Poëzie en proza

(2002)–Guido Gezelle– rechtenstatus

Commentaar Proza

pagina	regel
		<brief aan e. van oye, 28 februari? 1858>

		Brief waarin Gezelle commentaar levert op het optreden van Eugène Van Oye in de Société Littéraire of Lettergilde van het kleinseminarie te Roeselare. Van Oye las op zondag 28 februari 1858 zijn gedicht De Vlaemsche Maegd voor.

		Basistekst: autograaf (Gezellearchief, Brugge). Het postscriptum staat op een apart vel. Jub. Br. 1, 2-5.

		Datering: 28 februari? 1858.

		Ingrepen
281	16	't is < tis
	21-22	beeldachtig, < beeldachtig
	22	waeijerig, < waeijerig
	25	Belgisch < Belgis
	30	wat is ze toch inderdaed < wat is toch inderdaed
	35	bas-relievos < bas relievos
	36	zoo, < zoo
	40	Grieksch < Grieks
282	2	Homeer < Home
	7	't gedacht, < 't gedacht
	13	dwangschoe; < dwangschoe
	14	stom is, < stom is
	14	die geen tael heeft, < die geen tael heeft
	17-18	half ontwikkelde < hal ontwikkelde
	28	de onze, < de onze
283	6	wat is 't < wat is t
	10	verkwynen < verkwynend
	12	op anderen; < op anderen
	15	goed, < goed
	15	beware, < beware

281	5	In festo Sti Oswaldi A.D. 58: Oswald(us), bisschop van Worcester, aartsbisschop van York (†992) wordt gevierd op 29 februari (cf. De Ram 1846, 499-501). Waarschijnlijk schreef Gezelle zijn brief nog dezelfde dag van Van Oyes optreden (28 februari, met vergissing van dagheilige). Het is ook mogelijk dat Gezelle zijn brief de dag erna schreef, met vergissing van kalenderdag (niet 29 februari, maar 1 maart; 1858 is geen schrikkeljaar).
	9	verschillige: verscheidene.
	15-16	gister avond geschreven heb: (niet bewaarde brief die Gezelle vermoedelijk schreef de avond vóór Van Oyes optreden).
	16	't gevoelen: het aanvoelen, de indruk.
	16	Mheer Vanhove: Mijnheer Bruno Vanhove (1819-1891), leraar retorica aan het kleinseminarie en directeur van de Lettergilde.
	17	vloeibaerheid: vlotheid.
	17	Vlaemsche Maegd: het episch gedicht is onder de titel Vlaanderens Maagd

281		opgenomen in de eerste poëziebundel van E. Van Oye, nl. Morgenschemer. Gent, 1874, 41-54. Daar gedateerd Januari 1857.
	19	schouwt: aanschouwt.
	22	waeijerig: luchtig.
	24	phantastieken: fantastische, op de verbeelding berustende, onwerkelijke.
	28	aerdig: vreemd.
	29	artificiele: lees artificiële.
	29	geflikt: vluchtig bij elkaar gegooid.
	29-30	eenthoeveel: enkele.
	33	beter vast: beter begrepen.
	34	kunnen: kennen.
	39	onder den voet brengen: onderwerpen.
282	1	Bossuet: J.-B. Bossuet (1627-1704), Frans bisschop, redenaar en polemist.
	1	Racine: J. Racine (1639-1699), Frans dichter en toneelschrijver.
	2	Homeer: Homerus (8e eeuw v. C.), Grieks episch dichter.
	2	Virgile: Vergilius (70-19 v. C.), Latijns dichter.
	2	leidstok: stok om iets te leiden, syn. richtstok? (fig. voorschrift).
	6	pétaelsysteem: systeem van de p-taal, het kinderlijke taalspel, waarbij elke lettergreep herhaald wordt door een p.
	10	verkrimpt: (fig.) wordt misvormd, mismaakt, kreupel.
	11	misbezorgd: slecht, verkeerd verzorgd.
	12	vernypenden corset: dwingend rijglijf.
	13	Sineesche: Chinese
	13	dwangschoe: dwangschoen. Vgl. Gezelles artikel Kleene voeten groote hoofden in RdH 2 (1866-1867), nr. 38, 301 over de cultus van de kleine voet bij Chinese vrouwen. Hij schrijft er over de ‘nauwe schoenen’ die als ‘prangende voetijzers’ de voeten verminken.
	19	botst af: stuit af.
	23	te reke: achter elkaar.
	24	hael: vaart.
	25-26	ils sont 40 là bas qui ont de l'esprit comme quatre: ‘Ils sont là-dedans quarante, qui ont de l'esprit comme quatre’: met hun veertigen hebben zij daar maar geest (verstand) voor vier. Spottende uitspraak van Piron over de veertig leden van de Franse Academie. Alexis Piron (1689-1773), Frans dichter en toneelschrijver, is vooral bekend voor zijn spitse epigrammen, ondermeer tegen de Franse Academie. Hij werd geen lid na een veto van koning Lodewijk xv. (Grand Dictionnaire Universel du XIXe siècle, t. 12, s.v. Piron). Gezelle verwart met Paul Scarron (1610-1660), Frans toneelschrijver en auteur van burleske werken.
	33	vele hooge redens: gewichtige gronden.
	34	stake ik: houd ik op.
283	2	verscheen: gescheiden.
	3	de eene onderlinge: de ene ten opzichte van de andere.
	11	weigerlijk: met behoedzaamheid, met terughoudendheid.

		(Lit.: Westenbroek 1967, 26-28).

		<brief aan e. van oye, 22 juni 1858>

		Basistekst: autograaf (Gezellearchief, Brugge). Jub. Br. i, 16-19.

		Ingrepen
284	14-15	is 't < is t
	22	Is 't < Is t
	24	is 't < is t
	25	is't < is t
285	4	Hy < hy
	5	Hy < hy
	8	zal, één < zal één

		Datering: Sinte Paulinus-dag (22 juni) 1858.

284	7	belet: bemerkt.
	7	zat: verzadigd.
	12-13	per amica silentia lunae: bij de vriendelijke stilte van de maan (Vergilius, Aeneïs 2, 255).
	13	al te mets: soms.
	13	benauwd: bang.
	23	aengaen: lastig vallen.
	24	nahen: nabije.
	26-27	Sinte Julianas dag jongstleden: nl. 19 juni 1858. De H. Juliana Falconieri (1270-1341) stichtte de Mantellaten, een vrouwelijke tak van de derde orde van de Servieten, die zich vooral bezighielden met ziekenzorg en goede werken.
	31	Juliana! zuivere Maegd...: toen Juliana, die op haar sterfbed door haar ziekte de communie niet kon ontvangen, vroeg om de hostie op haar borst te leggen, verdween die op mirakuleuze wijze en bleef er op haar lichaam enkel een afdruk over van het kruisbeeld dat op de hostie stond.
285	19	Jacopone: Jacopone da Todi (Jacopo de' Benedetti), Italiaans franciscaan en dichter (1236-1306). Gezelle nam in 1860 van deze auteur de tekst ‘In foco amor me mise’ op in de kleine bloemlezing Alcune Poesi de' Poeti Celesti, die hij uitgaf in zijn functie van ‘professore di lingue’. Hij vertaalde ‘In foco...’ ook in het Nederlands voor de bundel De legenden van Sinte Franciscus van Assizie (1861) van zijn vriend Victor Huys. Dezelfde vertaling verscheen naderhand in de bundel Liederen, Eerdichten et Reliqua (cf. ‘In foco amor mi mise’).
	21	spokende: schertsende.
	34	slachten: lijken op.
	34-35	Tobias' goeden Engel Raphaêl: Tobias is één van de hoofdpersonages uit het bijbelboek Tobit. Toen hij in opdracht van zijn vader Tobit een gevaarlijke reis moest ondernemen, werd hij geholpen door een reisgezel, Azarias, die zich op het einde van het verhaal bekendmaakte als de engel Rafaël.
	35-36	videbar (...) utor! (Tob. XII. 19): ik scheen wel met ulieden te eten en te drinken; maar ik gebruik eene onzichtbare spijs, en eenen drank dien de menschen niet kunnen zien.

285	39-40	Engel Raphael qui ducit et reducit: verwijst naar Tob. xii, 3: Me duxit et reduxit sanum (Hij [de engel Rafaël] heeft mij gave weg-en weêrgeleid.)

		(Lit: Lissens 1965, Van Vlierden 1967, 60-67.)

		tot de studenten van 't kleen seminarie te rousselaere

		Deze prozatekst fungeerde als voorrede bij Vlaemsche Dichtoefeningen (1858, v-x), en werd ook in de edities van 1878 en 1892 opgenomen.

		Basistekst: Dichtoefeningen 1892, 3-8. Jub. d, 3-8; vd 1, 62-66.

		Datering: 13 mei 1858.

		Ingrepen
289	14	zijn < zijne
	37	Vlanderen < Vlaanderen
290	28	aleer < alleer

287	7	bij rechte: met recht en reden.
	12	goed van meeninge: goed bedoeld.
	14	mondsprake: tongval.
	16	vooren te staan: te verdedigen.
	23	aan te sperken: aan te sporen.
	24	van langst om: altijd maar.
	25	't roert alles: alles beweegt.
288	1	Kwaepenninck: ‘kwade penning’, vals geld.
	11	treffelijke: eerbare.
	13	ongeborgde: niet ontleende.
	15	Hope: ik hoop.
	16	uwen kant keeren: uw deel van het werk doen.
	19	recht: rechtvaardig.
	19	zeedbaar: zedig.
	29	Naiaden: waternimfen.
	31	Eool: Aeolus, de god van de winden, die op het mythische eiland Aeolia de winden naar believen uit hun kerker kan bevrijden.
	34	geen Godin: nl. de godin Luna (Gr. Selene).
	35	't beeld der zuivere Maged: het symbool van de zuivere maagd Maria. Deze passage verwijst naar het dogma van de Onbevlekte Ontvangenis van Maria (1854) waar Gezelles vriend J.B. Malou, toen bisschop van Brugge, actief voor geijverd had. Al in de veertiende en vijftiende eeuw zijn er voorstanders van deze leer van de ‘immaculata conceptio’, een leer die inhoudt dat Maria al van in de moederschoot vrij was van de vloek van de erfzonde. Sinds de zeventiende eeuw werd Maria Onbevlekt Ontvangen in de iconografie o.a. voorgesteld als een mooi, jong meisje, met de voet op de maansikkel als symbool van kuisheid (cf. de Apocalyps).

		Deze iconografie werd door J.B. Malou als voorbeeldig aanbevolen.
288	37	wier: aan wie.
289	1	Philomele: de nachtegaal. (cf. Ovidius, Metamorfosen 6, 412 e.v.).
	6	polken: met de hand de aarde omwoelen om er onkruid uit te halen.
	11-12	Den Vlaming (...) en valt: voor de Vlaming valt (er geen wijn te drinken).
	19	pinkelt: parelt.
	20	uit edel zaad gezoden: uit edel zaad gekookt (bij het brouwproces).
	24	buiken: bijenkorven.
	25	de mee: de mede (een honingdrank).
	26	koolzastruiken: koolzaadstruiken.
	30	niet meerder zou 'k u geren: niet groter zou ik u begeren.
290	2	Hemelblomkes lezen: zielen voor de hemel plukken.
	24	dichtpatroonen: poëziemodellen.
	28-29	Maerlant, ‘den Vader Vlaamscher Dichtren al te gader’: Jacob Van Maerlant (13de eeuw) werd reeds in de veertiende eeuw vereerd als ‘vader der Dietse dichteren algader’ (Van Oostrom 1998, 11). verschooninge: excuses.
	33	Ende omdat ic Vlaminc ben: komt, zoals Gezelle zelf aangeeft, uit de Proloog van Maerlants Sinte Franciscus leven (uitgegeven in 1847-1848 door J. Tideman). Gezelle citeert met name v. 125-130, waarin de auteur zich bij zijn opdrachtgevers, de Utrechtse minderbroeders, verontschuldigt voor zijn naar hun aanvoelen misschien wat vreemd taalgebruik (Van Oostrom, o.c., 404):
			Men moet om de rime souken Misselike tonghe in bouken: Duuts, dietsch, brabants, vlaemsch, zeeus, Walsch, latijn, griex ende hebreeus.
291	1	de woordenlijst: Gezelle voorzag de bundel Vlaemsche Dichtoefeningen (1858) van een ‘Woordenlijst’ (198-212), die in de tweede en derde druk (resp. 1878 en 1892) echter achterwege bleef.

		(Lit.: Malou 1856, 59 e.v., 118, Van Laarhoven 1992, 207).

		de varende vrouwe

		Basistekst: 't Jaer 30, 16 oktober 1864.

		Datering: vóór 16 oktober 1864.

		Ingrepen
292	25	gekapeld < gekappeld
294	11	vernesteld < vergesteld

		Titel: De varende vrouwe: de reizende vrouw. Cf. ‘Die varende vroue’.

292	5	al te mets: soms.
	5	geweldig: met geweld, met grote kracht.
	6	draeiputten: draaikolken.

292	6	danig: geweldig.
	8	malen: draaien.
	8	takkelingen: kleine takjes.
	15	puidshoofden: dikkopjes.
	16	puiden: kikkers.
	16	opgemalen: (door malen) naar boven gebracht.
	16	toen: dan.
	18	geluw: geel.
	18	sperrebloeisels: sparrenbloesems.
	22	afgewrongen: losgerukt.
	24	t'hoope: samen.
	24	donk werk: een ineengewonden hoopje vlasafval.
	25	gekapeld: in kapellen gezet, nl. in hutvormig opgestelde vlasbundels.
	26	voeten: lengtemaat (25 à 32 cm).
	27	Dermonde: Dendermonde (Fr.: Termonde), een vestingstadje in Oost-Vlaanderen, aan de monding van de rivier de Dender.
	28	jongheid: jonge man.
	28	den grooten storm te Meessen: cf. de toelichting bij het gedicht ‘Die varende vroue’.
	29	over eenigte jaren: enkele jaren geleden.
	29	subitelyk: eensklaps, plotseling.
	30	gevrongen gelyk ne scheuteldoek: (uit)gewrongen als een vaatdoek.
	31	konvooi: trein.
	32	tamelyken: vrij grote.
	33	alshands: in elk geval.
	33	genoeg en zoovele: in ieder geval zo.
	38	duist: duizend.
	39	niet: niets.
293	1	gasten: kerels.
	9	misslag: vergissing.
	17	schuifelen: fluiten.
	28	kobbenetdraden: spinnewebdraden.
	30	ievers: ergens.
	31	verbrodde: verknoeide.
	32	op iemand gezien had: op iemand gemunt had.
	35	happe: bijl.
	40	Sint Eloi: de H. Eligius (588-660) (in het Frans ‘Eloi’). Bisschop van Noyon. Hij verkondigde het geloof voornamelijk in het gebied rond Gent en Kortrijk.
	40	Sint Trudo: geloofsverkondiger in Haspengouw, waar hij ca. 657 de abdij stichtte waar de stad Sint-Truiden haar ontstaan aan dankte. Overleden in 693.
294	1	uitgeweerd: uitgezonderd.
	7	verdicht: gefantaseerd.
	11	vernesteld: verward.
	18-19	te rade wierd: het plan maakte.
	22	styf: hard.
	27	de vâre en de vrouwe: de vader en de vrouw.
	32	die leelyke danseresse (...) die danste voor Herodes den koning: nl. Salomé, dochter van Herodias, de tweede vrouw van Herodes Antipas (cf. Mc. 6, 14-29, Matth. 14, 2-11).

294	36	eentwaer te na gesproken: op een of andere manier beledigd.
295	8-9	de belofte (...) in onzen voorigen en in onzen eersten numero gedaen: in het vorige nummer van 't Jaer 30 (9 oktober 1864), had Gezelle inderdaad meegedeeld dat er in Amerika ‘een geheel konvooi opgepakt is van de ‘varende vrouwe’ en dat hij in het volgende nummer zou uitleggen wat hij daarmee bedoelde.

		tale

		Basistekst: Rond den Heerd 1 (1865-1866), nr. 1, 2 december 1865, 7. In de ‘Inhoudstafel’ gesigneerd met G.G. Jub. Kl. h., 164-165.

		Datering: vóór 2 december 1865.

		Ingrepen
296	16	beweegt < beweegt,
	17	sterven < streven
	37	af te luisteren < afteluisteren

	5	verzettend: aangenaam.
	8	bij: met.
	13-14	en kunnen wij niet meer wijs worden: (daar) kunnen wij niet meer achter komen.
	15	vliet: stroomt.
	16	ontrefbaar: ongrijpbaar.
	20	Flandricismes: Vlaamse wendingen in het Frans.
	21	achterlaten: achterwege laten.
	21	ontleeren: afleren.
	23	anders en doen zij niet: zij doen niets anders.
	28	gemeene: gewone.
	30-31	taalbetrachtende: taalbeschouwende.
	35	houdt geen streke: houdt geen steek.

		tale

		Basistekst: Rond den Heerd 1 (1865-1866), nr. 4, 23 december 1865, 31. In de ‘Inhoudstafel’ gesigneerd met G.G. Jub. Kl. h., 165-166.

		Datering: vóór 23 december 1865.

		Ingrepen
297	18	Vlaming < Vlaaming
	22	wendingen < mendingen

297	5	Verre: veruit.
	9	wetendheden: kennis.
	16	gedachtvorms: gedachtenvormen; bedoeld wordt: woorden.
	17	krasselen: zwoegen, sukkelen.
	18	van eender tale: die maar één taal spreekt.
	19	schuifelen: fluiten.
	24	oplettend: opmerkzaam.
	25-26	achterdenken: argwaan.
	27	vermaskerd: gemaskerd.
	28	'k en hê geen benauw: ik ben niet benauwd (ik ben niet bang); een letterlijke vertaling van ‘je n'ai pas peur’.
	28	je ne suis pas peur: letterlijke vertaling van ‘ik ben niet bang’.
	29	groefste: grofste.
	29-30	ten besten genomen: op zijn best.
	37	weerprinte: getrouwe weergave.
	41	recht: correct.
298	4	onverweets: zonder opzet.

		winterschilderijtjes

		Basistekst: Rond den Heerd 1 (1865-1866), nr. 7, 13 januari 1866, 55-56. Het stuk zelf is niet gesigneerd. In de inhoudstafel staat het wel, onder de rubriek ‘Geschiedenis, etc.’ op naam van G.G.

		Datering: vóór 13 januari 1866.

299	5-6	Ghebenedijt (...) sneeu!: Dan. 3, 69-70: ‘Vorst en koude, zegent den Heer; looft en verheft hem in eeuwigheid. IJs en sneeuw, zegent den Heer; looft en verheft hem in eeuwigheid’. Deze passage komt uit de lofzang die de drie vrienden van Daniël, nl. Sjadrak, Mesjak en Abed Nego, aanhieven toen ze door koning Nabukodonosor in een gloeiende oven werden geworpen. Ze hadden immers geweigerd om een door de koning opgericht gouden standbeeld te aanbidden. Daarvoor werden ze door God beloond: het vuur had geen vat op hen.
		Gezelle schrijft uitvoerig over deze passage in RdH 3 (1867-1868), 14 december 1867, 17-19. Hij vermeldt o.a. dat het ‘Benedicite’ zeer vaak in de liturgie wordt gebruikt, nl. bij het gebed over de tafel, 's zondags in het lof en bij de begrafenis van een kind.

	12	doffelen: duffelen.
	14	gezwakt: doorgezakt.
	15	overwegen: te zwaar wegen.
	16	bijzet: verleent.
	18	een: iemand.
	20	Aardig: eigenaardig.
	21-22	onwederroepelijk: onherroepelijk.
	23	Eigen: eigenaardig.
	23	't gekriep: het gepiep.

299	23	tem van: tam door.
	27	omroerden: omgewoelde.
	28	wondgetordten: kapotgetrapt.
	28-29	fragor: gekraak.
	30	derink: zwarte turf.
	31-32	de kleeren (...) van de drie Schriftuurkinderen: cf. Dan. 3, 94.
	33	snoert: aansnoert.
	34	ontgaan: ontweken.
	39	met stalen voet: met schaatsen.
	41	kellig: kille.
301	1	om 't zeerst: om het snelst.
	1-2	den wagen zonder wiel: de slede.
	2	zijnen te kleen gegroeiden meester: verwijst naar de gedrongen gestalte van Eskimo's en andere volkeren uit het Noorden.
	5	zichtende: zevend.
	6	stijft: doet verstijven.
	6-7	bloedtocht: het stromen van het bloed.
	10	sneeuwschoen: sneeuwschoenen, dus mv.
	12	oosterschen dracht: bontgekleurde kledij.
	13	weg en weder (...) flikkeren: heen en weer flitsen.
	13	den prijs wegdragen: de prijs behalen.
	15	schrikschoen: schaats, eig. schoen waarop men grote passen maakt.
	15	slijdschoen: [slijderen: glijden]: schaatsen.
	15	krekels: ijsstoelen.
	15-16	ijspeerden: ijsstoelen.
	16	ijsmeulens: ijsmolens, een zeker ijsvermaak.
	16	ijstoppen: drijftol die men (meestal) op het ijs gebruikt. De tol wordt aangedreven door een korte zweep.
	116	prekels: stok met ijzeren punt om de slee voort te bewegen.
	19	varende: zich ergens heen bewegend.
	21	ijsboot: boot op glij-ijzers voor het ijszeilen.
	24	convoi: trein.
	26	ten ijs beslegen: voor het ijs beslagen, van hoefijzers voor het ijs voorzien.
	27	liebaart: luipaard.
	29	moffel: mof.
	30	boa: bontsjaal.
	30	beschudden: beschermen.

		homeros

		Basistekst: Rond den Heerd 1 (1865-1866), nr. 47, 20 oktober 1866, 369-371; met afbeelding: borstbeeld van Homerus uit de Townley Collection in het British Museum te Londen.

		Datering: vóór 20 oktober 1866.

		Ingrepen
303	27-28	beschaafdheid < beschaafbeid

304	18	afschreven < afschreeven

		Titel: Homerus (8e eeuw v.c.), Grieks episch dichter. Gezelle stelt zich nergens vragen over de zgn. Homerische kwestie in verband met het auteurschap van de Ilias en de Odyssee. Voor hem is Homerus de auteur van de twee klassieke werken die model staan voor formeel en zedelijk voortreffelijke, authentieke en volksverbonden literatuur. Hij huldigt een romantisch beeld van de Griekse volksdichter dat kadert in de geïdealiseerde visie op de Griekse beschaving en cultuur in de negentiende eeuw.

303	8	voort: verder.
	14	staan (...) op de tongen: zijn mondeling overgeleverd, oraal van karakter.
	16	verschillige langde: verschillende lengte.
	16	de eilanden Ferö: De Faerøer, Deense eilandengroep 300 km ten noorden van Schotland. De naam betekent in het Deens letterlijk Schapeneilanden. In de 18de en 19de eeuw werden de eerste verzamelingen Faeröerse orale literatuur (uit de middeleeuwen overgeleverde volksliederen) aangelegd. Grondlegger was Jens Chr. Svabo. In de eerste helft van de negentiende eeuw waren verschillende verzamelaars op Faerøer werkzaam omdat er op de eilandengroep een actieve (Germaanse) sagen- en liederentraditie werd aangetroffen. De priester V.U. Hammerschaimb (1819-1909) verbleef er in de jaren 1847-48 en publiceerde materiaal in de tijdschriften van het Deense taalkundige genootschap Oldskriftselskabet. Zijn werk werd na 1855 verder gezet door Svend Grundtvig en Jørgen Bloch (cf. Føroya Kvoe∂i. Corpus Carminum Foeroensium, in de loop van de jaren uitgebreid en uitgegeven door Christian Matras in 1914). De verzamelingen hebben het ontstaan van een Faerøerse schrijftaal en nationale literatuur (eind negentiende eeuw) sterk bevorderd.
	27-28	beschaafdheid: beschaving.
	30	teenemaal: helemaal, ten volle.
	32	Bovenal...: De eerste geboden van de Decaloog of de Tien Geboden (cf. Ex. 20, 1-7 en Dt. 5, 6-21). Gezelle citeert de rijmende versie uit een vroeg zeventiende-eeuwse Catechismus, zoals die van Fr. Costerus (Antwerpen 1605) of L. Makeblyde (Antwerpen 1609): ‘Boven al bemindt eenen Godt, Ydelick en sweert noch en spot’, etc.
	33	IJdelijk: zonder reden (eerbied).
	35	de krankheid van ons onthouden: de zwakte van ons geheugen.
304	4-5	‘en van zijne tonge rolde dit altemaal, zoeter gezeid en gezongen als honing’: Gezelle vertaalt hier Ilias 1, 223, waarin Nestor voorgesteld wordt als ‘een bekoorlijk spreker, helder van stem, wiens taal van de lippen vloeide zoeter dan honing.’ (Homerus 1982, 16).
	12-13	afgeschreven en herafgeschreven: overgeschreven en opnieuw overgeschreven
	16	overstrooming: vloed, volksverhuizing, inz. de migratie van de Germaanse volken (4e-5e eeuw) die het einde betekende van het West-Romeinse rijk.
	22	die hun de moeite: die zich de moeite.
	27	gelijkenisse: portret.
	27	na: naar.
	28	en kunnen: kennen.

304	29	‘uit zijne volheid hebben wij al ontvangen’: Joh. 1, 16.
	35	Paus Clemens XIII: paus van de katholieke kerk, 1758-1769.
	35	oorlof: toestemming.
	36	Hadriaans landgoed: villa van Publius Aelius Hadrianus (76-138), Romeins keizer (117-138) bij Tibur (Tivoli).
	38	Townley: Charles Townley, gebruikelijker: Towneley (1737-1805), stond aan het hoofd van een vooraanstaande Engelse katholieke familie en bezat een uitzonderlijke collectie antieke beeldhouwkunst, resultaat van opgravingen in en rondom Rome op het einde van de achttiende eeuw (Miller 1973, 97-99).
	39	zijne erfgenamen: kort vóór zijn dood bepaalde Towneley testamentair dat zijn collectie werd overgelaten aan zijn broer en oom. Zij konden echter niet de onkosten dragen om de collectie in de familie te houden. In 1806 werd de collectie door het British Museum aangekocht en in een nieuwe galerij tentoongesteld. De beroemde Towneley-Homerus behoorde inmiddels tot de collectie van Charles Burney die door het British Museum in 1817 werd aangekocht (Francis 1971, 15).

		(Lit.: Walgrave 1923, 1-19, Opsomer 1995).

		<kerstmis>

		Basistekst: Rond den Heerd 2 (1866-1867), nr. 4, 22 december 1866, 26-28. De tekst komt voor in de ‘Dagwijzer’. Jub. rkj, 17-22; De Ring van 't Kerkelijk Jaar. Roeselare, De Meester, 1908, 20-26.

		Datering: vóór 22 december 1866.

		Ingrepen
306	31	allengskens < allenskens
307	30	men zet < menzet

305	5	Dijsendag: dinsdag.
	9	niet geheel te gansch: niet helemaal.
	9-10	Solstitium Hibernale, ofte de Winterzonnewende: het tijdstip waarop de zon in de winter het verst van ons af staat (21-22 december), dus de kortste dag van het jaar.
	10	Dat is te zeggen: dat betekent.
	11	Sint Thomasdag: 21 december.
	12-13	‘opspringt (...) loopen,’: psalm 19, 6-7. In de Vulgaat: Exultavit ut gigas ad currendam viam.
	15	om zoo te zeggen: bij wijze van spreken.
	20	wien: voor wie.
	22	Procopius: Grieks geschiedschrijver in het Byzantijnse rijk (ca 490-na 562). Schreef een belangrijke geschiedenis van de oorlogen die keizer Justinianus voerde tegen de Perzen, de Vandalen en de Ostrogoten.
	22	Thuliten: inwoners van Thule, in de klassieke oudheid de naam van het

305		noordelijkste punt van de toen bekende wereld. Men heeft dit punt geïdentificeerd met respectievelijk de westkust van Noorwegen, IJsland en de Shetland-eilanden.
	24-25	uitgestaan: verdragen.
	28	houden (...) donkerlinge: maken ze plezier in het donker.
	30	Venerabilis Beda: de kerkleraar en Heilige Beda, Engelse monnik, erudiet en historicus (ca 672-735), auteur van o.a. de Historia ecclesiastica gentis Anglorum, exegetische werken en wetenschappelijke werken over de tijdrekening en de kalender.
	33	modranecht: (angelsaksisch) Modraniht, moedernacht.
	33	ter oorzake (...) van: omwille van.
	41	hoelen: woelen
	41	woelstok, hoelstok: stok die in het voorste wiel van een wagen gestoken wordt om het draaien te beletten.
306	5	Joel: het heidens-Germaanse (offer)feest dat met midwinter gehouden werd.
	7	open hof: vrij onthaal.
	9	onverkennelijk: onherkenbaar.
	20	Gregoris de groote: de paus en kerkvader Gregorius de Grote (540-604).
	21	Mellitus: Romeinse monnik die van Gregorius de Grote de opdracht kreeg in 596/597 een groep monniken te leiden die Engeland moesten evangeliseren. Hij werd door Augustinus van Canterbury in 604 gewijd tot eerste bisschop van Londen.
	21	bisschop Augustijn: de H. Augustinus van Canterbury (†604/605). Hij werd door Gregorius de Grote in het voorjaar van 596 als hoofd van een groep monniken naar Engeland gestuurd om de Angelsaksen te evangeliseren. Hij werd in 601 de eerste bisschop van Canterbury.
	23	verdoet: vernietig.
	24	bespeerst: besprenkelt.
	32-41	‘Ende (...) Heeren.’: Jesaja xi, 1-2, 5-9. Gezelle citeert hier, afgezien van de herspelling, vrijwel letterlijk naar Den Bibel Inhoudende het oude ende nieuwe Testament. Antwerpen, De Laet, 1565 (een editie van de bijbelvertaling van N. Van Winghe, eerste druk 1548). Gezelles geannoteerd handexemplaar van deze bijbel wordt bewaard in het Gezellearchief te Brugge (ggb 1093).
	32	roede: twijg.
	33	Jesse: de vader van David, bij wie de stamboom van Christus begint.
	36	liebaart: luipaard.
	37	wachten: hoeden.
	39	schrooling: kortgesneden stro dat als dierenvoedsel wordt gegeven.
	39	slacht: zoals.
307	1	in beelden meer: meer in beelden.
	6	stonde: uur.
	11	stutten: hielden tegen.
	17	ontroeringe: onrustige beweging.
	19-20	zoo (...) was: (klaar) zoals nog nooit een dag geweest was.
	20-21	botten: knoppen.
	21	binst: tijdens.
	21-22	de schuld (...) aanveerd geweest: nl. de erfzonde, toen Eva in de appel beet.
	26	kerstblok: groot blok hout dat op Kerstavond in het vuur wordt gelegd,

307		als symbool van het nieuwe leven dat in de natuur ontwaakt wanneer de dagen weer langer worden.
	26	over: op.
	29-30	Sint Lucia: martelares uit de vierde eeuw. Rond haar feestdag (13 december) ontstonden folkloristische midwintergewoonten. In West-Vlaanderen zette men een takje van een kerzelaar of appelboom in water, opdat het tijdens de Kerstnacht zou uitbotten.
	30	Sint Barbara: martelares, misschien uit de vierde eeuw. Feestdag op 4 december. Ook op haar feestdag werden takken van fruitbomen in water gezet opdat ze met Kerstmis zouden bloeien.
	33	Jerichorooze ofte Anastatica: eenjarige, kruisbloemige plant die in de woestijn groeit. Deze plant trekt door droogte samen maar zet bij bevochtiging weer uit. Volgens de legende ontlook de eerste bloem bij de geboorte van Christus. Ze sloot zich bij de kruisiging en ontlook opnieuw bij de verrijzenis, waarvan ze het symbool is.
	38	reunen: fluisteren.
	39	beasemt: beademd, met hun adem verwarmd.
	40	Bortoen: Bretoen.
	40-41	tastelijke: tastbare.
	41	op 't slag van middelkerstnacht: wanneer het tijdens de kerstnacht middernacht slaat.
	1	Hodie melliflui facti sunt coeli: vers van Paulinus, patriarch van Aquileia in de achtste eeuw (+802) (Carmen 11, strofe 2, v. 1).
	2	gesteld: gezet.
	3	Bethlehem, het huis des broods: het Hebreeuwse woord ‘Bethlehem’ betekent ‘broodhuis’, naar het woord van Christus, ‘Ik ben het levend brood’, dat uit de hemel is nedergedaald’ (cf. Homilie H. Gregorius, paus, uit de breviergebeden van Kerstmis).
	7	zende: een geschenk dat men iemand zendt, vooral van varkensvlees.
	12	kersten gedaan: gedoopt.
	22	Condé: naam van verschillende dorpen en steden in Frankrijk.
	29	sneukelen: snoepen.
	30	onnoozele: onschuldige.

		(Lit: Schrijnen 1930, 1, 147-161).

		de flieflodder

		‘De flieflodder’ behoort tot Gezelles artikelenreeks Uitstap in de Warande, een serie vulgarisende opstellen over dieren en planten die overwegend in 1866 en 1867 verschenen in het weekblad Rond den Heerd. In 1882 verscheen deze Uitstap in boekvorm: Uitstap in de warande van guido gezelle. Overgedrukt uit ‘Rond den Heerd’. Roeselare 1882, 115-117.
		Deze tekst over de vlinder als symbool van de verrijzenis verscheen toepasselijk op 20 april (1867), daags vóór Pasen. Er zijn interessante parallellen met een gedicht dat Gezelle in 1892 schreef over het koolwitje (cf. ‘O brooze levendheid’).

		Basistekst: Rond den Heerd 2 (1866-1867), nr. 21, 20 april 1867, 165-166. Uitstap in de warande van guido gezelle. Overgedrukt uit ‘Rond den Heerd’. Roeselare, [1882], 115-117; Jub. w, 91-92. Als basistekst voor deze uitgave werd gekozen voor de tekst van ‘De fliefflodder’ in Rond den Heerd. In de zelfstandige publicatie, weliswaar een geautoriseerde editie, ontbreken immers de illustraties, waaraan Gezelle zelf veel belang hechtte. De tekst van deze uitgave bevat verder ook een groot aantal zetfouten, waardoor de keuze voor de versie uit Rond den Heerd voor de hand ligt.

		Datering: vóór 20 april 1867.

		Ingrepen
309	15	waarmeê < waarmêe
	21	Egyptische. < Egyptissche

		Titel: flieflodder: vlinder

	5	het lam: in een aantal teksten uit het Nieuwe Testament wordt Christus voorgesteld als het geslachte paaslam, waarmee wordt verwezen naar de offerdood op het kruis. Cf. b.v. 1 Kor. 5, 7.
	5	van: over.
	7-8	aangenomen is geweest: aanzien is geweest.
	9-10	een zaad (...) van kleente: zo klein als een zaadje.
	11	ontkenen: ontkiemen.
	21	momie: mummie.
	21	lijkschrijne: lijkkist.
	22	gekokerde puppe: in een kokon ingesponnen pop.
	26	namen: benoemen.
	27	verwen: kleuren.
	28	wimpelt: wiegt.
	30	geneert hem: voedt zich.
310	28	krielend: krioelend.
	31	diens eerstgeboren: nl. Christus, die door zijn verrijzenis de dood heeft overwonnen.
	31	verdestrueerd: vernietigd.
	32	vermaakt: hersteld.
	34	christen grafsteden: christelijke begraafplaatsen. In de Romeinse catacomben, die in de negentiende eeuw vooral door de belangwekkende studies van de archeoloog De Rossi een grote belangstelling genoten, werden er fresco's aangetroffen met voorstellingen van het liefdespaar Eros en Psyche, waarbij Psyche de vleugels van een vlinder draagt. Het Griekse woord psyche betekent immers zowel ‘vlinder’ als ‘ziel’ en werd o.a. daarom bij de Grieken opgevat als personificatie van de menselijke ziel die het dode lichaam verlaat. In de fresco's uit de catacomben kreeg deze mythe, net zoals b.v. ook de mythe van Orpheus, een christelijke duiding: Eros staat er voor de goddelijke liefde die Psyche, de menselijke ziel, na de dood aan de aarde onttrekt. Voorstellingen van Eros en Psyche zijn b.v. te vinden in de catacombe van Domitilla te Rome, en komen in de oudchristelijke kunst ook voor op sarcofagen en in mozaïeken.

310	35	oudvlaamsche koperzerken: na een eeuw van vrijwel algemene verwaarlozing stonden middeleeuwse koperen grafplaten in de negentiende eeuw in Groot-Britannië weer volop in de belangstelling. De Gothic Revival, met zijn uitgesproken belangstelling voor de christelijke middeleeuwen, heeft daartoe zeker bijgedragen. De Engelse onderzoekers besteedden in hun onderzoek ook heel wat aandacht aan in België bewaarde grafstenen. Vooral West-Vlaanderen en Henegouwen waren produktie- en exportcentra van koperen grafplaten van buitengewone kwaliteit. In Brugge speelde James Weale, de medestichter en aanvankelijke coredacteur van Rond den Heerd, een belangrijke rol in de studie van deze grafkunst. Een gedurende lange tijd door hem aangekondigde, uitgebreide studie over dit onderwerp bleef echter uit: hij beperkte zich tot een aantal lezingen en artikels.
	39	De vlinder, die volgens Gezelle vaak voorkomt op ‘oudvlaamsche koperzerken’, staat inderdaad afgebeeld op enkele van de mooiste Belgische veertiende-eeuwse koperzerken. De vlinder behoort nochtans niet tot de vaakst afgebeelde dieren in de grafkunst, zoals de leeuw en de hond dat bijvoorbeeld wel zijn. Ook op negentiende-eeuwe Vlaamse grafstenen werden vlinders voorgesteld.
	39	geluwe: gele.
309	34	houde ik voor: beschouw ik als.
	35	't Is wonder: het is wonderlijk.
	37-38	bij plekken: hier en daar.
	40	al 't Rousselaarsche: in de streek van Roeselare.

		bismarck

		Het artikel ‘Bismarck’ werd gepubliceerd in De Vryheid, een katholiek opinieblad dat wekelijks te Kortrijk verscheen (1863-1876?). Gezelle werkte er vanaf eind 1873 aan mee met volksdidactische en politieke artikels. Een twaalftal ervan zijn teruggevonden. Daarvan is Bismarck het enige dat niet aan locale of nationale aangelegenheden is gewijd. Gezelle geeft in deze tekst commentaar bij de kerkelijke politiek van de Duitse rijkskanselier Bismarck.

		Basistekst: De Vryheid 12 september 1874. Geautoriseerd door P. Allossery (op knipsel in Gezellearchief, Supplement ia, 1).

		Datering: vóór 12 september 1874.

		Ingrepen
311	31	puid, < puid.

		Titel: Bismarck: Otto von Bismarck-Schönhausen (1815-1898), Duits staatsman. In 1862 minister-president van Pruisen. Verstevigde de positie van Pruisen en de Noordduitse staten in de Duitse Bond, ten nadele van de Oostenrijkse hegemonie. Stichter van het Tweede Duitse Rijk (Versailles, 1871), waarbij de koning van Pruisen, Wilhelm i, Duits kei-

		zer werd en Bismarck rijkskanselier. Realiseerde daarmee de nationale Grootduitse eenheid, maar de constitutionele monarchie was conservatief en anti-liberaal van karakter en zeer afhankelijk van de autoritaire machtspositie van de rijkskanselier. In zijn Duitse eenheidspolitiek bestreed hij zowel de rooms-katholieke Centrumpartij van L. Windthorst (de Kulturkampf, 1872-1879) als de sociaal-democraten (de zgn. Socialistenwetten, 1878-1890). Zijn buitenlandse politiek was gebaseerd op een pragmatische diplomatie en gericht op de isolering van Frankrijk. In 1890 nam hij ontslag.

311	12-13	de grenzen...: cf. de internationale expansiepolitiek van Pruisen na 1864, met achtereenvolgens de oorlog tegen Denemarken (in 1864), tegen bondgenoot Oostenrijk (in 1866) en de Frans-Duitse oorlog in 1870-1871.
	13	oostwaerds: bedoeld is westwaarts.
	19	Willem: (Friedrich) Wilhelm (Ludwig) i (1797-1888), koning van Pruisen van 1861 tot 1888 en sedert 1871 ook keizer van Duitsland. Politiek was hij aangewezen op zijn premier Bismarck die, ondanks zijn verzet, in 1871 het keizerrijk stichtte.
	20	Moltke: graaf Helmuth Karl Bernhard Moltke, sedert 1870 von Moltke (1800-1891), Pruisisch generaal-veldmaarschalk. Hij leidde op succesrijke wijze de oorlogen tegen Denemarken, Oostenrijk en Frankrijk. Hij bouwde de generale staf uit tot de kern van het Duitse leger en raakte in conflict met Bismarck toen hij de staf ook politieke macht wilde geven. In 1888 trad hij af.
	20	generalissimo: Moltke kreeg in 1871 de maarschalksstaf.
	20	dat: wat
	29	Qu'est-ce-que je vous!: verhaspeling van qu'est-ce-que je vois: wat zie ik! (als dreigement).
	30	Quos ego!: (Virgilius, Aeneis 1, 135) eig.: die ik...!, zoveel als: ik zal ze...! (als bedreiging).
	31	puid: puit, kikker. Gezelle verwijst hier naar de fabel van de kikker en de os (cf. ‘De puid’).
	31-32	hield zynen asem op: hield zijn adem in.
	34	beetrape: beetwortel (< Fr. betterave).
	34	Snaeskerke: Snaaskerke, landbouwgemeente in West-Vlaanderen, in het poldergebied bij Oostende.
	35	toen: dan.
	37	zyn herte keerde: zijn hart draaide in zijn lijf, walgde tot brakens toe.
	37	borst: barstte.
	37	bâmespruime: soort pruim die omstreeks Bamis, het feest van Sint-Bavo (1 oktober), rijp is.
	41	ligt (...) kerke: verwijzing naar de politieke actie van Bismarck tegen de positie van de kerk in Duitsland, inz. de Kulturkampf (‘strijd voor cultuur’) tussen de rooms-katholieke kerk en de Pruisische staat in de periode 1872-1879. Bismarck bestreed de culturele invloed van het internationaal gericht katholicisme dat als vijandig werd beschouwd aan de Duitse natievorming en het protestantse natie-ideaal. Aanleiding voor het conflict was de twist tussen de verdedigers van het pauselijke dogma van de onfeilbaarheid (1870) en de Duitse oud-katholieken of Altkatholiken die, onder leiding van J. von Döllinger het dogma verwierpen. Bis-

311		marck steunde de oud-katholieken om oppositie te voeren tegen de in maart 1871 opgerichte katholieke Centrumpartij die de kerk verdedigde tegen de inmenging van de staat. Hoogtepunt van de anti-katholieke maatregelen waren de zgn. meiwetten van minister A. Falk in 1873 die het katholieke onderwijs, incl. de priesteropleiding, onder staatscontrole brachten en het burgerlijke huwelijk verplicht stelden. Pas na het overlijden van paus Pius ix in 1878 werden de wetten versoepeld.
312	6-7	de wettelyke moeder: cf. de keizerkroning van Otto i in 962 te Rome en de vestiging van het H. Roomse Rijk van de Duitse natie die prioritair wordt geacht aan de Duits-lutherse traditie van het Staatskirchentum.
	8	geboortemalen: lett. geboortevlekken, moedervlekken.
	13	Napoleon: Napoleon iii.
	13	Thiers: Louis Adolphe Thiers (1797-1877). Frans staatsman en historicus. Als parlementair voerde hij oppositie tegen Napoleon iii en de Frans-Duitse oorlog in 1870. Na de uitroeping van de Derde Republiek in 1871 was hij hoofd van het Uitvoerend Bewind. In augustus 1871 werd hij president en maakte hij een einde aan de Duitse bezetting. Werd in mei 1873 gedwongen om als staatshoofd af te treden.
	16	Reinkens: Joseph Hubert Reinkens (1821-1896). Duits priester (1848), professor en bisschop. Verzette zich, met Schulte en Döllinger, tegen de besluiten van het Vaticaans Concilie in 1870 en werd in 1872 geëxcommuniceerd. Hij werd in 1873 eerste bisschop van de oud-katholieken in Duitsland en onder zijn impuls werden bij de Duitse oud-katholieken het Latijn in de liturgie, de aflaten en het celibaat afgeschaft. Hij speelde een belangrijke rol in de Unie van Utrecht (1889), waarbij het tot een samenwerking kwam tussen de oud-katholieken in Nederland (Jansenisten), Duitsland en Zwitserland. Hij zocht ook oecumenische toenadering tot de Anglicaanse kerk.
	16-17	een groot Professor: Reinkens werd in 1853 hoogleraar kerkgeschiedenis aan de universiteit van Breslau (hoogleraar in 1857, rector in 1865).
	17	voos: vals.
	18	de vyf Bisschoppen: wegens het niet navolgen van de meiwetten werden leden van de katholieke clerus en bisschoppen gevangen genomen, onder wie Ledochowski en Janiszewski (Poznán), Eberhard (Trier), Melchers (Keulen) en Martin (Paderborn).
	19	kot: gevangenis.
	20	te veinsteren en te deuren: door deuren en vensters.
	32	van nu voort: van nu af aan.
	35	is gescheept: zit in het schuitje, kan niet terug.
	37	aerdig varen: iets vreemds en onaangenaams tegenkomen.

		(Lit.: Boets 1971, De Cuyper 1972, Couttenier 1977b).

		allenthenen

		Basistekst: Rond den Heerd 15 (1879-1880), nr. 30, 20 juni 1880, 233-324. Ondertekend met ‘Guido Gezelle’. Het gedicht ‘Overal en allenthenen’: Jub. ggg. Kl. i, 172; vd 2, 218.

		Datering: vóór 20 juni 1880.

313	9	schâvier: brand.
	11	zoo zaan: zodra.
	11	geware worden: merken.
	11	ievers: ergens.
	18	brol: rommel.
	26	Thomas Villacastin: Spaanse jezuïet en geestelijk schrijver (1570-1649). Zijn belangrijkste werk (door zijn ordegenoot Jacobus Susius vertaald) is het Manual de consideraciones y ejercicios espirituales para tener oración mental (2de druk 1612).
	27	Iacobus SVSIVS: Vlaamse jezuiët (Brugge, 1590-Leuven, 1639). Hij vertaalde diverse geestelijke werken.
	31	Surius: Bernardinus Surius (van Soer), minderbroeder recollect en geestelijk schrijver (†Roermond, 1665). Het werk van Surius dat L. De Bo in de bronnenlijst van zijn Westvlaamsch Idioticon vermeldt is Den vertreckenden, verblyvenden en wederkeerenden Pelgrim. 1646.
	31	uitgezant: uitgeraapt. Zanten: de korenaren oprapen die na de oogst op de akker zijn blijven liggen.
	32	aanstonden: bevielen.
	32	zijnen grooten woordenleesboek: nl. het vermelde Westvlaamsch Idioticon.
	33	pele: pel.
	36-37	mijnen woordentas: Gezelles zeer uitgebreide (ca 150.000 fiches) verzameling lexicografisch materiaal. Hij vormde het woord ‘woordentas’ naar analogie met ‘korentas’, de opeengestapelde graanschoven in de schuur.
	37	ontdolven: opgegraven.
	41	getast: geprobeerd.
314	1	weglatens: met weglating van.
	7	Kiliaan: het Etymologicum teutonico-latinum: sive, Dictionarium Teutonico-Latinum (Antwerpen 1599) van C. Kiliaan. Gezelle consulteerde dit Nederlands-Latijnse woordenboek zeer frequent.
	8	allentom: alom.
	9	Horkt: luistert.
	9	Van Hasselts uitgave: de editie Utrecht, Roeland De Meyere, 1777.
	14	slaan: rijmen.
	15	altemets: soms.
	18	stoffe: inhoud. Gezelles mededeling dat zijn ‘kleengedichtje’ zowel qua vorm en inhoud uit het (als rijmwoord gebruikte) bijwoord allenthenen is ontstaan, dient beslist ernstig te worden genomen. Er zijn in Gezelles poëzie ook nog andere gedichten aan te wijzen die geschreven zijn vanuit woorden of woordgroepen die Gezelle in 17de-eeuwse Zuid-Nederlandse boeken aanstreepte. In die gevallen fungeren de taalelementen op zich, met hun formele en inhoudelijke mogelijkheden, als motor voor de genese van het vers (cf. ‘O Eerdentroost’).
	22	wagenschenen: spoorrails.
	23	stoomgerid: stoomtrein.
	24	asemjachten: ademstoten.
	25	ontgloeide: heet gestookte.
	28	uit (...) wijden: uitdeinen.

314	30	genaderd: elkaar nabij.
	34	rijmreken: verzen.
	36	herleven: door oude, vergeten Vlaamse woorden in zijn teksten te gebruiken, hoopte Gezelle deze taalelementen nieuw leven in te blazen.

		(Lit.: De Vos 1997, 156-225).

		<toespraak bij het graf van l.-l. de bo>

		Gelegenheidsrede door Gezelle uitgesproken te Poperinge op 28 september 1887 bij de inwijding van het grafmonument voor Leonardus-Ludovicus De Bo (^o1826), taalkundige, lexicograaf, dichter, vertaler en deken van Poperinge, waar hij overleed op 25 augustus 1885. Door intekening werd op initiatief van het plaatselijke Davidsfonds de oprichting van een grafmomument bekostigd. Gezelle verleende hieraan zijn medewerking, bezorgde berichten over de inzamelingsactie in zijn lexicografisch tijdschrift Loquela, en verzocht architect J.-B. de Bethune een ontwerp voor het grafmonument te tekenen (cf. bijvoegsel Loquela van augustus 1886 met ontwerptekening en commentaar).
		Bij de inwijdingsceremonie op 28 september 1887 las K. de Gheldere een gedicht voor. Tijdens een letterkundige zitting die daarop volgde in het bisschoppelijk college, hield Gezelle, voorafgaand aan drie gelegenheidsredenaars, een korte toespraak waarin hij de ontwerper Bethune bedankte. Aan het slot las hij een voor de gelegenheid passend bruiloftsgedicht voor dat hij in 1885 voor Bethune had geschreven en dat hij in 1893 in Tijdkrans zou bundelen (cf. ‘Eerweerdig hoofd, dat denken doet’).

		Basistekst: Ter geheugenisse van het plechtig wijden van zaliger Deken De Bo's grafteeken tot Poperinghe op den 28 september 't jaar O.H. 1887. Gent, A. Siffer, 1887, 13-15.
		De toespraak werd gedrukt in de Gazette van Kortrijk van 1 oktober 1887 (in een verslag Het grafteeken van Deken De Bo) en overgedrukt in een kleine brochure (4 p., Drukk. E. Beyaert, Kortrijk). Jub. t ii, 220-221 neemt die versie als basistekst. Met aanpassingen in de spelling ook opgenomen in RdH 22, (1886-1887), nr. 42, 6 oktober 1887), 331-332. De verzamelde toespraken van de inwijdingsplechtigheid werden gebundeld in Ter geheugenisse van het plechtig wijden van zaliger Deken De Bo's grafteeken (Gent, 1887, 44 p.). Een zeldzaam exemplaar in de bibliotheek van de ru Gent (signatuur Acc 56196) is toegeschreven aan de uitgever A. Siffer. Gezelles tekst bevat ten opzichte van de eerste versie van 1 oktober nog enkele correcties, waarvan we mogen aannemen dat Gezelle ze aanbracht voordat hij de tekst aan Siffer bezorgde.

		Datering: september 1887.

		Ingrepen
316	21	dichtreken < dichttreken

315	14	docht het: kwam het voor.
	16	schandberg: Calvarieberg.
	16	ievers: ergens.
	18	twee eerweerdige mannen: Jozef van Arimatea en Nikodémus (Joh. 19, 38-42).
	18	Tegen de avond...: cf. De begrafenis van Jezus (Matth. 27, 57-61; Mc. 15, 42-47; Lc. 23, 50-55; Joh. 19, 38-42). In de Gazette van Kortrijk van 1 oktober 1887 verwijst de verslaggever naar de Mechelse catechismus waaraan Gezelle de bijbelse vergelijking zou hebben ontleend. Het gaat dan om de achtste les (‘Van het Lijden van Christus: 6. Hoe is Christus begraven?’). Gezelle zou hiermee hebben willen herinneren aan het feit dat Poperinge, de begraafplaats van De Bo, ook de geboorteplaats is van de jezuïet Lodewijk Makeblyde (1565-1630), auteur van een in 1609 gepubliceerde Catechismus. Makeblyde publiceerde ook een catechismuscommentaar, Den Schat der Christelicker Leeringhe (Antwerpen, 1610), een werk dat tot Gezelles lectuur behoorde (De Vos 1997, 85).
	21	bedekte: geheime.
	26	Sepulchrum ejus gloriosum!: Zijn glorierijk (gelukzalig) graf! (cf. Jesaja 11, 10).
	29	gers: gras (voor het beeld van het ‘vergetende gers’, cf. ‘Bezoek bij 't graf’, v. 40).
	30	verduisterd: van het licht afgesloten.
	40	't Waren (...) Augustinus: cf. verhandeling van Augustinus over psalm 63, 7 (breviergebed Paaszaterdag, 1ste nocturne).
316	5	Roomschen stadhouder: Pilatus.
	5	wiesch: waste (cf. Matth. 27, 24).
	6	ook gezegeld: ook verzegeld; cf. verzegeling van het graf van Jezus, Matth. 27, 66.
	16	uitstekende: grote, uitzonderlijke.
	19	wegens: in naam van
	20	oorlof: toestemming
	25	Schiergulden Bruiloft: bijna-gouden bruiloft (halfweg het traject tussen zilveren en gouden bruiloft), d.i. na 37 1/2 jaar huwelijk.
	25	weledelen: J.-B. de Bethune was baron, 1871 en Romeinse graaf, 1880.
	26	tot Marcke: te Marke, op het kasteel en zomerverblijf van de familie J.-B. de Bethune.
	26	23 Julij 1885: lees: 10 november 1885 (cf. ‘Eerweerdig hoofd, dat denken doet’).

		[*] cf. ‘Eerweerdig hoofd, dat denken doet’

		mirakels

		Basistekst: Rond den Heerd 24 (1888-1889), nr. 41, 5 september 1889, 324-326. Met de initialen G.G. ondertekend en gedateerd 13 Mei 1865. Het gaat om een herdruk van een artikel uit 't Jaer 30, 2, nr. 21 (13 mei 1865); cf. Guido Gezelle's proza en varia. Antwerpen, Standaard, 1950, 269-273. We mogen aannemen dat de tekst in Rond den Heerd door Gezelle is bezorgd en/of nagezien.

		Datering: 1865 / vóór 5 september 1889.

		Ingrepen
317	40	alleen < aleen
319	5	stond, dat brieschend ijzeren peerd < stond dat, brieschend ijzeren peerd
	12	stoomwagen. < stoomwagen?
	29	leerzuchtigheid in scholen < leerzuchtigheid scholen 13 Mei 1865. (weggelaten)

317	5	mirakel (...) koorngraantje: cf. symboliek van de graankorrel, Joh. 12, 24. Gezelle hanteert het beeld ook elders (cf. Kerkhofblommen).
	7	van niet en gebaart: van niets gebaart, niets laat blijken.
	8	aan zijn eigen gelaten wordt: aan zichzelf wordt overgelaten.
	11	bladpylkens: sprietjes.
	13	groote lanteerns: bedoeld is: grote geleerden.
	17	fraaie: schone (ironisch).
	20	ontwekking: opwekking.
	24	te wel gewend: te goed gewoon.
	35	effen stellen: effen rekenen.
	37	Paus: Paus Pius ix.
	39	teenemaal gedoken: helemaal verborgen.
318	3	Jan Berchmans: de H. Johannes Berchmans (^oDiest 1599 - Rome 1621). Patroon van de studerende jeugd.
	6	Thomas: Thomas, een van de twaalf volgelingen van Christus, moest Christus na zijn verrijzenis zien om te geloven (cf. Joh. 20, 24-25).
	9	toen: dan.
	17	valsche mirakels: cf. Mc. 13, 22.
	19	jaar-dertigers: lezers van de krant 't Jaer 30.
	22	vapeur: stoomtrein
	23	gewezen Vrijdagmarkt te Brugge: omstreeks 1838 werd te Brugge een eerste spoorwegstation gebouwd op de Vrijdagmarkt en het Zand. Hiermee werd niet alleen een uitgebreid marktplein ingenomen, maar werd ook West-Brugge van het centrum van de stad afgezonderd. In de jaren 1860 waren de plannen voor de bouw van een tweede groot neogotisch stationsgebouw (uiteindelijk gerealiseerd in 1879-1886) stof voor drukke politieke discussie. De liberale partij (met burgemeester Jules Boyaval aan het bewind) wilde de locatie behouden. De katholieke oppositie wilde het station buiten de stad. Belangrijk argument hierbij was dat het nieuwe en grotere station een bedreiging vormde voor het nabijgelegen 250 jaar oude Capucijnenklooster. 't Jaer 30 speelde een opiniërende rol in het debat.
	23-25	verzekeren (...)schrik: voor een analoge behandeling van het motief, cf. ‘Het stoomgevaarte’.
	26	He ja!: Wel ja!
	26	peerd of entwat: paard of iets.
	30	kuilt al boven: walmt langs boven.
	36	gemeenen: gewone.
	40	ijzerenweg: spoorweg.
319	1	schenen: sporen.
	2-3	Hij en bezat zijn eigen zelven niet meer: hij was zichzelf niet meer de baas.
	8	uitwaards: naar buiten.

319	8	voortstuikt: voortduwt
	8	arm: drijfstang.
	9	elleboog-as: krukas.
	9-10	de as (...) van 't groot wiel: de drijfas van het drijfwiel (van de locomotief).
	16	convoi: spoortrein.
	19	Gods belangen: Het verband tussen de uitvinding van de stoomtrein en een goddelijk plan (de verspreiding van het christendom) wordt ook in andere Gezelleteksten gelegd (cf. ‘Allenthenen’).
	30-31	na den rechten eisch: naar de rechte eis, zoals het hoort.
	32	wij: bedoeld is: de traditionalisten en ultramontaanse katholieken.
	32	gij: bedoeld is: de voorstanders van het liberalisme.
	35	Progres!: (ironisch) de zogezegde vooruitgang, het optimistisch geloof in menselijke rede en de progressie als element van het Verlichtingsdenken.

		(Lit.: Walgrave 1914, 32; Michiels 1978, 407-408; Geens 1980, 26-56).

		hemelzang

		Basistekst: Rond den Heerd 24 (1888-1889), nr. 45, 3 oktober 1889, 353-355. Eerst verschenen in de Gazette van Kortrijk in twee afleveringen, 22 en 29 maart 1884. Jub. rkj, 247-251. Daar wordt ook vermeld dat de tekst ook op losse bladen werd gedrukt en verspreid [exemplaren in o.a. Gezellearchief en amvc].

		Datering: vóór 3 oktober 1889.

		Ingrepen
321	6	éénen < eènen
	40	zou < zoo
322	41	ze < ez

320	8	verkennen: herkennen.
	14	Jan Rusbroec's werken, die Prior was te Groenendale bij Brussel: de mystieke schrijver Jan van Ruusbroec (1293-1381) was de eerste prior van het klooster van reguliere kanunniken van Sint-Augustinus in Groenendaal (gesticht in 1350).
	15	bekwamer: meer geschikt.
	17	Hemelzang: het woord hemelzang komt als zodanig niet in Ruusbroecs oeuvre voor. Wel komt een zevental keer ‘hemelsche zang’ (één keer: ‘hemelsche melodyen’) voor, en wel in het traktaat Van VII trappen, waar Ruusbroec schrijft over een achtvoudige lofzang (Van Ruusbroec 1947, 255-263). Gezelle alludeert ongetwijfeld op deze passage.
	23	‘Uw wille geschiede op de aarde als in den hemel!’: komt uit het ‘Onze Vader’.
	30	Gloria in excelsis Deo - Eere zij God in den hemel!: begin van het loflied Gloria, dat tijdens de voormis na het Kyrie Eleison komt.

320	32	Sursum corda - Hooge hemelwaarts uwe herten!: woorden van de priester in de mis aan het begin van de prefatie, het plechtig smeek-en lofgebed aan het begin van het hooggebed.
	33	eenpariglijk: eendrachtig.
	33-34	Habemus ad Dominum - Onze herten zijn al ten hemel opwaart: het antwoord van de gelovigen op het ‘sursum corda’ van de priester aan het begin van de prefatie.
321	11	ontzeid: ontzegd.
	14-15	den ouden kerkelijk-latijnschen hemelzang: het Gregoriaans.
	17	daar gelaten: achterwege gelaten.
	17	de onfaalbare Moeder: de katholieke kerk.
	18	merg: het voornaamste.
	19	wanluidenden: uit de toon vallende.
	20	onklank: wanklank.
	32	eenparige: gelijke.
322	6	klamp: stapel.
	7	gerucht: lawaai.
	8	bomt: galmt.
	10	tribbelen: drie klokken die een akkoord vormen, luiden.
	15	beurelen: loeien.
	15	bassen: blaffen.
	15	meeuwen: miauwen.
	15	neien: hinniken.
	15	tureluten: tureluren.
	17	ontletbare: ontleedbare.
	21	kunstmatige: de regels van de kunst gehoorzamend.
	26-28	‘Al rijpe en rond, / al rijpe en rond, / nen dikken voor e heel pond.’: Gezelle verwerkt deze marktroep in een nieuwjaarsvers voor zijn vriend De Bo (cf. ‘Nieuwjaarkaarte’).
	32	geerne: graag.
323	2	aangetinkeld: aangetikt (waardoor er geluid ontstaat).
	8	gepegeld: afgemeten.
	15	verneembaar: waarneembaar.
	23	de antiphona van Magnificat: een antifoon is een kort gezang uit het koorgebed, dat voor en na het reciteren van een psalm wordt gezongen en waarin de hoofdgedachte van de psalm wordt aangegeven. Magnificat: de lofzang en het dankgebed van Maria bij het bezoek aan haar nicht Elisabeth (Lc. 1: 46-55).
	23-24	Dirigatur Domine oratio mea-a...!: de Heer leide mijn gebed. Wordt door de priester gezegd tijdens de offerande, wanneer hij het altaar bewierookt.
	25	genoegzame: toereikende.
	28	Te Deum: het grote lof-en danklied Te Deum Laudamus, vermoedelijk rond 400 geredigeerd door Nicetas van Remesiana.

		de doolaards in egypten
		De Zandvlage

		Gezelle bezorgde met De doolaards in Egypten een vertaling van The Egyptian Wanderers: a Story for Children of the Great Persecution (1854) van de High Church-priester John Mason Neale (1818-1866), auteur en vertaler van antieke en middeleeuwse Griekse en Latijnse hymnen. Het verhaal speelt zich af in (de toen Romeinse provincie) Egypte, waar onder Maxentius (280-312), keizer van het West-Romeinse Rijk, een vervolging van de christenen plaatsvindt. Een christelijk gezin, bestaande uit Baselis, Thecla, en drie kinderen (Jan, de schrijver van het verhaal, Cyrilla en Philips) vlucht dan ook de wildernis in. Na heel wat ontberingen en gevaren, waarbij ze, met de hulp van o.a. de kluizenaar Euthymius, ternauwernood aan de Romeinse soldaten ontsnappen, krijgt het verhaal een happy end. Maxentius wordt immers verslagen door Constantijn i (312-337), die sympathie heeft voor het christendom en in 313, met het edict van Milaan, het christendom officieel als godsdienst tolereert.
		Gezelles vertaling verscheen voor eerst als feuilleton in de eerste jaargang van Rond den Heerd (2 december 1865-19 mei 1866). Het was zeer waarschijnlijk James Weale, gedurende het eerste halfjaar van Rond den Heerd Gezelles coredacteur, die The Egyptian Wanderers onder Gezelles aandacht had gebracht. Hij had zelf reeds verschillende verhalen van Neale in het Frans vertaald, en Neale had zijn The Egyptian Wanderers bij Weale aanbevolen als een zeer succesrijk boek (Van Biervliet, 1991).
		In 1871 verscheen De Doolaards voor het eerst in boekvorm, als deel 7 in de Bibliotheke Rond den Heerd (Brugge, Dezuttere, 1871). In 1879 komt er een tweede uitgave (Roeselare, De Meester). Die wordt echter als de vierde uitgave gepresenteerd, wellicht om publicitaire redenen.
		De vijfde uitgave (1897), die we als basistekst gebruikten, is dan ook eigenlijk de derde uitgave. Net zoals hij in 1897 met Van den kleenen hertog zou doen, had Gezelle de tekst voor deze editie in puristische zin herschreven (o.a. waterputje > waterborreken, ure > stonde, vaal > derf, meester > heere, orkaan > storm, pluimen > veders, firmament > geluchte, pilaren > baren, klaar > helder).

		Basistekst: De Doolaards in Egypten naar het Engelsch van J.M. Neale door Guido Gezelle. Vijfde uitgave van misdruk, schuimwoorden en ondietsche wendingen, eene tweede maal nauwkeurig gezuiverd, door den schrijver. Roeselare, J. De Meester, 1897. [vignet: 't Daghet in den Oosten], 34-39. RdH 1, nr. 4, 23 december 1865, 26-28, Jub. Dool., 22-25.

		Datering: 1865-66 / 1897.

		Ingrepen
325	39	lijf-en < lijf-en
326	25	zandvlage < zondvlage
	26	opheffen < opbeffen

324	5	Titel: zandvlage: zandstorm.
	8	goeden: flinke.
	8	voornoene: voormiddag.
	8-9	altijd de zelfde streke houdende: dezelfde koers aanhoudend.
	9	noene: middag.
	10	verrente: verte.
	11	waterborreken: waterbron.
	12	stonde: uur.
	12	waaierbladeren: waaiervormige bladeren.
	13	noenmaal: middagmaal.
	15	lijk 's nuchtens: zoals 's morgens.
	15	banger: drukkender.
	20	altsan: voortdurend.
	25	awind: windstilte.
	26	doen wij niet: cf. het Engelse ‘don't we’.
	28	bijlo: uitroep om een verzekering te bekrachtigen.
	30	verwe: kleur.
	31	heeten: heet worden.
	32	hof: kring, halo.
	33	derf: bleek.
	33	verkoperd: koperkleurig.
	34	Wat is dat al te zeggen: wat betekent dat.
	36	klappen: praten.
	39	sterlinge: strak.
	40	daken: (elkaar) raken.
	41	rad: scherp.
	41	krulten: krullen.
	41	spruiten: uitlopers.
	41	uitewaards: naar buiten.
325	1	aanhoudend: voortdurend.
	5	derwaard: daarheen.
	7	zeere: snel.
	7-8	opwaard en onswaard: naar omhoog en naar ons toe.
	8	geware en wierden: bemerkten.
	8	gewis: zeker.
	9	neggen: randen.
	11	veders: jonge stekken van bomen.
	11	takkelingen: kleinhout.
	13	elderwaards: ergens anders heen.
	22	is 't dat: indien.
	24	kemels: kamelen.
	24	kwamen af: stegen af.
	26	dook: verborg.
	28	namen ze over: namen ze waar.
	33	recht: precies.
	35	versmachten: verstikken.
	36	Wij en doen: dat zullen wij niet.
	40	geheeten: bevolen.
326	2	negge: scherpe rand.
	6	te hoope: samen.

326	7	vlagewaards: in de richting van de vlaag.
	10	simoem: samoem, hete, droge wind in de Arabische en Noord-Afrikaanse woestijnen, gekenmerkt door wolken van opgejaagd stofzand die de hemel verduisteren.
	12	balke: zware, platte wolk die evenwijdig met de horizon ligt.
	12	toegedruischt: aangebromd.
	12	ronk: gebrom.
	14	schrikbare: schrikwekkende.
	14	koperverwe: koperkleur.
	16	glariënde: glanzend, met verschillende kleuren en tinten.
	17	verruwde: kleurde.
	17	koperwendig: gelijkend op koperkleur, koperkleurachtig.
	18	daaromtrent: ongeveer.
	18	't geluchte: het zwerk.
	21	slegge: fijne, smeltende sneeuw.
	22	ketterende: galmende.
	23	vlakweg: plat.
	24	schravend: schrapend.
	24	geruchte: lawaai.
	25	't Docht mij: ik had de indruk.
	27	Ave-Maria: weesgegroet.
	28	een duist lezens: de tijd nodig om duizend (Ave-Maria's) te bidden.
	28	't Wierd gemakkelijker te gaan: het begon gemakkelijker te gaan.
	32	verwezend: ontsteld.
	33	dere: leed.
	38	baren: strepen.

		van den kleenen hertog

		In het didactisch-ontspannende weekblad Rond den Heerd, dat Gezelle, na een korte samenwerking met de Brit James Weale, gedurende een vijftal jaren leidde (1865-1870), was er o.a. een rubriek met (meestal vertaalde) feuilletons voorzien. Eén van die feuilletons, Van den kleenen hertog, is een vertaling van de historische roman The little Duke, Richard the Fearless (1854) van Charlotte Yonge (1823-1901), een zeer populaire auteur uit het Oxford Movement. De vertaling verscheen tussen 21 juli 1866 en 5 januari 1867.
		The little Duke, Richard the Fearless handelt over de jeugd van Richard i (‘sans peur’) (932-996), de derde hertog van Normandië. Hij was de zoon van William Longsword (Guillaume Longue Epeé) (905-942) en de kleinzoon van de Vikingleider Rollo, die in 911 het leengoed Normandië verwierf. Na de moord op William Longsword (17 december 942), gepleegd in opdracht van Arnoul, graaf van Vlaanderen, volgde de tienjarige Richard hem op. Hij werd echter door koning Louis d' Outremer - die zich van het hertogdom Normandie wou meester maken - in semi-gevangenschap gehouden te Laon. Met de hulp van Osmond de Cent Villes slaagde Richard er echter in te ontsnappen, verstopt in een strobaal. De Cent Villes bracht hem naar de kust, waar een

		Vikingvloot hem ter hulp was gekomen. Louis d' Outremer werd verslagen door de Vikings en gevangen gezet.
		Richard zou aan zijn ontsnapping uit Laon de bijnaam ‘sans peur’ overhouden. Hij huwde in 956 met Emma, dochter van Hugues le Grand, hertog van Frankrijk, en zou meer dan veertig jaar hertog van Normandië blijven, tot aan zijn dood in 996 (Planchon 1978, 49-92).
		De gebloemleesde passage beschrijft de (wraakzuchtige) gevoelens van Richard bij het lijk van zijn vader en vervolgens de begrafenis van de vermoorde hertog.

		Basistekst: Van den kleenen hertog door Guido Gezette. Tweede uitgave. Roeselare, De Meester, 1899, 29-33 Rond den Heerd 1 (1865-1866), nr. 37, 11 november 1866, 293-294, nr. 38, 18 augustus 1866, 298. Jub. Kl. h., 16-18. Van den kleenen hertog kende bij Gezelles leven twee zelfstandige uitgaves, nl. in 1877 (J.-D. Minnaert, Tielt, 1877) en 1899 (J. De Meester, Roeselare, 1899). De editie 1899 werd door Gezelle streng in puristische zin herzien: hij ondernam een vergaande poging om alle woorden van Romaanse oorsprong te weren. Zo wijzigde hij in de gebloemleesde passage o.a. ‘vensters’ door ‘ramen’, ‘kolommen’ door ‘zuilen’, ‘grimatsen’ door ‘momtoten’, ‘doopvonte’ door ‘doopsteen’, ‘plooien’ door ‘vouden’, ‘habijt’ door ‘pije’ en ‘hofcieraad’ door ‘hofgewaad’.

		Datering: 1865-66 / 1899.

		Ingrepen
328	8	wraakgierigheid < vraakgierigheid
	8	bluschte < blusschte
	25	van Jumegen < van Jumegen,
	26	eer Hij stierf < eer hij stierf

327	5-6	in de bare staat: opgebaard staat.
	6	speerst: besproeit.
	8	hoofdkerke van Rouanen: de voornaamste kerk van Rouen. Op de plaats waar nu de bekende Gothische kathedraal van Rouen staat, werd reeds in de vierde eeuw een kerk gebouwd. Richard i liet er belangrijke werken aan uitvoeren.
	9	mazegaten: luchtgaten.
	11	hoofden: kapitelen.
	11	aardige: zonderlinge.
	12	momtoten: maskers.
	17	't bevang: ruimte, omvang.
	17-18	diep gekapte hoofden: hoofden, diep in de kap verborgen.
	18	zonder verwisseling van toon: unisono.
	19	her ende weder: steeds opnieuw.
	21	Willem Lanszweert, Hertog van Normandijen: Guillaume i, genaamd ‘Longue Épée’.
	22	roklijf: maliënhemd.
	23	aanzijds: naast.
	26	halsberg: pantser dat hals en bovenlichaam beschermt.

327	26	haren hemde: haren boetekleed.
	26-27	buiten de wete van elk: zonder dat iemand het wist.
	28	ievers: ergens.
	29	buiten: behalve.
	30	in duizelinge: verdoofd.
	34	schrikbare: schrikwekkende.
	39	Jumegen: de beroemde abdij van Jumièges, bij Rouen, waarvan o.m. een belangrijke hervorming van de kerkmuziek is uitgegaan.
328	4	ware 't zake dat: indien.
	5	voor te staan: verdedigen.
	10	Bernhard de Dene: Bernard le Danois, een luitenant van de Viking Rollo bij diens invasie van Normandië. Hij zou het gebied van Harcourt ontvangen hebben en gouverneur van Normandie geworden zijn in 912 (De Morembert 1989).
	11	eenzaat of munk: kluizenaar of monnik.
	17	dat gij aangegaan hebt: waar je je voor geëngageerd hebt.
	18	kersten gedaan: gedoopt.
	19	zoo: zoals.
	20	raden: aanraden.
	24	vouden: plooien.
	32	grave Harcourt: cf. Bernhard de Dene.
	34	naastkomende: volgende.
	37	geruchte: geluid.
	39	hem: zich.
	40	Eric van Centeville: de baron de Cents Villes, in wiens gezin Richard opgevoed werd (Bayeux), vader van Osmond, die Richard uit Laon zal helpen ontsnappen.
	41	rouwtabaard: lang, wijd rouwkleed met wijde mouwen.
329	5	uitewaards: naar buiten.
	6	de Hertog van Bortoenjen: Alain ii, Hertog van Bretagne (910-952).

Vorige Volgende