Over René Gysen

[p. 13]

van artistiek concretum naar wetenschappelijke hypothese
Willy Roggeman

‘Grillige Kathleen’ door René Gysen. Complex door de stilistische verscheidenheid. In de eerste hoofdstukken sterk het klimaat van Musil samen met dat van de Kafka der ‘Betrachtung’-novellen. De sterkte van de artistieke expressie ligt in deze hoofdstukken op een ander niveau dan de verstandelijke of psychologische argumentatie en interpretatie. Het is de methode van de uitdrukking zelf die er fascineert, de stijl dus. In het verder verloop - vooral in ‘De herinnering’ en ‘Nabokov's Lolita Syndroom’ die het boek afsluiten - wordt de lezer minder gefascineerd door de stilistische kwaliteiten, niet omdat zij ontbreken maar omdat zijn aandacht als een totaal van energie zich heeft moeten spreiden over verschillende factoren: de substantie van het ‘verhaal’, de wens (subjectief) dat de puzzel gelegd zal geraken, de psychologische duidingen die sterker gaan doorwegen, het net van combinaties, associaties, marginalia, verwantschappen, imponderabilia, dat een naar zijn voltooiing glijdend boek steeds spant en dat naarmate het boek vanuit diverse optieken boeiend is, de kritische vermogens van de lezer inspint, verlamt, zodat hij uiteindelijk (dat heb ik altijd bij de eerste lectuur van een goed boek) in het boek is. De grenzen tussen het lezend subject en het autonoom dingkarakter van het werk worden doorbroken ten gunste van de autonomie van het boek. De lezer geeft zich aan het boek, hij vergelijkt en toetst niet meer, maar groeit mee in de structuur van het werk. Het is een persoonlijk signaal waaraan ik een werkelijk goed boek herken.

‘Grillige Kathleen’ biedt dus meerdere stijlfasen die een gegeven of een

[p. 14]

probleem op meerdere manieren uitdrukken of stellen. Indien zij alle geïntegreerd worden, toont zich een complexe totaliteit die meer is dan de som van de afzonderlijke fasen. Dat is meteen het bewijs van de organische structuur van het werk. Ik benader dit boek niet graag vanuit de psychologische hoek omdat die eenzijdigheid zich ten koste van andere mogelijkheden doorzet en omdat ik meen dat het ook de auteur zelf in laatste instantie niet te doen is om een psychologisch geval maar om de creatie van een mythische realiteit. Het inleidend hoofdstuk, ‘De geboortestad’, signaleert zeer duidelijk de mythische dimensie. ‘Grillige Kathleen’, ‘De ruiter die zijn stenen wolken kort liet kappen’ (een satirische monstertitel, een gedrocht van Lampo en Daisne) en ‘Met gesloten deuren’ brengen door abrupte montage een aantal dossiergegevens zonder lijm- en voegwerk. De fragmenten bewaren én hun autonomie én hun ambivalentie. In deze hoofdstukken is de stilistische suggestiviteit het sterkst, omdat door de aard van de fragmenten zelf de lezer steeds teruggeworpen wordt op de artistieke waarde van de zin (la phrase), die de cellulaire eenheid van dit proza is. Op pagina 41 commentarieert de auteur deze hoofdstukken: ‘Twee mannen, die zozeer op elkaar gelijken dat het wel tweelingbroers zouden kunnen zijn, maar het zijn toevallig zwagers, spraken hun passie voor Kathleen uit. Essentieel was de menselijke stem. Niet het verhaal natuurlijk. Dat is slechts middel.’ Het is een bevestiging van de indruk die de lezer opdeed. ‘The Birds Kathleen Geraldine Light Neon Town Sez O-Kay’ is een andere stilistische fase. De menselijke stem is niet langer de inzet. Het doel wordt nu de expressie van een werkelijkheid - de moderne stad - waarvan de twee meisjes slechts exponenten zijn. De stad gaat doorheen hen zoals zij doorheen de stad lopen. De essentie van deze werkelijkheid is het onpersoonlijke, de leegte, waarin alle elementen verlengstuk van elkaar zijn. De stilistische kern is verschoven van het autonoom, ambivalent fragment dat door de zin als cel gedragen werd naar de uitdrukking van een

[p. 15]

algemene transparantie die door het hoofdstuk als geheel wordt uitgedrukt. Pas hierna krijgt het boek zijn wending naar het psychologische. Indien men de mythische introductie ‘De geboortestad’, de drie dossierhoofdstukken en de duiding van de realiteit stad samenneemt, wordt het duidelijk dat het boek kwantitatief een derde gevorderd is. Het tweede derde, ‘De herinnering’, is een subjectief-psychoanalytische interpretatie van de puzzelfragmenten in het eerste derde. Het Kathleen-centrum wordt vervangen door het moeder-centrum, de evolutie van het hoofdstuk biedt de duiding van de psychische relatie van de twee sleutelingrediënten. Het schrijvend ik tracht een subjectieve helderheid te verwerven door een analogieduiding. Ook dit deel beslaat een derde van de omvang van het werk. In het laatste derde, ‘Nabokov's Lolita Syndroom’ wordt de problematiek opnieuw door een analogiegeval benaderd, maar volledig objectief nu en zodanig dat de voorafgaande fasen onuitgesproken als synthetiserend voorbeeld samengenomen worden.

De totale structuur is dus tweemaal drieledig. Drieledig in de eerste fase: mythische introductie - montage van subjectieve fragmenten - transparantie van een geobjectiveerde realiteit; en drieledig in de totaliteit: fase 1: knoop; fase 2: subjectief-psychologische ontknoping; fase 3: objectief-analytische interpretatie van fase 1 en 2 door een analogiegeval. De gradatie is deze van een inductieve veralgemening waardoor van een artistiek concretum naar een wetenschappelijke hypothese wordt opgeklommen. Hierbij dient echter aangestipt dat het analogiegeval, indien het wel aanspraak kan maken op een zekere gelijkaardigheid, toch nooit tot de gelijkheid kan reiken. Dat is een sine qua non van dit soort veralgemening. Lolita is Kathleen niet, zij is er ook niet aan gelijk. De problematiek van beide figuren baadt wel in een analoog klimaat.

Twee enigmatische formuleringen schijnen voorbij de gegevens van het thema de zin van het oeuvre van de auteur uit te drukken:

1^o	pag. 30: ‘De schrijvers zinspelen op dit mythologisch gebeuren om

[p. 16]

	een wonderlijke geboorte te typeren die plaats grijpt te midden van dood en ontbinding.’
2^o	pag. 36: ‘Ik kan niet meer leven zonder geest geworden lichaam of zonder lichaam geworden geest.’

Beide uitspraken drukken de ambivalentie van de mogelijkheden uit, de yin/yangschommeling van de krachten, de metamorfose van lichaam en geest, schepping en vernieling. Meer dan een puzzel is ‘Grillige Katheen’ een methode in het puzzelen. En hierdoor komt het irrationele en rationele tot evenwicht.

(Uit: ‘Homoïostase’, 1966)