Nagelaten brieven

[p. *1]

Afb. 1. P.A. de Genestet. Gravure van B. Taurel.

[p. *2]

Afb. 2. Henriëtte de Genestet-Bienfait. Naar een schilderij van J.A. Kruseman.

[p. IX]

Verantwoording

De dichter P.A. de Genestet neemt in de zogenaamde domineesliteratuur een geheel eigen plaats in. Onder domineesliteratuur verstaan we gewoonlijk de literaire of pseudo-literaire voortbrengselen van een of andere domineeshand in de 19de eeuw. We kunnen denken aan figuren als Beets, Hasebroek, J.H. de Ridder, Ten Kate en anderen. Deze figuren waren meer dominee dan dichter of misschien beter gezegd, het waren dichtende dominees. De Genestet zou men liever een predikend dichter willen noemen.

De Genestet heeft als predikend dichter nog voor het verschijnen van de Max Havelaar van Multatuli (1860) nieuw fris leven aan onze letteren geschonken door de eenvoud van uitdrukking, de klaarheid van zijn begrippen, het ongekunstelde van de vorm en vooral door de zuiverheid van de waarneming. Het laatste geldt met name voor zijn uitbeelding van het kind in zijn gedichten, bijvoorbeeld in Sint Nikolaasavond en Naar de Natuur.

Ook als predikant heeft De Genestet iets nieuws gebracht. Als kind van zijn tijd kwam hij met de problemen van die tijd in aanraking, hij overdacht ze, streefde naar klaarheid, ja, worstelde met de vragen die de tijd aan hem stelde om ze tot een oplossing te brengen. Die vragen hielden voornamelijk verband met de Bijbel, met de bijbelkritiek en met de exegese.

Omstreeks het jaar 1860 was het streven zich van een verstarrend Protestantisme te distantiëren in ons land nog heel nieuw. Conrad Busken Huet had in 1858 zijn Brieven over den Bijbel in het licht gegeven. Ongetwijfeld hebben de vrienden, de auteur en De Genestet reeds voor het verschijnen van dit opzienbarend boek de inhoud met elkaar besproken. Leekedicht VII, Niet aardig, met een motto ontleend aan het gelijknamig tegenschrift van Prof. Dr C.P. Hofstede de Groot en Leekedicht XIX, Machteld en Leonard, getuigen van de nauwe relatie tussen de beide werken. Maar ook de invloed van andere strijders, pro en contra de geestelijke vernieuwing, zijn duidelijk te bespeuren: Leekedicht XX, XXI, XXIV en XXV houden verband met Prof. H.J. Scholtens werk De Vrije Wil; XXIX, XXX en XXXI zijn geïnspireerd door Dr J.S. Doedes en diens oratie (1859) bij de aanvaarding van zijn ambt als hoogleraar in de theologie te Utrecht; XXXVII en XXXVIII brengen hulde aan Prof. P.W. van Heusde, hoogleraar te Utrecht, die er naar streefde de wijsbegeerte der uitwendige wereld met die der inwendige in overeenstemming te brengen (Meyboom).

De Leekedichtjes, reeds in 1860 verschenen, bewijzen dat De Genestet actief deel nam aan de strijd om nieuwe, verruimde denkbeelden, het zich baanbrekende Modernisme. Termen als moderne theologie en moderne richting duiken het eerst op tussen de jaren 1858 en 1861; het woord modernisme is het eerst, enkele jaren later, door Abraham Kuijper gebruikt en de eerste vergadering van moderne theologen kwam in 1865, dus vier jaar na de dood van onze predikant, bijeen! Hij was één van de voorvechters, één van de baanbrekers van het zich vernieuwend protestantisme en dé dichter van het Modernisme! Maar niet alleen de Leekedichtjes getuigen van zijn streven zich van benauwende

[p. X]

banden te ontdoen. Vele van de nagelaten preken, waarvan de meeste helaas ongedateerd zijn, maar die zeker in vroegere jaren geschreven zijn, vertonen dezelfde strekking. Menig moeilijke bijbeltekst tracht de predikant als dichterlijk of symbolische trek te verklaren.

In de vierde plaats moet er op gewezen worden, dat de brieven van De Genestet verschillende andere aspecten van het 19de-eeuwse leven belicht. Men krijgt een indruk van de afstanden: een reis van Bloemendaal naar Rotterdam, of van Amsterdam naar Nunspeet, was al heel lang. Men maakte nog regelmatig gebruik van diligence, omnibus, schuit en minder van de trein (‘spoor’): er reden weinige per dag en de snelheid was gering.

Op het gebied van het briefverkeer is belangwekkend, dat vele brieven omstreeks 1850 behalve per post ook per expediteur verzonden werden: sommige brieven van de dichter dragen nog resten van sluitzegels van J.P. Koens te Amsterdam, andere hebben alleen poststempels, terwijl in een brief zonder datum de nieuwe postwet van 1850 wordt genoemd.

De geneeskunde, die nog verkeerde in het stadium vóór het begin van haar opbloei in de tweede helft de negentiende eeuw, vermocht tegen de meeste, ernstige ziekten nog weinig. Koorts gold dikwijls als een ziekte op zichzelf, ofschoon deze ook reeds bekend was als een begeleidend symptoom van de meest gevreesde ziekte in die tijd, de tuberculose. Maar al te dikwijls heeft de dichter geliefde personen aan deze ziekte zien lijden en eronder zien bezwijken. Het haantje van den toren (1857) is een typisch voorbeeld van zijn scherpe waarneming op dit gebied. Men heeft hem dan ook wel de dichter van de tuberculose genoemd.

Enkele medici worden in de brieven met name genoemd, bijvoorbeeld A. Willet als practizerend geneesheer te Amsterdam, die in de studententijd van onze dichter huisarts voor het gezin J.A. Kruseman was en daardoor ook met De Genestet in aanraking kwam. Later in Delft is F.M.T. Gijsberti Hodenpijl huisarts voor het gezin De Genestet-Bienfait. Een derde figuur uit de medische wereld van omstreeks 1850 is J. Brouwer Starck uit 's-Gravenhage; hij werd in verband met de ziekte van Henriëtte de Genestet-Bienfait naar Delft ontboden en in de laatste dagen van haar leven, die zij in Amsterdam in het huis van haar moeder sleet, heeft zij volgens een brief van de dichter nog naar hem gevraagd.

Voor de geschiedenis der geneeskunde zijn de brieven van De Genestet niet alleen interessant om de artsen die soms terloops soms met hun medicamenten genoemd worden, maar méér nog doordat we indirect vernemen hoe ze ervaren werden en welke plaats ze in het leven van de predikant-dichter en diens milieu innamen. Tevens krijgen we een indruk van de bedreiging die de tuberculose voor de 19de-eeuwer betekende.

Hierbij moet echter worden aangetekend dat men in de brieven van De Genestet een sociaal-economisch zeer bevoorrechte groep aantreft en dus slechts enig inzicht krijgt in een heel kleine sector van de Nederlandse samenleving van zijn tijd.

De brieven van De Genestet kunnen beschouwd worden als een aanvulling op de briefverzamelingen van Potgieter, Busken Huet en Multatuli door hun geheel andere aard en wat de beide eerstgenoemden betreft is hij min of meer ‘der dritte im Bunde’.

Wat zijn satirische beschouwing van tijd en tijdgenoten betreft is De Genestet met de grote satiricus Douwes Dekker verwant: het gedicht Alarmisten (1848)

[p. XI]

en Aan de Watersnoodpoëten (1861) en vooral vele Leekedichten getuigen daarvan.

Verder zijn de brieven van De Genestet van belang, omdat men hem daaruit leert kennen temidden van ambtgenoten, dichters, critici, geleerden evenals in zijn relaties tot enkele toonaangevende families van zijn tijd zoals de families Bienfait, Kruseman, Gildemeester en De Clercq. Hij onderhield betrekkingen met E.J. Potgieter, J. van Lennep, H. Tollens, N. Beets, A. Bosboom-Toussaint, J. van Vloten, Cd. Busken Huet, A. Pierson, H. de Veer, J. Tideman, A. Réville, C.P. Tiele en anderen.

Voor de Delftenaren hebben de brieven van De Genestet een eigen bekoring. Delft, de mooie, oude, sfeervolle stad, zo rijk aan herinneringen aan het verleden, heeft ook het kerkje bewaard waar onze dichter-predikant zijn beste krachten heeft gegeven en zijn mooiste jaren heeft doorleefd.

In de zeven jaren, waarvan wij nu spreken, heeft het echtpaar De Genestet-Bienfait twee verschillende huizen bewoond. Het eerste, aan de Spoorcingel, lag strikt genomen niet in Delft, maar in Hof van Delft. Dit huis is nu verdwenen, maar het gedicht Het oude Huis (1857) houdt de herinnering daaraan levend en spreekt ook van het nieuwe huis, waar de dichter met zijn gezin nog ruim twee jaar gewoond heeft en dat nog geheel intact is. Het ligt aan het Noordeinde of zoals de dichter zegt ‘aan de Oude Delft bij de Haagpoort’. Het gedicht ‘Welgelegen’ (1858) doordrenkt van echte humor, beschrijft nauwkeurig de lokale situatie, terwijl Kijkje in het Leven verband houdt met de oude stal tegenover de woning van de dichter:

‘Vlak over mijn deur koomt de lijkkoets thuis,
Dáár stalt hij, de sombere wagen’.
In de Mailbrief neemt Delft een belangrijke plaats in. De ondertitel luidt:
‘Fragment van een Delftsche vertelling’; een paar citaten volgen hier:
‘Te Delft ... Gij kent toch Delft? Dit stadje is schoon gelegen,
Vlak aan den spoorweg, tot mijn groote vreugde en zegen.
Een stadje oud van Faam!’
‘Gelijk als Pisa heeft ook Delft haar scheeven toren,
Die al voor eeuwen her, de ruste placht te storen
in 't klooster aan zijn voet ...’

Voor de neerlandici zijn de brieven van De Genestet belangwekkend, omdat ze dikwijls de achtergrond vormen waartegen zijn gedichten zich aftekenen, waardoor deze aan diepte winnen. Bovendien leert men hem in zijn brieven aan Tiele als uitgever kennen.

Concluderend kunnen we dus stellen, dat de brieven van De Genestet, vooral in verband gebracht met zijn gedichten en preken, een belangrijk cultuurhistorische bijdrage vormen tot de kennis van het leven omstreeks het midden van de 19de eeuw.