als een postuum en onvoltooid werk.

Het is opgezet in twee delen: het eerste een algemene, psychologische en filosofische inleiding over het intellectuele antisemitisme, het tweede over Ter Braak. Van dit eerste deel zijn de proloog en een zestal opeenvolgende hoofdstukken, het begin van het boek, gereed. Van de proloog en de eerste drie hoofdstukken heeft de schrijver de in de computer ingevoerde en vervolgens afgedrukte tekst gecorrigeerd. Van de volgende drie, ‘Haten en bang zijn’, ‘De “anti-joodse domheid”’ en ‘De slavenopstand in de moraal’, heeft hij een met zorg vastgestelde versie in handschrift voor overeenkomstige verwerking afgestaan, maar geen gedrukte weergave meer onder ogen gehad.

Ook van het tweede deel hebben we het begin: tien opeenvolgende hoofdstukken met zorgvuldige en indringende analyses van teksten van Ter Braak. Van de eerste negen heeft Gomperts de gedrukte versie gecorrigeerd; van het laatste, ‘De krankzinnige keizer’, een handschrift voor computerverwerking afgestaan.

Wat ontbreekt is het deel dat de bewaarde fragmenten op elkaar zou laten aansluiten (de afsluitende hoofdstukken van het algemene deel), en het slot. In Gomperts' nalatenschap, voor een deel al in het Letterkundig Museum in Den Haag, bevinden zich enkele aanzetten voor ontbrekende hoofdstukken. Ook in het zowel door omvang als inhoud treffende pak

[p. 224]

aantekeningen voor ‘De jodenhaat van de weldenkenden’ (1272 genummerde dicht beschreven vellen) en een soortgelijke verzameling van 515 bladzijden, getiteld ‘De achterkant van de maan’, komen zaken ter sprake die Gomperts zonder twijfel in Een kern van waarheid aan de orde wilde stellen. Maar deze voorlopige notities en fragmenten kunnen het ontbrekende onmogelijk vervangen. Wij hebben dan ook datgene wat nu Een kern van waarheid vormt, een weliswaar onvolledige, maar goed overwogen en met het oog op publicatie uit handen gegeven tekst, niet met stukken of stukjes uit de rest van de nalatenschap willen vervolledigen.

Hoe doordacht de tekst van de voltooide hoofdstukken ook is, toch zou Gomperts, als hij zijn boek had kunnen afmaken en publiceren, beslist nog wijzigingen hebben aangebracht. Waarschijnlijk zou de schrijver toch weer zijn teruggekeerd naar de voltooide hoofdstukken: om de delen nog beter op elkaar af te stemmen, om late invallen toe te voegen, om te schrappen wat hij in laatste instantie toch onhoudbaar vond. Dit laatste staat vast voor een aantal passages in de drie genoemde hoofdstukken over Nietzsche, waarvan Gomperts kort voor zijn dood gezegd heeft dat hij ze zou omwerken. Twee passages die hij als lapsus was gaan beschouwen hebben wij weggelaten; overigens hebben wij Gomperts' tekst vrijwel letterlijk gevolgd en ons tot redacteurswerk beperkt.

Er is ook iets toegevoegd. Achterin staat een bijlage die strikt genomen niet in dit boek thuishoort: een inleiding die Gomperts geschreven heeft in een fase dat zijn boek alleen leek te zullen bestaan uit wat nu het tweede deel (het ‘Ter Braakdeel’) geworden is. Later wilde hij algemenere hoofdstukken laten voorafgaan, schreef een nieuwe proloog en legde de oude terzijde.

Wij hebben deze ‘inleiding als epiloog’ (onze titel) hier bijgevoegd, hoewel de schrijver het stuk nooit voor publicatie uit handen gegeven heeft, omdat hij hier duidelijk aangeeft hoe

[p. 225]

hij uiteindelijk, na zich gerealiseerd te hebben wat hij in Een kern van waarheid uiteenzet, tegenover Ter Braak en Du Perron was komen te staan. Dit ‘laatste woord’ zou hij aan het slot van Een kern van waarheid beslist opnieuw gesproken hebben. Omdat Gomperts naar onze mening in hoofdzaak bij het standpunt uit dit oude voorwoord gebleven is, verdient het hier een plaats.

De lezer moet in het oog houden dat deze bijlage inleidt op een ten dele ongeschreven boek en dat Gomperts er verwijst naar wat hij had willen schrijven, maar niet altijd geschreven heeft. Veel van wat hij aankondigt is wel te vinden in de al gememoreerde aantekeningen en ontwerpen in de nalatenschap, maar onuitgewerkt.

Zowel dit werk als Een kern van waarheid zijn uiteindelijk voortgekomen uit wat Gomperts blijkens zijn brief aan Ter Braak in 1939 is overkomen. Hij voelde toen iets aan wat hij niet ronduit wilde zeggen, wat zeer ongewenst was en hij misschien liever niet had gezien. Hij heeft later betreurd dat hij er destijds maar nauwelijks over gesproken heeft, en heeft het ten slotte alsnog willen zeggen. Als in de Proloog van Een kern van waarheid dochter-draak opmerkt dat niemand iets gemerkt heeft en vader antwoordt dat zij bedoelt dat niemand iets heeft gezegd, heeft Gomperts het over zichzelf. Híj had iets lelijks opgemerkt, maar niets gezegd. Met zijn onvoltooide boek zegt hij het op de valreep alsnog. Niet ten einde toe helaas, maar toch duidelijk genoeg.

Eep Francken, Herman Verhaar