Metamorphosis naturalis

Ofte historische beschryvinghe vanden oirspronk, aerd, eygenschappen ende vreemde veranderinghen der wormen, rupsen, maeden, vliegen, witjens, byen, motten ende dierghelijcke dierkens meer

[fol. a1r]

By-voeghsel des Geleerden D. Joannis de Mey, Omhelsende de wonderlicke Historie der haft ende een dag-levende dierkens, by den Griecken daerom Hemerobia ende Ephemera ghenaempt.

EErwaerde Leser, aenmerckende de gelijckheydt deser Historie met de stoffe welcke in dit boecxken verhandelt wort; heb ick niet ondienstig geacht te verhaelen wat ick selfs in persoon onder-vonden hebbe aengaende den Haft, ofte seeckere vlieghende beestkens, welcke vande Griecken genaemt zijn Ephemera, om datse maer eenen dach en leven; op een ende selfden dach te voorschijn komen in-

[fol. a1v]

den morghen-tijdt, des middachs op haer kracht zijn, ende met den onder-ganck der sonne sterven. Doch aengesien mijn bevindinghe niet volkomen en is, so sal ick eerst aenwijsen wat andere schrijvers daer van melden, ende in 't bysonder den gheleerden D. Augerius Clutius in sijn boecxken de Hemerobio sive insecto Ephemero.

Aristoteles heeft in twee plaetsen gewach gemaeckt van dese een-dach-levende dierkens, 't welck oock Ulysses Aldrovandus aenwijst in sijn derde boeck de insectis, cap. 3. Volgens Aristotelis beschrijvinge, so heeft dit dierken vier pooten, ende vier vlercken: ontrent den tijdt dat de son op het hooghste kompt des somers, so worden inde reviere Hypanis, eenighe kleine blaeskens of vlieskens bespeurt, uyt welcke vier-voetige dier-

[fol. a2r]

kens te voorschijn komen, welcke tot na den middach vliegen, maer als de son begint leegh te daelen, so worse onsterck ende slap, ende sterven met des selfs onder-ganck, niet langer dan eenen dach levende; om welcke reden sy Hemerobia, Ephemera, dat is diaria ghenaempt worden, dus verre Aristoteles. Aldrovandus melt oock inde voor-verhaelde plaets van een visch Ephemerus genaempt, welcke sonder voorteelinghe uyt andere gheboren wort, ende naeuwelijx dry uyren in het leven blijft. Item uyt Dioscorides, van twee kruyden die de selfde naeme dragen; het een kruydt, om dat het maer eenen dach leeft; het ander om dat het met den eersten dach bloemen draeght.

Hieronimus Cardanus in sijn negende boeck, handelende vande dier-

[fol. a2v]

kens die uyt verrottinghe voort komen, schrijft aldus. De historie van het Ephemerum ofte een dagh-levende dierken, is oock Cicero seer wel bekent gheweest, welck dier gheboren wert aen de reviere Hippanis, hebbende vier pooten, ende vier vlercken, niet langher levende dan van smorghens tot den avondt, daer het sijn naem van gekregen heeft. Smorghens ist een kindt, 's middachs een jonghman, ende des avonds een oudt-man ghelijck, ende sterft met den onderganck der sonne. So dat de Natuyr meer moeyte ende tijdt ghebruyckt heeft tot de her-voorkomste van dit dier, dan tot ghebruyck van sijn leven. Waer in de groote sorgvuldicheyt der voor-bringhende Natuyr te verwonderen staet, welcke aen een dierken van so korten leven, so veel

[fol. a3r]

leden ende bequaemheden gegeven heeft. Want het siet, hoort, wandelt, ende vliegt &c.

Augerius Clutius in sijn voorghemeldt boecxken, verhaelt dese navolghende beschrijvinghe van Joannes Dortmannus. Aristoteles maeckt ghewach van een dierken dat by de reviere Hippanis te voorschijn kompt, 't welck maer eenen dach en leeft, welck natuyrelick wonder oock ons Nederlandt heeft ende vertoont aende uyt-gangen des Rhijns, in welcke een wonderlicke menichte van dese een-dagh-levende dierkens ghevonden wort; 'twelck ick selfs in persoon hebbe waer genomen, in een armken des Rhijns de Vaert genaempt. Ende wederom in het jaer 1619 aen den kant van den Yssel ontrent Zutphen. Ick vertoon u hier dry ghedaenten

[fol. a3v]

vande selfde dierkens, de eerste is van een manneken; welcke een gehoornt hooft heeft. De tweede van een wijfken, dat geen hoorens heeft, maer de voorste pooten, zyn in een hoornachtige ghestalte verandert, daerom heb ick het voorwaerts afghebeeldt. De derde gedaente vertoont dit dierken, ghelijck het speelt op het water, in sulcker voeghen ende fatsoen als het hier af-ghebeeldt staet. Het heeft de selfde grootte met welcke het hier vertoont wort, van koleur ghelijck bosch-boom-houdt, met een langen dryvoudigen steert. Somtijts vlieght het met het hooft na beneden, somtijts met het hooft verheven, ghelijck de ander dieren diemen insecta noemt. Al vliegende vermenghen sy sich met malkanderen, spelende met haer bevende vlercxkens. Sy weten haer dry-

[fol. a4r]

voudighen steert so uyt te breyden op het water, dat de reste van haer lichaem bequamelick daer op verheven staende kan steunen.

Dese dierkens hebben haeren oirspronck uyt een aerd-worm, die pooten heeft, welcken worm daer na verandert wert in een beestken dat geen pootjens heeft als het uyt de aerde te voorschijn kompt. Het is omvangen met een seer wit vliesken, ende als dat vliesken opghebroocken is, dan begint het te vliegen; 'twelck ghemeenelick gheschiet ontrent het feest van den H. Oduphus. Dit vliegen deser dierkens duyrt dry daghen lanck, so nochtans, dat alle de ghene die des smorghens te voorschijn komen, des avonds sterven. Terwijl dese dierkens met haere steerten op het water steunen ende spelen, so wordense lichte-

[fol. a4v]

lick vande visschen ghevanghen ende opgeëten, ende daerom wordense vande visschers aes ghenaempt, om datse de visschen tot voedsel verstrecken.

Uyt het voor-verhaelde ende uyt het gene Augerius Clutius beschrijft uyt de antwoorden Petri Crachtii, op eenighe vraghen raeckende dese dierkens blijckt; dat dese vlieghende dierkens haeren oirspronck hebben uyt seeckere wormen, diemen seght dat lange te voor sich inde aerde onthouden hebben, ende daerna tot veranderinge komen, even op so een wijse als vande rupsen is getoont; uyt welcke veranderinghe dese vier-voetige dieren voort-komen. Dese wormen worden vande visschers ghebruyckt tot aes om visch mede te vangen, ende om datse teer ende sacht zijn, so steec-

[fol. a5r]

kense den angel door het hooft 'twelck hardtachtigh is, om te beter vast te blijven. Dese wormen zijn snel in haer beweginghe, peersch van koleur, maer worden allenxkens gheel-achtigh. Het gemeen gevoelen is, datse saedt werpen eerse beginnen te vliegen, ende dat daer uyt weder andere wormen voort-komen, hoewel andere dencken datse uyt de kley haren oirspronck nemen. De Visschers seggen dat als het water leegh vloeyt, datse dan haer dieper inde aerde versteecken; maer hoe hooger het vloeyt, hoe datse hoogher sich na het oppervlack der grondt begeven. Item hoe kleynder datse zijn, hoese ondieper inde aerde bevonden worden; ende hoe grooter, hoe dieper.

Terwijlen (seght den ghemelden Petrue Crachtius) dat dese dierkens

[fol. a5v]

vlieghen, so en ghebruyckense geen spijse, sy vliegen gheduyrichlick ontrent het opper-vlack des waters ende den oever, somtijts vliegense oock over het landt, maer keeren al weder tot de revier, in welcke sy eyndelick in een ontelbaere menighte versmooren, ende vande visschen ende voghelen geëten worden.

Dese dierkens segt (Aug. Clutius) na datse de ghedaente van een worm af-geleght hebben, houden haer stil sonder beweghen, ende worden met een dun vliesken als een schel of schorsken over-trocken, welcke ghebroocken zijnde, so kompt daer uyt, als uyt een ey, een dier dat vier vleugels ende ses pooten heeft; ende wort dan eerst volmaeckt, na dat het sijn derde gestalte heeft aengedaen; doch middeler-tijdt alse in hare verande-

[fol. a6r]

ringhe zijn, en ghebruyckense gheen spijse, maer wel so lange sy onder de ghedaente van een worm leven: in welcken tijdt, sy met haer hooft dat niet alleen hardt is, maer oock met hoornkens voorsien, de aerde seer bequamelick weten te door-booren. Oock hebbense een steert, die haer als een roer dient, met welcke sy haer selven in het swemmen weten te behelpen, ende haren koers te bestieren.

Dus ver hebben wy kortelick uyt verscheyden Schrijvers by een ghebracht 't gene aenmerckens waerdigh is aen-gaende dese eenen-dag-levende dierkens, waer by nu met een woordt, tot een besluydt mach ghevoeght werden 't geen ick selfs daer van hebbe bevonden, ende seer wel met de voor-gaende beschrijvinghe

[fol. a6v]

over een kompt. Want in het jaer 1652 den 23 Julii ben ick van Middelburgh ghevaeren nae Rotterdam, ende komende ontrent den avondt op de Maes ontrent Dordrecht, sagen wy dat allesints rontom ons vloogh een ontelbare menichte van dierkens, ontrent een vinger lanck, gheheel wit, met dobbele steerten, ende yeder hadde vier vlercken ende ses pooten, ende vervellen even gelijck de Zijde-wormen. De Hollanders noemen dese dierkens Haft, ende om datse so dicht ende in sulcken groote menichte vliegen, so is daer van een spreeck-woordt gekomen, waer door, alsmen wil uyt-drucken een groote menichte van menschen; die by een loopen, datmen segt, het wasser so dicht, of daer wasser so veel als Haft; want als my dese dierkens ontmoete-

[fol. a7r]

den, so vlogense in sulcken overvloet allesints rontom ons schip ende lichaemen, als de sneeuw-vlocken inden winter, als het dichte sneeuwt, ende met den sonnen onder-ganck vielense alle in het water tot een aes der visschen. Doch uyt vergelijckinghe van mijn ervarentheydt ende der andere, die ick uyt verscheyden Schrijvers by-gebracht hebbe, is ligt af te nemen, dat na de verscheydentheydt der plaetsen, dese dierkens, in ghedaente, vlercken ende so voorts verscheyden zijn; hoewelse in 't gemeen ten aensien van haren oirspronck, aerdt ende onderganck, groote ghemeenschap hebben.

Vaert wel.