Acolastus

Latijnse tekst met Nederlandse vertaling

[p. 58]

tekstkritische noten

Prologvs

constans senariis.

Vos nulla captet, obsecro, admiratio,
Quod hic videtis, optimi viri, novos^2/3
In apparatu scaenico titulos, novam
Qui nos daturos esse fabulam arguant.
Haud me latet, quanto odio vocabulum
Novi laboret; verum enimvero hic novis^6.
De dogmatis ne μν̃ quidem; paradoxa nos^7.
Nullo loco dignabimur. Notum omnibus
Est argumentum, quod palam tractabitur,
Sed comicis strictum metris. Ne nescias:
Evangelion nota parabola prodigi
Vitam recenset filii; illam scilicet
Nunc exprimemus ludicra actiuncula,
Cuius sub involucro habes mysterion.
Sed audio inter vos susurria nescio
Quae de nova impudentia et cornicibus.
Sane impudens non sim, quod artem musicam
Tractare iudicaverim omnibus quidem

6. editio prima: laboret, Verum - 7. ed. I: ne μὴ quidem; Bolte: μν͂ - 8. ed. I: dignabimur, notum - 10. ed. I: nescias, - 12. ed. I: filii, Illam - 15/16. ed. I: susurria, nescio Quae, de

2/3 namen die nieuw zijn op 't toneel, d.w.z. andere dan die men bij Plautus en Terentius ontmoet, apparatus scaenicus is eigenlijk toneeluitrusting.

6. dat woordje nieuw, bedoeld in de zin van vernieuwing tegenover de geijkte traditie. Er staat eigenlijk: onder hoe grote haat dat woordje nieuw lijdt.

7. zelfs geen m.m.-gebrom. Het Griekse μν̃ duidt een nasaal, met gesloten lippen voortgebracht gebrom aan; paradoxa betekent eigenlijk: dingen die in strijd zijn met wat aan ieder juist schijnt, vandaar ook tegen de rede strijdende uitspraken; het is hier echter niet in logische zin gebruikt, maar eer als aequivalent van ketterij.

[p. 59]

Proloog.

Verbaast u niet, ik smeek 't u eedle heren,
dat gij hier namen ziet, die op 't toneel
u nieuw zijn en ons zo komen beschuld'gen
dat wij een nieuw soort spel u spelen gaan.
't Ontgaat mij niet, wat weerzin wekken kan
dat woordje ‘nieuw’, maar heus van nieuwe léér
is hier zelf geen mm.-gebrom te horen,
en nergens wagen w'iets dat strijdig is
met het gemeen geloof. Ons onderwerp,
kent zeker ieder; 't wordt hier onverholen
behandeld in een snoer van blijspelverzen.
Dit ter herinnring: 't evangelie meldt
in de gelijkenis u wel bekend
de levensgang van den verloren zoon.
Dat gaan wij nu vertonen in ons spel,^{13. (15).}
voor u inkleding van zijn diepe zin.^{14. (16).}
Maar 'k hoor dat onder u ik weet niet wat
gefluisterd wordt van nieuwe onbeschaamdheid
van kraaien die wij zouden zijn. Waarachtig^{16. (19).}
'k verdien dáárom niet onbeschaamd te heten,
dat 'k allen vrij acht dichtkunst te bedrijven,

13. (15). ludicra actiuncula. actiuncula betekent meestal een klein pleidooi; ik vat het hier op als demin. van actio = handeling, voordracht, ludicra actiuncula is dan spelhandeling of kortweg (toneel)spel.

14. (16). mysterion verborgen geloofswaarheid.

16. (19). cornices, kraaien, als bijzonder slimme en babbelachtige vogels. Hier wordt vooruitgelopen op het spreekwoord in vs. 24/25, zie daar.

[p. 60]

tekstkritische noten

Licere, cuius palma vel Terentio
Teste in medio sit posita. Laudi non potest
Non esse, quod rudes tirunculi velint^{21. (24).}
Virtutis edere specimen vel per iocum,^{22. (24).}
Ut serio ausint hostibus concurrere.
Tum nolo quisquam nos putet cornicibus^{24/25. (28).}
Configere oculos, quod domi nostrae recens
Nata actione gratiam nobis bonam
Venemur a vobis probatis fabulis
Plauti atque item Terentii velut simul
De ponte deiectis. Nihil nos, Zoile,^{29. (32).}
Vel dente vel livore tuo commoveris.
Etenim Terentio atque etiam Plauto suas
Laudes ut optimis poetis stare qui
Nolit, meretur is quidem probra omnium.
At nos poemate hoc etiamnum a follibus
Calente nemini suam ademptum gloriam
Venimus ipsi inglorii; tantum id studet
Grex histricus, vobis levare nauseam,
Quam plurimam accepistis ex iis fabulis,
Quas vel panis frusto exciti quidam exhibent
Frequentius quam doctius, palmarium
Sibi pollicentes inde, quod bonas male
Semel atque iterum recoxerint comoedias,
Quibus suam scabiem adfricant illi haud minus
In explicando quam exhibendo. Ringitur

20. ed. I: posita, Laudi - 22. ed. I: iocum. - 23. ed. I: concurrere (zonder punt) - 32. ed. I: stare, qui - 35. ed. I: Calente, - 36. ed. I: inglorii, tantum; Bolte: inglorii: tantum - 44. ed. I: exhibendo, Ringitur

21. (24). tirunculi bij deze recruten is gedacht aan de leerlingen in 't vak die hun proefstuk nog moeten maken om tot het gilde te worden toegelaten.

22. (24). virtus hier in de ruime zin van deugdelijkheid, hoewel in 't Latijn bij tirunculi ook het begrip moed meespeelt.

24/25. (28). cornicibus configere oculos, de kraaien de ogen uitsteken. Het Lat. spreekwoord heeft veelal de betekenis van: de slimme nog te slim zijn. De hier bedoelde zin blijkt uit de omschrijving van Erasmus: ‘ut is videatur cornicum oculos configere, quiquis ea, quae antiquitas magno consensu approbavit, damnare ac rescindere convellereque conetur.’

29. (32). de ponte deiectus, een zegswijze ontleend aan de wijze van stemmen te Rome, zinspeling op het spreekwoord: sexagenarios de ponte eici oportet. De pons is het smalle bruggetje, dat naar de stemurn leidt, waarvan men dus, volgens dit gezegde, de zestigjarigen moest afwerpen, daar ze niet meer meetelden.
Zoilus was een criticus, die het waagde Homerus aan te vallen.

[p. 61]

 

waarvoor de palmtak, naar Terentius' woord,

 

ieder bereikbaar is. 't Is zeer te loven,

 

dat ongeoefende recruten van hun kunnen

25

zij 't ook in scherts een staaltje willen geven,

 

zodat ze straks hun vijand durven staan.

 

Voorts wil ik niet, dat iemand ons beticht

 

de kraaien d'ogen uit te steken, nu wij door

 

't acteren, pas in eigen huis begonnen,

30

bij u een goede roep najage', alsof

 

wij 't meesterwerk van Plautus en Terentius

 

terzijde schoven. Neen, gij, Zoilus,

 

hebt ons door bijtende kritiek of nijd^{30. (33).}

 

niet aangevuurd; wie maar roem weigeren zou

35

aan Plautus of Terentius, d'allerbesten,

 

verdient voorzeker aller mensen hoon.

 

Maar met dit dichtwerk, heet nog van de smidse,

 

komen wij, zelf nog roemlóós, niemands roem^{34/35. (38).}

 

bestelen. Onze spelerstroep verlangt^{32-45. (39-48).}

40

niet meer dan dit: de walging weg te nemen

 

door u zo sterk gevoeld bij zulke stukken,

 

die sommigen voor een broodkorst u vertonen,

 

wel vaak, maar minder knap, een meesterstuk

 

zichzelf dáárvan belovend, dat ze slecht

45

de goede stukken eens en weer opkoken,

 

waaraan ze dan hun eigen schurft afwrijven

 

in voordracht als in spel. - Daar hoor ik grommen^{44. (47).}

30. (33). vel dente vel livore, letterlijk hetzij door de tand, hetzij door de nijd. Gnapheus dacht waarschijnlijk aan Ovidius, Ex Ponto III, 4, 73: ‘Laedere vivos/Livor et iniusto carpere dente solet.’

34/35. (38). poema a follibus calente, letterlijk nog gloeiend vanwege de blaasbalgen.

32-45. (39-48). geven een felle kritiek op minderwaardige opvoeringen van antieke comedies. Hier blijkt welke bedoeling, ook artistiek, Gnapheus en andere schoolspelschrijvers hadden.

44. (47). ringi is eigenlijk grommen en de tanden laten zien, gezegd van een hond. De dichter veronderstelt, dat iemand onder 't publiek woedend wordt om zijn kritiek op gewone opvoeringen.

[p. 62]

tekstkritische noten

Ibi nescio quis. Heus tu, quid ardent lumina?
Ecquid caput motas quasi iratum admodum?
Vah, an ulcus est tactum tibi? Credo, quia
Malum videre interminari. Sed tibi, en^{48/49. (51/52).}
Unguem hunc medium! Placere enim tantum bonis
Studemus. Ii nunquam vitio vertent, sui
Quod senserint studio fieri, si non satis
Feliciter per omnia, sedulo tamen.
Quod restat, o spectator optime, ne grave
Tibi sit silentio favere litteris,
Dum intenditur grex noster actiunculae,
Quam suscipit, tibi ut operam suam probet.
Quod si placebit interim, nil amplius
Memineris atque debitum plausum dare.
In prologo haec satis. Periocha sic habet:
ik weet niet wie. Jij soms? Je ogen branden?
Wat schud je 't hoofd als was je vreeslijk kwaad!
Bah, is je tere plek bezeerd? 'k Geloof 't,
omdat je schijnt met slaag te dreigen. Kijk
voor jou mijn middelvinger! Want behagen
dat willen wij de goeden slechts. Die vitten
nooit op wat naar zij zien gedaan wordt
uit liefde voor hen zelf en argeloos,^{52. (55).}
al valt niet alles steeds gelukkig uit.
Tot slot, 't valle u niet zwaar, geëerd publiek,
de letteren met stil-zijn te begunstigen,
terwijl de troep zich toelegt op het spel,
dat z'onderneemt om u haar dienst te tonen.
Bevalt 't u, denk dan aan 't verdiend applaus!
Voor een proloog volsta dit. Nu volgt d'inhoud.^{60. (64).}

45. ed. I: heus tu? - 49. ed. I: medium - 50. ed. I: Studemus, Ii - 59. ed. I: habet. - 61. ed. I: Iuniorem, - 67. ed. I: eximeret, - 69. ed. I: filium.

48/49. (51/52). en unguem hunc medium, letterlijk zie hier mijn middelste nagel, of mijn middelvinger. Het gebaar dat Gnapheus hier aanduidt, geeft Palsgrave in de omschrijving van zijn vertaling aldus weer: lo here is a pot for the, the whiche at these dayes we make to a person by puttyng of our nyddell fynger into our mouthe and poynte with the same fynger to hym, whan we have done.

52. (55). sedulo eigenlijk zonder list, hier m.i. in de oorspronkelijke zin: argeloos, en niet: ijverig.

60. (64). abdicat abdicare is verstoten, niet erkennen, verloochenen. Van een verstoten van de jongste zoon spreekt de bijbelse gelijkenis echter niet.