|
| |
Of de Insecta ofte bloedt-loose Dierkens, innerlijcke zinnen ende verstandt hebben?
AEngesien wy nu dus verre gehandelt hebben van den oorspronk, veranderingen, aerdt, eygenschappen ende bysonder vernuft der kleene Dierkens Insecta genaemt, soo volght van selfs daer uyt dese vrage, of dese Dierkens dan niet alleen met de uytterlijcke zinnen der andere ende ghemeene Dieren begaeft zijn, maer ook met de innerlijke ende met verstandt. Om welke vrage wel te verantwoorden, soo moet men eerst, wel bemer- | |
| |
ken wat dat de uytterlijke ende innerlijcke zinnen der Dieren zijn, hoese geschieden, ende waer in dat het verstant ofte vernuft der selve bestaet.
Wat aengaet de zinnen, die en zijn niet anders dan een vertooninge ofte verschijninge van een hoedanigheyt, ofte een ander toeval van een lichaem, 't welck buyten ons is, dat gemeenelijk een voorwerp genaemt wort: welk voorwerp op de oogen, ooren, ofte andere deelen van het menschelijck lichaem werkende, soo baert het van wegen de verscheyden werckingen ofte bewegingen, ook een verscheydentheyt van vertooningen ofte verschijningen in onse herssenen.
De oorsaeck van de zinnen is het uytterlijck lichaem, ofte voorwerp, het welk yder instrument, dat aen een | |
| |
yegelijck van de zinnen eygen is, beweeght ende drukt: welke druckinge, door hulpe vande zenuwen, pesen en andere vellekens van het lichaem, de welcke inwendelijk aen de herssenen ende herte vast zijn, aldaer een Resistentie, ofte tegen-druckinge, ofte een drift van het herte veroorsaekt.
Wanneer yemandt redeneert ofte reden-gebruyck oeffent, soo doet hy niet anders, als dat hy een geheele somme begrijpt, de welcke uyt een Additie ende t'samen-voeginge van eenige deelen ontstaet ofte hy begrijpt het overschot, het welke uyt de Substractie van d'een somme van d'ander ontstaet. Het welk, wanneer het door woorden geschiet, niet anders en is, als een t'samen-bevattingh van de gevolgen der namen van alle de deelen, | |
| |
tot de namen van het geheel: ofte van de namen van het geheel ende een deel, tot de namen van het ander deel. De Leer-meesters vande reden-konst leeren het selfde in de ghevolgen van woorden, by malkanderen twee namen voegende, om een Affirmatie te maken; ende twee Affirmatien om een Syllogismus te maken, ja voegen veel Syllogismos te samen, om een Demonstratie te maken; ende van de somme, ofte het besluyt van de Syllogismus, Substraheren sy een propositie, om de andere te vinden. Ende dit is 't gene van de Oude niet qualijck gesegt en is, namentlijck, dat de reden-kavelinge geschiet door vergelijkinge van het een met het ander; item Componendo & Divendendo, dat is, door t'samen-voeginge ende verdeelinge. Soo | |
| |
doen de Politijcke Rechters en Schrijvers. De verbonden ende verdragen voegense te samen, om de schuldige plichten van de Menschen uyt te vinden, Ende de Rechts-geleerde voeghen de Wetten ende de Daden by malkanderen, om op soodanighen wijse uyt te vinden, wat datter vande private persoonen wel ofte qualijck gedaen is. In 't kort geseyt, over al, waer dat voor Additie ende Substractie kan plaets gevonden worden, daer kan ook de reden plaets grijpen; ende alwaer dat dese geen plaets kunnen hebben, daer heeft de reden ook niet te doen. Soo dat de reden is een oprekeninge (dat is een Additie ende Substractie) van de gevolgen van generale namen, die op malkanderen sluyten en voegen, om onse gedachten daer door | |
| |
aen te teekenen ende te beteekenen.
Het gevoelen dan der zinnen geschiet door een beweginge welke ons van buyten aenkomende, in ons lichaem een beweginge veroorsaeckt; welke beweginge (al is het voorwerp weg, ende niet meer op onse leden en werkt) niet dadelijk en vergaet, maer noch lange verblijft, even gelijck de beweginge des waters noch een tijdt lang duyrt, al houden de winden op. Ende door dese overblyvende beweginge geschiet de geheugenisse, (volgens sommiger gevoelen; hoewel wy in ons Natuyr-toneel dat anders hebben verklaert, als aldaer kan nagesien worden) als door de selfde, ons de inbeeldinge der saken waer doorse begonnen is, wederom vertoont wort. Ende gelijk de bewegingen ende ver- | |
| |
tooningen welke daaer door aen ons begrijp geschiet, in seker order ende gevolg aen malkanderen hangen; soo wordense oock in soodanigen Cohaerentie ofte ordre ende t'samen-voeginge door de geheugenisse vertoont. Doch na dat wy een sake door d'een ofte d'ander zin hebben gevoelt, ende daer na, ons begeven tot het gevoelen ende inbeelden van wat anders, soo en vertoonen aen ons begrijp geen van alle die andere saken die wy te voren op andere tijden hebben ghevoelt, hoewel hare bewegingen noch in ons overigh zijn: om dat de selfde allenxkens (door den tijdt vermindert ende krachteloos worden: ende om dat het gene wy nu jegenwoordelijck voelen op onse leden te werken, veel sterker in sijne werkinge is, sulcks dat alle de | |
| |
andere bewegingen daer door als verduystert ende niet beseft en worden. Even gelijk het licht der Sterren door den grooten glans der Sonne, niet bespeurt en wort; ende de stemme van een Mensch door grooter ende stercker andere geluyden niet gehoort en wort. Doch aengesien in ons begrijp niets en kan komen, dan het gene ten deele ofte geheel, door de zinnen vertoont is: soo en konnen wy niet begrijpen dat oneyndigh in groote is, ofte dat geen plaets altoos en beset, om dat sulcks in onse zinnen noyt en is gekomen, noch vallen en kan. Maer wy en verstaen de gemelde dingen maer by wijse van een loocheninghe. Soo dat wy onlichamelijcke wesens noemen, de gene welke geen lichamelijcke eyghenschappen heb- | |
| |
ben: ende oneyndigh het gene, daer wy geen eynde van en konnen ons selven inbeelden.
Om nu te komen tot de voor-ghestelde Vrage of oock de Beesten ende selfs ook die kleene, van welke in dese Metamorphosis Naturalis, ofte Natuyrelijcke Veranderinghe gehandelt is, niet alleen met de uytterlijke zinnen, maer oock met de innerlijcke zinnen begaeft zijn, als daer is de geheugenis, inbeeldinge ende gemeenen zin, waer door alle de voor-werpselen der uytterlijcke zinnen van malkanderen onderscheyden, nader begrepen ende onthouden worden: ende by gevolg of haer oock eenigh vernuft ende verstant mach toe-geschreven worden? Wy antwoorden, dat ja de uytterlijcke ende innerlijcke zinnen in haer | |
| |
worden gevonden, ende by gevolgh oock eenige gedaente van een gevoeligh verstant, hoewel niet soodanigen volmaeckten verstandt, ende reden-gebruyck als wel in de Menschen bespeurt werdt. Gelijk wy wijtloopigh soo in onse Physiologia Sacra, als mede in ons Natuyr-toneel getoont hebben, hoedanighen grooten onderscheydt ende treffelijckheyt dat tusschen het redelijk verstant der Menschen, ende het gevoeligh vernuft der Beesten bevonden wort. Dat echter ook aen de Beesten, ende bysonderlijk de kleenste, een seker soorte, trap ende gedaente van verstandt mach toege-eygent worden, blijckt niet alleen uyt des selfs wonderlijcke eyghenschappen, wercken, beleyt ende manieren van doen, welcke in haer dagelijcks | |
| |
bespeurt worden, ende waer van wy verscheyden exempelen ende bewijsen voor desen hebben aengemerckt: maer oock, door dien in de H. Schriften aen de gemelde Dierkens, kennisse, opmerckinge, verstandt ende wijsheyt wert toe-geschreven, ja soo grooten wijsheydt ende beleyt, dat daer door de Menschen selfs gheleert ende overtuygt worden. Want onsen Salighmaker recommandeert ons de voorsichtigheyt der Slange Matth. 10. Ende Salomon seght uytdruckelijk van de kleenste Dieren, als daer zijn de Mieren, Sprink-hanen, Spinne-koppen ende Konijnen, datse niet alleen wijs zijn, maer met wijsheydt wel voorsien, (ofte dese gelijck andere oversettingen hebben) seer wijs zijn. Proverb. 30.24.25. 26.27. Ende ver- | |
| |
maent de Menschen datse de weghen der Mieren (dat is den handel ende manieren van doen der Mieren) willen aenmercken, op datse wijs mogen worden. Proverb. 6.6. Esa 1.3. Een Osse kendt sijnen Besitter, ende een Ezel de kribbe sijnes Heeren: maer, &c. Jerem. 8.7. Selfs een Oyevaer aen den Hemel, weet sijne ghesette tijden, ende een Tortel-duyf, ende Kraen ende Swaluwe, nemen den tijdt harer aenkomste waer: maer mijn Volck ende soo voorts, gelijck wy te voren breeder hebben aengewesen.
EYNDE.
|
|
Auteursrechtvrij