Hubert Korneliszoon Poot

[p. 367]

Waardering

[p. 369]

Hoofdstuk XIII De waardering van Poot bij tijdgenoten en nageslacht

Inleiding

Iedere periode in onze beschavingsgeschiedenis heeft een eigen houding in de tijd. De waardering van een dichter wordt door die houding bepaald. Een overzicht van de beoordeling van Poot door tijdgenoten en nageslacht zal dus in zekere zin een beeld geven van de wijzigingen, die zich in onze vaderlandse beschavingsgeschiedenis sinds zijn tijd hebben voorgedaan.

Aangezien elke tijd andere accenten legt, zullen wij in het overzicht der waardering de belangstelling van de verschillende schrijvers gericht zien op een grote verscheidenheid van feiten uit het leven van de dichter en van eigenschappen in zijn geest en werk. Het beeld van de dichter zal daardoor in steeds toenemende mate verduidelijkt worden.

Poot werd in de achttiende en negentiende eeuw gezien als de laatste der Nederlandse klassieken. Onze eeuw stond ver genoeg af van de romantiek om in hem de eerste dichter te zien, in wie zich de wezenseigenschappen van de romanticus, zij het nog slechts in aanleg, vertoonden.

‘Natuur baert den dichter; de kunst voedt hem op ...’

De woorden in het hoofd van deze paragraaf aangehaald, zijn ontleend aan de aanhef van Vondels Aenleidinge Ter Nederduitsche Dichtkunste.¹ Zij vormen het thema, dat in talrijke variaties door de tijdgenoten in hun beoordeling van Poot wordt uitgewerkt. Wij treffen het aan in de lofen lijkzangen op de dichter, in de besprekingen van zijn bundels in de Boekzael der Geleerde Werelt, in zijn biografie door Jakob Spex, maar ook nog in het begin der negentiende eeuw in een verhandeling van G. Hesselink, in een lezing van J.W. Yntema en in een bloemlezing uit Poots gedichten, samengesteld door M. Westerman.

Wie een natuurlijke aanleg tot de poëzie bezit, dient door de kunst nog te worden opgevoed. In de achttiende eeuw verstond men hieronder, dat de jonge dichter ijverig de grote voorgangers uit de litteratuur der Ouden en die van het eigen vaderland moest bestuderen en navolgen, zich een grote kennis moest verwerven op allerlei gebied, vooral aangaande de opvattingen der klassieke meesters, en ernaar

1 W.B. V, 484 r. 8.

[p. 370]

moest streven zijn werk zoveel mogelijk te ontdoen van alle ruwheid en onbeschaafdheid, om zo te komen tot een vloeiende en gladde stijl. Het zijn de opvattingen van ‘Nil Volentibus Arduum’, door Andries Pels gedicteerd, door een Feitama zo nauwgezet in praktijk gebracht.

Naast het motief over de Natuur en de Kunst, beter nog, onafscheidelijk daarmee verbonden, vinden wij herhaaldelijk de navolging en de geleerdheid geprezen, en een gladde en zoetvloeiende vorm als ideaal gesteld.

Aangezien Poot een boer was, die Grieks noch Latijn kende en slechts het onderwijs gevolgd had van de dorpsschool te Schipluiden, stond kunstminnend Nederland geslagen van verwondering over zijn verzen. Velen wilden eenvoudig niet geloven, dat ook hij een grondige studie gemaakt had van de dichtkunst der Ouden en der zeventiende-eeuwse groten en men kon in hem dan ook alleen maar een wonder der natuur zien. Ook dit motief keert gedurende de eerste helft van de achttiende eeuw in de lofdichten op Poot telkens terug.

D. van Hoogstraten J. de Haes

Nagenoeg alle genoemde elementen in de waardering van Poot door zijn tijdgenoten, vinden wij reeds in de lofdichten en bijschriften van David van Hoogstraten en Joan de Haes vóór het eerste deel van Poots Gedichten van 1722.¹

1 In 1720 had L. Bidloo reeds n.a.v. Poots eerste bundeltje gezegd: ‘Zoo veel vermag natuur, gebouwd door oeffening.’ In Panpoëticon Batavûm, Amsterdam 1720, blz. 213 vs. 13 v.b.

Boekzael

Ook in de besprekingen van de verschillende bundels in de maendelyke uittreksels, of boekzael der geleerde werelt treffen wij dezelfde motieven aan. De Mengeldichten van 1716 worden in rijmvorm besproken.² Allereerst wordt het wonder van de dichtende boer onder de aandacht gebracht:

De Mengeldichter is een BOER

Men neem' den hoet of op het noemen.

De dichter, die zich boven anderen wil stellen, zal hier ‘voor den Ploeger strykenbeenen’.³ De recensent heeft ook wel critiek, soms acht hij Poot te grof⁴, elders zegt hij: ‘Dit moght wel losser staen:/Ai! laet het gaen’⁵, maar overigens is er niets dan lof; de navolging wordt geprezen, waarbij vooral Vondel Poots leermeester genoemd wordt; de beheersing van de taalwetten is voortreffelijk:

2 April 1716, blz. 404-419.

3 Blz. 404.

4 Ibid.

5 Blz. 407.

[p. 371]

 

Dit zog men nooit (niet waer, ô Dichtershelden?)

 

By ploeg en spa,

 

Noch voor en light niet na.

‘Baek’, d.i. Laurens Bake¹, zou Poot in zijn Bybelstoffen niet verbeteren kunnen, zo hij nog leefde. Over het algemeen is de bespreking inderdaad niet meer dan een ‘Uittreksel’.

Dit is ook het geval met de recensie van de eerste bundel Gedichten², al gaat in dit geval een wat uitvoeriger inleiding vooraf. De natuur, zo zegt de schrijver, vermag veel in de beoefening van de kunst; hij verwijst dan echter naar Samuel van Hoogstraten die zegt: ‘Maer die op 's meesters nek getilt zyn zien licht verder’ en naar Andries Pels, die in zijn Q. Horatius Flaccus Dichtkunst, op onze tyden en zeden gepast o.m. zegt:

Een vruchtbare ader

Zoo van natuur als kunst behooren bei te gader
Verzeld te wezen, eer men in 't beroemt getal
Der grootste dichteren een' plaets verkrygen zal.

De schrijver is het hier volkomen mee eens. Wanneer men hoort dat Poot een boer is, vraagt men zich af ‘Wie had van daer zulke dingen verwacht? Wie ziet hier de kracht der gunstige natuur niet? maer de natuur alleen zal men zeggen ... kan niet veel uitwerken, dewylze zich moet laten breidelen door de kunst.’³ Hij zet dan uiteen, hoe Poot dit door middel van boeken heeft bereikt. Vooral prijst hij in de dichter de voortreffelijkheid van zijn taalkennis en de verhevenheid van taal, waar vele anderen in die dagen ‘zich vertuien aen de Amsterdamsche straettael’.⁴ In het werk van Poot is alles ‘even net, even fraei, even geschikt en bevallig’.⁵

Bij de bespreking van de tweede bundel Gedichten⁶ wordt eenzelfde lof de dichter toegezwaaid. De dronkenschapsperiode in Delft wordt niet zwaar opgevat: ‘... en wat steekt 'er toch in voor een Dichter, indien het niet te grof gaet: wy weten immers wat Horatius, Lib. I. Ep. XIX. zegt:

Nulla placere dlu, nec vivere Carmina possunt
Quae scribuntur aquae potoribus.’⁷

Na hier en daar een greep gedaan te hebben uit de verschillende rubrieken, verwijst de schrijver naar het werk zelf, ‘'t geen niet noodig is dat wy ... aenpryzen; want goede waêr pryst zich zelve.’⁸

1 In 1682 had Bake zijn Bybelse Gezangen uitgegeven.

2 December 1721, blz. 720-735.

3 Blz. 722.

4 Blz. 723.

5 Blz. 725.

6 April 1728, blz. 429-443.

7 Blz. 432.

8 Blz. 442.

[p. 372]

J. Spex

Jakob Spex begint zijn biografie van Poot¹ met een beschouwing over het dichterschap, geheel in de trant van Vondels Aenleidinge.²

Als voorbeeld van een dichter, die ‘de enkele leiding van [zynen] geest volgende, verbazende dingen [heeft] voortgebragt’, noemt hij Poot:

‘eenen man, begaaft niet alleen met zoo treffelyk eenen geest, als tot de Poëzy vereischt worden kan: maer die bovendien ook, niettegenstaende het lot zyner laege geboorte, als uit eenvoudige lantluiden gesproten, en in den styl zyner ouderen opgetrokken; door eige naerstigheit en vlytigh onderzoek van alle wetenswaerdige zaeken, zynen aengeboren geest krachtigh in zich voortgezet, en eindelyk, door zyne schrandere en doorwrochte schriften, zynen naem, hoe gering ook en duister, der vergetelheit ontrukt, en aen de onsterflykheit bevolen heeft.’³

Van een meer indringende beschouwing van de verzen is er in deze eerste periode nog geen sprake, de woorden van lof zijn bijna doorlopend superlatieven. Zo schrijft Spex over het bundeltje Mengeldichten van 1716:

‘Want of schoon hier en daer eenige kleenigheden, als kenbaere tekenen van des Dichters kintscheit, gelyk hy naderhant schreef, zich opdeeden; waren evenwel die in geenen staet, om aen het hemelsche gelaet der Dichtkunst, met eene genoegsaem alleruiterste bevalligheit in deeze gedichten zich vertonende, eenigh merkelyk nadeel toe te brengen. Overäl wert hier des Dichters ongemeene begaeftheit ontdekt, die niet minder in de verscheidenheit der stoffe, dan in de behandeling der zelve te bespeuren was. Zuiverheit van taele, klaerheit en kortheit van zinuitinge, kunst en kracht van redeneringe, rykdom van overaerdige vonden, de ziel der Poëzye, en majesteit eindelyk en eenvoudigheit, die twee groote kunstdeugden, liepen hier te zamen. Het gewyde teffens en ongewyde, het stemmige en luchtige, op eene aengenaeme wyze alomme verwisselt en geschakeert zynde, vondt men 'er ...’⁴

De minnedichten verdienen naar Spex' mening de eerste plaats in de bundel, zij bewijzen dat onze taal nauwelijks voor de Franse hoeft onder te doen.⁵

Over de Gedichten van 1722 zegt Spex dat ‘des Dichters overvliegend vernuft, snedigh oordeel en (waarom toch zou men 'er dit leste niet mogen byvoegen?) meer dan gemeene geleertheit, op het luisterrykste doorstraelden.’⁶

In de bundel van 1728, zegt hij,

‘... ontvoude onze Dichter, in zynen kunstyver voortvarende, den glans van zyn opgeheldert vernuft al verder ...’⁷

De Brïeven zijn ‘schrander ... van invallen’ en geven blijk van ‘des Schryvers grondige kennisse van menigerlei zaeken en gebeurtenissen’

1 III, Het Leven, 3 e.v.

2 Ibid., blz. 4.

3 Ibid., blz. 5-6.

4 Ibid., blz. 15-17.

5 Ibid., blz. 17-18.

6 Ibid., blz. 25-26.

7 Ibid., blz. 39.

[p. 373]

en ‘ook hier en daer eenige trekken en slagen ... by de Eerwaerdige Aeloutheit t'huis horende, en door behulp van vertalingen met veel oordeel daer afgekeken.’ De Velt- en Zeezangen ‘waerin Virgilius, op verscheide plaetsen, als met handen te tasten is’, behoren tot het beste wat er op dat gebied verscheen, door ‘hunne natuurlyke eenvoudigheit, eene hoofteigenschap hier vereischt, ten hoogsten behaeglyk ...’ In de overige gedichten, ‘niet minder ... van waerdye’, was, ‘behalven dat ze van geest en wysheit t'zamenhingen, ook de trant en maet nieu, en doorgaens zeer gelukkigh op de verhandelde stoffe gepast.’¹

Dat Spex ook de ‘gladheid’ in de poëzie voorstond, en de navolging noodzakelijk achtte, blijkt uit zijn Aen den Lezer, vóór zijn eigen Gedichten.²

In zijn Lykklagt over Poot zegt hij:

Hoe scheen och, onder 't hooren,

Augustus eeu, die kunsteeu, korts herboren,

Wanneer uw zuivre tong,

In zwierigh Duitsch, haer schoone vaerzen zong!

Wat Schryvers, hoog te zetten,

Die eedle tael ooit zuiverden van smetten,

Uw vyl vooral, uw styl

Quam hier te baet, schoon voor een korte wyl.³

In zijn bijschriften bij de afbeelding van Poot noemt hij hem ‘Die Orfeus van onze eeu, dat wonder van Parnas’ en ‘Apol, in menschenschyn; Apollo, niemant anders’.⁴

De leden van het Haagse dichtgenootschap Kunstliefde spaart geen vlyt schrijven, hoe Spex geheel zijn leven een ‘ongelooflijke hoogachtinge’⁵ is blijven koesteren voor ‘het wonder onzer eeuwe, de nooitvolroemde Landman en onnavolgbaare Dichter Huibert Korneliszoon Poot’, een dichter aan wie ‘natuur en kunst al haar vermoogen in 't werk [had] gesteld’.⁶

1 Ibid., blz. 39-41.

2 Jakob Spex, Gedichten, 'S Gravenhaege 1755.

3 Ibid., blz. 112 vs. 8-1 v.o. Ook in III, Het Leven, [64], vs. 1-8.

4 Ibid., blz. 241.

5 Nagelaaten Gedichten van Jakob Spex, Leyden 1779, blz. IX.

6 Ibid., blz. VIII.

Lyk- en Grafdichten op H.K. Poot

Overdreven en voor ons gevoel soms lachwekkend van toon is de lof, Poot toegezwaaid in de lijkzangen, achter in het Vervolg der Ge-

[p. 374]

dichten opgenomen.¹ Alle soorten van Poots gedichten worden, zonder uitzondering, geprezen.

Ook in deze verzen treffen wij de hierboven genoemde elementen aan. De navolging², vooral van Horatius³, wordt herhaaldelijk geprezen. Om strijd vragen de dichters zich af, of Natuur of Kunst Poot de meeste gaven heeft geschonken.⁴ Zijn verzen munten uit door gladheid van stijl⁵ en ‘netbeschaefde toonen’.⁶ Behalve het herhaalde ‘wonder der natuur’⁷, bedenken de schrijvers der lijkzangen de schitterendste namen voor de gestorven dichter.⁸ D. van Bleyswijk noemt Poot zelfs ‘onzen Sofokles’!⁹ In zijn graf liggen Apollo, Horatius, Vergilius, Vondel, Hooft¹⁰ en Orfeus¹¹ begraven! Alle grote dichters der klassieke Oudheid en van Nederland verwelkomen hem in het hiernamaals.¹² In geen honderd jaar zal er zulk een kunstenaar meer verschijnen.¹³ De classicus G. Schröder acht Poots gedichten meer waard dan al het ‘gebrom’ van de neo-latinisten en neo-graecisten, die het natuurlijke verloren hebben en nochtans menen dat hun werk ‘vol geest en kunst’ is.¹⁴

1 Het sonnet van R.A. Hoyman (III, 259) nam A.T.A. Heyting op in Het boek der sonnetten, 's-Gravenhage 1911, blz. 290 ‘om eens een ander grafschrift te hebben, dan het wat al te onnoozele: “Hier ligt Poot: hij is dood”, dat iedereen kent, wat al te onnoozel vooral, omdat dit bijkans het eenige is, wat het groote publiek over Poot, die een klassiek dichter is, weet. De Schoolmeesters grap dateert dan ook uit een tijd, die zelf geen op Poot gelijkend dichter voortbracht in ons land.’

2 III, 168 vs. 6 v.b.; 181 vs. 5-6 v.b.; 182 vs. 7-1 v.o.; 183 vs. 1-4 v.b.; 210 vs. 5-12 v.b.

3 III, 170 vs. 1-2 v.b.; 182 vs. 7-8 v.b.

4 III, 170 vs. 3-4 v.b.; 202 vs. 8-1 v.o.; 215 vs. 4-1 v.o. en 216 vs. 1-4 v.b.; 219 vs. 1-8 v.b.; 220 vs. 1-3 v.b.; 234 vs. 5-7 v.b.; 235 vs. 10-7 v.o.; 242 vs. 1-4 v.b.; 252 vs. 1-4 v.b.; 253 vs. 3 v.b.; 260 vs. 3-2 v.o.

5 III, 177 vs. 1 v.o.

6 III, 180 vs. 5 v.b.

7 III, 169 vs. 3 v.b.; 203 vs. 4 v.b.; 246 vs. 4 v.b.; 247 vs. 6 v.b.; 253 vs. 2 v.b.; 263 vs. 10 en vs. 12 v.b.

8 O.a. III, 224 vs. 8 v.o.; 225 vs. 2 v.o.; 228 vs. 5-16 v.b.

9 III, 170 vs. 3 v.o.

10 III, 187.

11 III, 244 vs. 2-1 v.o.

12 III, 183 vs. 5 e.v. v.o.

13 III, 249 vs. 6-10 v.b.

14 III, 189 vs. 5-13 v.b.

H. van den Burg

Dezelfde motieven vinden wij ook in de lofdichten van Poots tijdgenoten. Hermanus van den Burg zegt van Poot:

Deez heeft al 't Aardryk een onwrikbaar blyk gegeeven,
Dat een Poëet, bezield door heilig Hemelsvuur,
Alleen gebooren word uit teelkracht van Natuur,
En een gewrocht is, dat Geleerdheid niet kan maaken,
Die slegts Beschaafster is, geen schepster van de zaaken;¹⁵

15 H. van den Burgs, Aanhangsel van Gedigten, of derde deel zyner Mengelpoëzy, Amsterdam 1741, blz. 233.

[p. 375]

Th. van Snakenburg I. Elias Mz.

In de Proeve van Dichtoeffening¹ van Th. van Snakenburg en I. Elias Mz. komt een Lauwerloof voor Poot voor, waarin zijn vloeiende en zuivere stijl geprezen wordt evenals zijn navolging van Hooft, Vondel en de klassieken, die hem schijnen te bezielen ‘Schoon hy slechts op eyge wieken / En op geene uytheemschen dryft’.

1 Leyden, 1731 blz. 222. De bundel werd uitgegeven onder de pseudoniemen A.L.F. en A.P.S.

A. Nachtegael

Ook A. Nachtegael spreekt naar de opvattingen van zijn tijd:

Natuur, grootmoedig op haer ongekreukt vermogen,
Wou in de poëzy een wonderstuk vertogen,

't Welk met den lauwerroem der Akademi stryt;

Dies vormt zy wakkren Poot, die Latium en Grieken
Voorbyvɩegt, met inheemsche en nederige wieken,

Zoo hoog dat Pindus hem de kroon der dichtkunst wydt.²

2 Mengeldichten, R'dam 1726, blz. 134.

P. van den Bosch

In een vers, De ware Dichtkunst altyd eenvoudig noemt Pieter van den Bosch als de grote voorgangers Vondel, Hooft en Poot. Hen alleen moet men navolgen, zij hebben van Natuur hun grootheid ontvangen.³

3 Dr J. van Vloten, Bloemlezing uit de Ned. dichters der 18de eeuw, blz. 438-441.

B. Huydecoper

Balthazar Huydecoper zegt in enige verzen, door Jeronimo de Bosch⁴ aangehaald:

Men heeft lang onderzocht, of een pryswaardig dicht
Meer zy, of aan natuur, of aan de kunst, verpligt.
'k Zie niet wat een van beide alleenig zou vermogen:
Een ryke geest, die niet beschaafd is, of het poogen
En gaven zonder geest en vindingryk verstand,
Zo zeker gaan natuur en kunst hier hand aan hand.

Hij heeft in Poot vooral gezien ‘den grootsten Naarvolger van den grootsten onzer Dichteren’, Vondel.⁵ Hij noemt hem het ‘wonder onzer Nederduitsche Dichtkunst’,⁶ de ‘nette’,⁷ ‘zuivere’⁸, ‘sierlyke’⁹, ‘voortreffelyke’¹⁰, ‘zoetvloeiende’¹¹ en ‘lieffelyke’¹² Poot, en rekent hem met Vondel en Hooft tot de beste dichters.

4 Antwoord op de vraag over de regelen der Dichtkunde, Verh. uitgeg. door Teyler's 2de Gen., 2de st., Haarlem 1783, blz. 113.

5 Proeve van Taal- en Dichtkunde; in vrymoedige aanmerkingen op Vondels vertaalde Herscheppingen van Ovidius, 2de uitg. door F. van Lelyveld, 4 dl., Leyden 1782-1791, dl. I, blz. 63.

6 Dl. II, blz. 65.

7 Dl. I, blz. 143.

8 Dl. II, blz. 65.

9 Dl. I, blz. 231.

10 Ibid.

11 Dl. II, blz. 113.

12 Ibid., blz. 166.

[p. 376]

Poots Gedichten herdrukt in 1780

In 1780 verscheen een volledige herdruk van Poots Gedichten.¹ In het Voorbericht geplaatst voor de egte druk van Poots gedichten deelt de uitgever mede, dat de oude drukken nog slechts sporadisch voorkomen en ‘niet anders dan tot eenen zeer duren prys’ te bekomen zijn. ‘De tegenwoordige eigenaars van dit werk zyn, om deze reden, van kundige liefhebbers reeds voorlang opgewekt, om eenen nieuwen druk van het zelve te vervaardigen.’² Vandaar de nieuwe uitgave. ‘Men heeft den eenvoudigen landman, den getrouwen navolger van de eenvoudige natuur, ook in een eenvoudig kleed gestoken, doch teffens gezorgd, dat het hem niet haveloos om de leden zit.’³ De platen, ‘niet kunstig genoeg voor zulk een schoon werk’ en ‘te zeer afgesleten’, werden niet meer afgedrukt. Achter in het derde deel is een lijst opgenomen van de varianten die voorkomen in de nadruk van Gedichten I, door Arnold Willis in 1722. Deze uitgave van Baalde is de laatste volledige herdruk van Poots werk.⁴

1 H.K. Poot's Gedichten, 3 dln., ‘Te Amsterdam By S.J. Baalde, MDCCLXXX.’ Op de titelpagina's komt een afbeelding van Poot voor, naar de bekende prent van Houbraken, hier als een medaillon aangebracht op een grafzuil, met onderschrift ‘J. Buys inv. et del. Th. Koning sculps.’ De volgorde der gedichten is niet dezelfde als in de oude uitgaven. Zo zijn Aen Godt en Levensverbetering onder de Bybelstoffen geplaatst en Minverlangen. Aen Neeltje 't Hart onder Minnedichten. De gelegenheidsgedichten uit de drie oude bundels zijn in de verschillende rubrieken bijeengevoegd.

2 Dl. I, blz. IV.

3 Ibid., blz. V.

4 Na de door Poot zelf uitgegeven bundels verscheen, door Spex verzorgd, Vervolg der Gedichten van Hubert Korneliszoon Poot. Hier is by gevoegt Het Leven des Dichters, ‘Te Delf Gedrukt by Reinier Boitet, MDCCXXXV.’ In 1747 verscheen eveneens bij Boitet een herdruk van dit deel onder de titel Vervolg, of derde en leste deel der Gedichten van Hubert Korneliszoon Poot. Hier is by gevoegt Het Leven des Dichters, Tweede druk. In 1759 verschijnen herdrukken van de beide eerste delen van de Gedichten van Hubert Korneliszoon Poot bij Jan Roman in Amsterdam, zonder dat vermeld wordt dat dit herdrukken zijn. De prent voor de Velt- en Zeezangen van F. Bleyswyck is nu ondertekend door T.F. Walter, waarschijnlijk heeft Walter de koperen plaat wat opgehaald. Het Vervolg, of derde en leste deel der Gedichten van Hubert Korneliszoon Poot. Hier is by gevoegt Het Leven des Dichters wordt als ‘Derde druk’ in 1766 uitgegeven ‘Te Leyden, By C. van Hoogeveen, Junior.’ De drie delen komen voor in een uniforme luxe-uitgave op groot papier, gebonden in halflederen band met prachtig vergulde ruggen.

G. Hesselink

Een verhandeling, waarin de opvatting van Poots tijdgenoten wordt gehuldigd, werd nog in 1805 gepubliceerd door G. Hesselink onder de titel De natuur vormt den dichter, overwoogen in H.K. Poot.⁵ ‘De verdeediging der Uitspraak, de Dichter wordt gebooren, niet gemaakt’, schrijft Hesselink, ‘zo algemeen, als zij doorgaans verstaan wordt, zou ik niet durven op mij neemen’.⁶ ‘Niemand wordt met die kunst gebooren. Hij moet Dichter gemaakt worden, of, zo gij liever wilt, hij moet zig daartoe zelven vormen.’⁷ ‘De Hoofdvereischten eens

5 Vaderlandsch Magazijn, van wetenschap, kunst en smaak, 3de dl., 1ste stuk, Amsterdam 1805, blz. 273-292.

6 Blz. 275.

7 Blz. 278.

[p. 377]

Dichters schijnen mij toe te zijn, smaak en gevoel voor 't schoone, leevendige verbeelding, een geest vol van aartige invallen, waardig om zijne gedachten op eene bevallige wijze uittedrukken. Maar dit alles moet, zelfs bij den gelukkigsten aanleg van den geest, door gestadige oeffening, door herhaald leezen van goede Dichters en werken van vernuft en smaak, door eigene werkzaamheid, door beproeven zijner kragten, verkreegen worden’.¹ Van Poot zegt hij dat deze ‘hierin met elk anderen Dichter gelijk staat, dat hij door veel oeffening zijnen geest beschaafd, en aldus zig zelven tot een Dichter gevormd heeft’.²

Hesselink heeft wel gevoel voor de natuurlijkheid van vele verzen van Poot, verkregen door het verblijf op het land. Over Poots natuurgedichten zegt hij dat deze ‘zo iets schijnbaar kunsteloos en natuurlijks [hebben], dat juist dit bijzondere dezelve kenschetst’.³ Maar na enige voorbeelden voegt hij er dan aan toe: ‘Doch hier van afstappende wil ik alleen dit nog aanmerken, dat hij niet alleen goede voorbeelden, en vooral de Natuur zelve, tragtte naartevolgen; maar dat hij ook even naarstig was in het verzamelen van nutte kundigheden, en, door grooten leeslust gedreeven, onophoudelijk bezig was met het onderzoeken van menigerleië Oudheden, Geschiedenissen van vroegere en laatere Eeuwen, zeden en gewoonten van volken, en met al het geen voorts kan geacht worden den Geest te beschaaven, en denzelven eenen waaren rijkdom te geeven.’⁴

1 Blz. 279.

2 Blz. 285.

3 Ibid.

4 Blz. 289.

J.W. Yntema

In 1820 verschijnt in de Vaderlandsche Letteroefeningen⁵ van de hand van J.W.Y[ntema] Huibregt Kornelisz. Poot geschetst uit zyne dichtwerken. Eene Voorlezing in eenen Vriendenkring. Ook Yntema huldigt nog de oude opvatting aangaande natuur en kunst. N.a.v. Poots verzen

Hoe bad ik in den oogst wel memgmael om regen,
Opdat ik van het werk, en by myn boeken quaem'!
De kunst was voor de winst my zeker aengenaem.⁶

schrijft hij: ‘De Kunst verhielp (alzoo), wat aan Natuur ontbrak.’⁷ Zijn Voorlezing brengt verder geen nieuws. Van meer belang zijn een ‘Drietal oorspronkelijke, onuitgegevene, en naar het eigen handschrift gedrukte Dichtstukken van Huibregt Kornelisz. Poot’, jeugdverzen van Poot, die hij in de Vaderlandsche Letteroefeningen⁸ publiceerde.

5 2de stuk. Voor 1820. Mengelwerk. Amsterdam 1820, blz. 615-626, 672-679 en 719-725.

6 II, 89.

7 Blz. 620.

8 2de stuk. Voor 1820. Mengelwerk. Amsterdam 1820 blz. 772 e.v. Ibid. 2de stuk. Voor 1821. Mengelwerk. Amsterdam 1821 blz. 38 e.v. Ibid. blz. 236 e.v. Zie over deze jeugdverzen hiervóór blz. 25-32.

[p. 378]

M. Westerman

Ook de Amsterdamse schouwburgdirecteur en boekhandelaar M. Westerman¹ staat nog geheel op het standpunt van Poots tijdgenoten. Het dichterlijk genie is een geschenk van de natuur, zoals in Poot is bewezen. Alle verworven kennis was hem alleen ‘dienstbaar ... om de natuur met meer juistheid te volgen en haar als het ware met de kunst te vermaagschappen.’² Volgens hem bekleedde Poot, ‘in het tijdstip, waarin de Nederlandsche Poëzij de aanzienlijkste hoogte bereikt had, een' eersten rang.’³

1 Keur van Nederlandsche Letteren, 50ste stukje, Amsterdam z.j. In deze bloemlezing uit Poots gedichten neemt hij de volgende gedichten op: Arme Rykdom, Ryke Armoede, Akkerleven, Morgenzang, Valsche Vrientschap, Vrolyk Leven, Geboortezang voor * * *, Kho of Glori der Deugt, Zedeprint van Katharina Blokhuizen, De Maen by Endymion, Rozemonts Tovery, Wachten, Herdenking, Schoon Vrouwenhair, Goelyke Wangen, Aen eene Schoone, Vliegende Min, De Lente, Dankoffer aen Erato, Nagedachten over het afsterven myner moeder Katharina Groenheide, Op myn Huwelyk met Neeltje 't Hart, Op de Doot van myn Dochtertje, Poëtenstryt en het bijschrift op Vondel.

2 Blz. 4.

3 Ibid.

Begin van een meer critische instelling

Na de periode van onbeperkte lof volgt ongeveer veertig jaar na het overlijden van de dichter een tijdvak van een meer critische beoordeling van zijn werk; de theorieën uit de voorafgaande jaren blijven evenwel voor een deel nog van kracht.

J. van Effen wijst reeds op de nadelige gevolgen van het dichten om den brode, R.M. van Goens en F. van Lelyveld onderwerpen Poots gedichten aan een critisch onderzoek.

Paludanus, Van Alphen en De Perponcher huldigen de opvatting van een evolutie in de litteratuur en beschouwen op grond daarvan Poot als een groter dichter dan de wegbereiders Hooft en Vondel, al achten zij evenals Van Lelyveld critisch onderzoek en schifting van de goede en slechte hoedanigheden in het werk van de dichter noodzakelijk om te komen tot een meer wetenschappelijke instelling en een verhoging van het peil onzer letteren.

H. van Alphen, die de nieuwe opvattingen officieel formuleerde, stelt in zijn Theorie der schoone kunsten en wetenschappen de originaliteit boven de navolging. In Poots werk bewondert hij vooral de anacreontische, bevallige en naïeve elementen, hierin nagevolgd door vele anderen.

Voor het eerst constateren wij waardering voor het bijzondere van Poots natuurbeschrijvingen, vooral bij J. Bellamy, in mindere mate ook bij J. de Bosch en J. de Vries.

Na de verhandelingen en dichtkundige commentaren verschijnen in de aanvang van de negentiende eeuw de eerste pogingen tot een over-

[p. 379]

zicht van onze letterkunde. In deze Schetsen of Proeven ener geschiedenis der Nederlandse letterkunde wordt voor het eerst het werk van Poot in zijn geheel beoordeeld.

J. van Effen

Reeds in 1734, dus nog geen jaar na de dood van de dichter, gaf Justus van Effen een wat minder juichend oordeel over hem dan wij tot nu toe ontmoet hebben. In een betoog van 12 November van dat jaar¹ schrijft hij over ‘menigen Cicero, en Virgilius, die agter de ploeg lopen, welker natuurlyke vermogens, by gebrek van gelegenheid tot oefening, aan den roest overgegeven, en voor 't oog der bezitteren zelf bedekt, en onkenbaar worden.’ Zo is het ook met ‘den beroemden Poot, aan wien de Melk tot een Hengstebron schynt gestrekt te hebben, en die zonder opvoeding, ja zonder onderrechting, dan die tot dewelke de hevigheid van zyne aangeboren geest hem gedreven had, eenslaags verschenen is, als een Poëet, en als een goed Poëet, en die, indien hy op den eersten voet had voortgegaan, zonder door de noodsakelykheid van kostwinning afgetrokken te worden, tot het verhandelen der afgesleete stof van lyk en bruilofts vaarsen, voor weinig digters van gansch Nederland zou hebben behoeven te zwigten.’

1 De Hollandsche Spectator, dl. XI, blz. 137-138.

R.M. van Goens

Rijklof Michaël van Goens heeft Poots werk bestudeerd, ‘waarschijnlijk’, zegt P.J.C. de Boer², ‘omdat het werk van dezen dichterboer min of meer tot het door hem zo bewonderde pastorale genre behoort.’ Jammer genoeg is er van Van Goens' beoordeling van Poot niets bewaard. De bewoordingen van Dr de Boer zijn dan ook zeer voorzichtig: ‘Blijkbaar was [Poot] dus een figuur, waar Van Goens wel iets in zag, al schijnt zijn commentaar op een dertigtal bladzijden uit het 1e deel van de “Gedichten” niet altijd even vriendelijk te zijn.’³

2 Rijklof Michael van Goens (1748-1810) en zijn verhouding tot de literatuur van West-Europa, Amsterdam 1938, blz. 134-135.

3 Ibid. De Boer kwam waarschijnlijk tot deze veronderstelling door de reacties van F. van Lelyveld in een brief aan R.M. van Goens, die zo dadelijk ter sprake komt.

F. van Lelyveld

Van de briefwisseling tussen Van Goens en F. van Lelyveld zijn alleen de brieven van de laatste bewaard gebleven.⁴ Daaruit blijkt, dat Van Goens voor Van Lelyveld enige minnedichten van Poot van commentaar voorzien heeft. Ook Van Lelyveld zelf heeft Poot bestudeerd.⁵ Aan zijn vriend schrijft hij dat hij van plan is een stuk te schrijven onder

4 Mr W.H. de Beaufort, Brieven aan R.M. van Goens en onuitgegeven stukken hem betreffende, 1ste dl., Werken v.h. Hist. Genootschap, Nieuwe serie, No. 38, Utrecht 1884.

5 Blz. 255, Brief van 9 Febr. 1767.

[p. 380]

de titel Tael- en Dichtkundige aenmerkingen, over een gedicht van Poot, tot titel voerende: Uitgang van Godes Zoone.¹ Hij meent ‘dat er vrij wat over te zeggen is over Poetische fraeiheden, misstallen en verklaringen van eenige woorden, die van een ieder niet verstaan worden.’ Aan Van Goens vraagt hij het gedicht ook te bestuderen en hem er in een brief over te schrijven. Uit een latere brief blijkt dat Van Goens aan dit verzoek heeft voldaan.² Deze heeft ‘het wat harder aengetast’ dan Van Lelyveld en ‘valt er ook wat heel laeg op.’ Van Lelyveld acht het oordeel van zijn vriend van meer waarde dan het zijne, en hij volgt de raad op om de verhandeling maar niet te schrijven. Toch wil hij eens een gedicht van een Nederlands dichter onder handen nemen: ‘ik wenschte liefst een stuk te nemen, daar meer goed dan kwaed over te zeggen was: het berispen valt altijd hatelijk, en het toonen van fraeiheden dient meer tot opbouw van de kunst, als enkel het openbaer maken en verachten van misstallen.’ Misschien zal hij bij Poot een meer geschikt gedicht kunnen vinden; liever dan uit de minnedichten, wil hij er een kiezen uit ‘de stichtelijke of heilige Gedichten’, omdat die ‘meer algemeen de smaek van onze Natie’ zijn, ‘en, me dunkt, die smaek is goed’.

Belangrijk is het, dat hier voor het eerst critiek wordt uitgeoefend en men niet langer meer uitsluitend in hyperbolen de lof zingt van de dichters. Dr J. Wille schrijft over Van Lelyveld naar aanleiding van diens brieven: ‘Meer kritische onderscheiding acht hij echter ook noodig, tusschen dichters en tusschen gedichten. Bevorderlijk zullen daaraan vooral twee dingen zijn: de geschiedbeschrijving onzer letteren, en dichtkundige commentaren. De fouten toonen in de meesters, opdat ze niet blindelings gevolgd worden, Lelyveld hoopt gedurig zelf daarin iets te presteeren, en zijn vriend [van Goens] zet hij er toe aan.’³

1 Blz. 294, Brief van 12 Juli 1769.

2 Blz. 295, Brief van 21 Juli 1769.

3 De Literator R.M. van Goens en zijn kring. Studiën over de achttiende eeuw, 1ste dl., Zutphen 1937, blz. 143-144.

U.D.B. (P. Paludanus)

In de Nieuwe Bijdragen tot opbouw der Vaderlandsche Letterkunde van 1763 schrijft U.D.B.⁴ een verhandeling Over de Navolging der Dichteren⁵, waarin hij zegt dat, aangezien de dichter, door de natuur gebaard, nog door de kunst moet worden opgevoed, de navolging noodzakelijk is, maar dan niet ‘kinderlijk’ of ‘samenlappend’, ‘maar geringe over-

4 D.i.P. Paludanus. Zie Dr. J. Wille in het zoëven aangehaalde werk, blz. 105 e.v., waar men een samenvatting van de verhandeling van Paludanus vindt.

5 1ste dl., No. III, blz. 69-136.

[p. 381]

neming vergoedend door eigen vindingen. Niet slaafsch, met bijgeloovigen eerbied zelfs voor kennelijke fouten. Maar mannelijk en vrij.’¹ De schrijver geeft uitvoerig aan hoe hij zich dit voorstelt en als voorbeeld stelt hij Poot en Broekhuizen als juiste navolgers. Hooft en Poot acht hij de beste leermeesters voor het minnedicht. Neigt men tot het ‘kloekzinnige’ dan neme men Hooft tot voorbeeld, voor het ‘vloeiende’ Vondel en voor het ‘losse en bevallige’ Poot.²

Het belangrijke uit deze verhandeling is, dat ook hier weer de mogelijkheid erkend wordt, dat de grote voorgangers fouten gemaakt hebben. Hoe hoog Poot evenwel in de ogen van Paludanus stond, blijkt wel als hij schrijft: ‘Poot weder volgde onder anderen Hooft, maer hoeveel verschilt zyne vloeiendheid en betoverende zoetheid niet van dezen?’³

1 Ontleend aan de samenvatting van Dr J. Wille.

2 Blz. 93-94.

3 Blz. 135.

H. van Alphen

Na deze voorlopers komt dan H. van Alphen in de jaren 1778-1780 met zijn Theorie⁴, waarin de ontwaakte critische instelling een wetenschappelijke grondslag krijgt. Hij schrijft: ‘...het is 't gebrek aan eene wijsgeerige beoeffening der schoone kunsten en wetenschappen, en daar uit volgend verkeerd gebruik van gebrekkige modellen, die ons in het stuk van poëzij nog ver agter onze naburen stelt. Men wijst onze jonge vernuften in de poëzij, op de eerste ijsbrekers; op Hooft, op Vondel, op Vollenhove, op Poot; dezen zijn voor onze vernuften het Antieke.’⁵ Van Alphen wil, dat men in deze dichters het goede én het slechte op wijsgerige grondslag bestudeert. Liever dan navolging zag hij dat de dichters originaliteit nastreefden. Hij wil dat men de voorgangers bestudeert, om zo te komen tot de regels der aesthetica. De beoordeling van de grote dichters, tot wie hij Vondel, Hooft, Poot, Vollenhove, Hoogvliet, Antonides en de Branden⁶ rekent, moet erin bestaan, dat men aanwijst ‘welke hun zwakke en welke hunne sterke zijde is; welke trekken van valsch vernuft er in gevonden worden, en waar men wezenlijke schoonheden aantreft; welke denkbeelden zij over de theorie gevormd hebben en welken invloed dit op hunne wijze van werken, zo over het algemeen, als in het detail gehad heeft.’⁷

4 Theorie der schoone kunsten en wetenschappen, grootendeels overgenomen uit het Hoogduitsch van F.J. Riedel, en met bijvoegselen, aanteekeningen, en eene inleiding vermeerderd, 2 dln., Utrecht 1778-1780.

5 Dl. I, Inleiding, blz. XV.

6 Zeer waarschijnlijk Geeraard Brandt Sr. en Geeraard Brandt Jr.

7 Ibid., blz. LXXXVII.

[p. 382]

Van Alphen betreurt het dat zoveel gelegenheidspoëzie bij geboorte, huwelijk, verjaardag en promotie geschreven wordt; hij acht het een teken van droogheid en schraalheid. Waarom, schrijft hij, heeft Poot van zulke verzen er zovele geschreven: ‘waarom die niet meestal ten vuure gedoemd.’¹

In hoofdstuk V Over de natuur, eenvoudigheid, en naïfheid, prijst Van Alphen ‘die gemakkelijkheid, die Quinault, Moliere, Racine, Moncrif, en Poot in sommige stukjens vertoonen’, in tegenstelling met de ‘stroefheid’ bij anderen.² ‘Kleine, tedere gewaarwordingen van wijn en liefde worden dikwijls bij uitnemendheid naïf genoemd, en dezen konden wel eene bijzondere klasse van het naïve uitmaken. Men zal dergelijken in Anacreon, Hooft, Poot en anderen aantreffen.’³ Nog velen zullen later, schrijvende over het naïeve en het Anacreontische, op deze passage teruggrijpen.

Behalve het naïeve prijst Van Alphen ook het bevallige in Poots werk. De bevalligheid vereist ‘eene zagte schoonheid.’⁴ Als de wezenlijkste eigenschappen van de bevalligheid noemt hij ‘Bewegingen zonder hevigheid, eenvoudigheid, naïfheid en welvoeglijkheid’.⁵ ‘Anacreon bij de Grieken, Tibullus bij de Romeinen, Gellert, Gessner en Jacobi bij de Duitschers, Ariosto, Tasso en Metastasio bij de Italianen, La Fontaine en Voltaire bij de Franschen, Pope bij de Engelschen, en Poot bij ons hebben voornamelijk deze eigenschap in hunne werken gebragt.’⁶ Over onze dichter zegt hij: ‘Poot heeft, vooral in die gedigten, welken hij zonder dwang gemaakt heeft, eene bevalligheid in de uitdrukking, die uitstekend is, en dit zo wel in zijne ernstige of bijbelstoffen, als in zijne minnedigten.’⁷

‘De rondheid is de bestemde maat in het voordragen, uit kragt van welke de uitdrukking van een gedigt, noch te uitgerekt en sleepend, noch te afgebroken is, en elk deel van het geheel, elke periode b.v. een volkomen zinnelijk begin midden en einde heeft.’⁸ Zijn voorbeelden kiest hij uit de gedichten van Poot.⁹

1 Dl. I, blz. 127.

2 Ibid., blz. 135.

3 Ibid., blz. 150. Als voorbeelden bij Poot noemt hij de vs. 7-12 van Schoon Vrouwenhair en de vs. 10-12 van Goelyke Wangen.

4 Dl. II, blz. 206. Als voorbeeld bij Poot geeft hij strophe 1, 2 en 4 van De Maen by Endymion en noemt hij ook Akkerleven.

5 Ibid., blz. 217.

6 Ibid.

7 Ibid., blz. 223. Als voorbeelden geeft hij de vs. 1-12 van Jezus Geboortenis en de vs. 207-220 van de Reisbrief aen Jan Oudaen.

8 Ibid., blz. 250 in hoofdstuk XVIII Eenige aanmerkingen over de uitdrukking en het mechanieke.

9 De vs. 1-8 van de Lof der Dichtkunde en de vs. 37-48 van Akkerleven.

[p. 383]

Evenals Hooft is ook Poot door de natuur begiftigd met de tederheid.¹ Elders prijst Van Alphen in De Verliefde Venus de harmonie.²

1 Ibid., blz. 281.

2 Digtkundige verhandelingen van Mr Hieronymus van Alphen, Utrecht 1782, blz. LXVI van de Inleidende verhandeling over de middelen ter verbetering der Nederlandsche poëzij.

W.E. de Perponcher

W.E. de Perponcher verkondigt in zijn gedrukte brief aan Van Alphen naar aanleiding van het verschijnen der Theorie³ de stelling dat Vondel en Hooft slechts de grondleggers zijn van onze poëzie: ‘de tael is veranderd, de smaek beschaefd, alles heeft seedert hun tyd groote vorderingen gemaekt.’⁴ ‘De smaek is nu gevormd, men mag, men moet nu een strenger oordeel vellen’.⁵ Hij raadt de jonge dichters aan hun voorgangers, waaronder ook Poot, goed te bestuderen, maar met oordeel, met oog ook voor het slechte. Aangezien Poot later leeft dan Vondel, acht hij hem in vele opzichten beter dan deze.⁶ Na een felle aanval op Vondel⁷ zegt hij: ‘Laeten wy dan liever een bevalliger voorbeeld opzoeken...’⁸, waarna hij zeer uitvoerig Poots gedicht Ryke Armoede bespreekt.

3 Brief aan den Heer Mr Hieronymus van Alphen, bij geleegenheid zyner Theorie, der schoone kunsten en weetenschappen, Utrecht z.j. De brief is gedateerd 26 October 1780.

4 Blz. 83.

5 Blz. 84.

6 Ook Van Alphen is deze mening toegedaan. Bij Hooft en Vondel vindt hij ‘nog veele overblijfzels...van de oude ruwheid en verbasterdheid der tale, in onnatuurlijke en gedwongen woordvoegingen... lage uitdrukkingen... die lagchverwekkend zijn... trekken van valsch vernuft, onnatuurlijke beelden, onnoodige bijwoorden, gezogte rijmwoorden, oorkwetsende feilen tegen de prosodie en andere ongeoorloofde vrijheden.’ (Digtkundige verhandelingen, Utrecht 1782, blz. XXXIX).

7 Zie ook Mej. Dr M.M. Prinsen, De Idylle in de achttiende eeuw in het licht der aesthetische theorieën, Amsterdam [1934], blz. 178-179.

8 Blz. 60.

De Geest der Nederlandsche Dichters

In de eerste bloemlezing, ‘waar in de soorten van dichtstukken in dat vak der Theörie geplaatst zijn, daar ze behooren’⁹, gaat aan de uitgekozen gedichten een Verhandeling over het Bevallige, Naïve en de Romansen vooraf. ‘Van alles, wat tot de Theörie van 't schoone behoort, laat zich niets minder onder regelen brengen dan het naïve en bevallige.’¹⁰ Tot de aard van het Bevallige wordt gerekend: ‘Het zagte, het natuurlijke, het ongezogte, het ongekunstelde, het waare schoone...’¹¹, vooral de minnezangen en herderszangen behoren tot zijn gebied.

Vergeleken worden ‘stoute stukken’ van Ossian met ‘de zagte en lieve stukjens’ van Smits en Poot.¹² Naast Hooft munten deze beiden

9 De geest der nederlandsche dichters, Amsterdam 1788, Voorberigt, blz. I.

10 Blz. V.

11 Blz. VI.

12 Blz. VII. Als voorbeeld worden de strophen 1, 2 en 5 uit De Maen by Endymion aangehaald op blz. VIII-IX.

[p. 384]

vooral uit in het bevallige genre.¹ In de bloemlezing zelf is echter geen enkel gedicht van Poot opgenomen!

1 Blz. XIII.

J. Bellamy

Jacobus Bellamy, die hem nog het ‘wonder der natuur’ noemt², is een groot vereerder van Poot. Hij bewondert in hem de gave om onze ziel te vervullen ‘met een zagte kalmte, die volkomen gelijk is aan de stilte van een' schoonen nagt’³ en ‘met éénen trek... ons een veruitgebreid landschap’ te schilderen.⁴

Poot had een natuurlijke aanleg, zegt hij, tot de minnepoëzie, ‘hij volgde de Natuur; zijn ziel was nog niet besmet met die sentimenteele ziekte, die de waarde der menschheid ontzenuwt - herssenschimmen voor wezenlijkheden aanziet - en geen ander voedzel heeft, dan traantjes, waarin de maan heure bleeke straalen schiet. Dit sentiment is geen gewrogt der Natuur, het is sentiment der verbeelding.’⁵

2 Dr J. Aleida Nijland, Leven en werken van Jacobus Bellamy (1757-1786), dl. I, Leiden 1917, blz. 10.

3 Ibid., dl. II, blz. 104.

4 Ibid., blz. 105.

5 Ibid., dl. I, blz. 379.

J. de Bosch

Jeronimo de bosch haalt in zijn in 1781 bekroonde verhandeling⁶, om te bewijzen dat er groot verschil in waardering bestaat, de eerste vier verzen van Poots Arme Rykdom aan, door sommigen geprezen, maar naar zijn mening volstrekt niet fraai. ‘Ik kan voorwaar geen denkbeeld maaken van goutkantooren, waar in rivieren vloeyen, en appels wassen.’⁷ Dat Poot Vondel nabij komt, acht hij een gevolg van het feit, dat Poot veel aan de werken der oudheid heeft ontleend. Hij acht navolging der Ouden noodzakelijk voor een dichter, ‘ter bereiking van de voornaamste eigenschap in een goed dichtstuk, het schilderachtig voorstellen van de denkbeelden.’⁸ Wel moet de navolging met oordeel geschieden.⁹

Van verschillende gedichten van Poot, ‘wiens werken ook blyken dragen van de invloed, welke de schoone stukken der Ouden op den geest van den maaker hebben te weeg gebragt’¹⁰, toont hij aan, dat zij aan de klassieken ontleend zijn.

6 Antwoord op de vraag over de regelen der Dichtkunde, Verh. uitgeg. door Teyler's 2de Gen., 2de st., Haarlem 1783.

7 Blz. 37. De bedoelde verzen luiden:

In uw goutkantooren wassen
Atlas appels, hoog en laeg,
En de tuimelende Taeg
Hutselt 'er zyn blonde plassen;

[I, 342]

8 Blz. 98.

9 Blz. 103.

10 Blz. 182.

[p. 385]

‘Het zou eene gantsche afzonderlyke verhandeling vereischen, om alle de navolgingen van Poot, zo uit de schriften der Ouden, als andere Dichters, welke hem even zyn voorgegaan; gelyk Vondel, Hooft en Antonides op te zaamelen’.¹ Met Van Alphen is hij het eens, dat men niet moet menen dat de Nederlandse dichters de Ouden overtreffen.² Hooft, Vondel en Poot acht hij de grootste Nederlandse dichters, vooral dank zij hun navolging van de Griekse en Latijnse dichters.³ Weer sluit hij bij Van Alphen aan, wanneer hij opmerkt, dat men in het werk van deze grote dichters niet onvoorwaardelijk alles moet goedkeuren, maar dat gezond verstand en goede smaak alles moeten beslissen⁴; steeds moet men zich afvragen: ‘Wat is goede smaak, wat valsch vernuft in onze Nederlandsche Dichters?’⁵

Hoewel De Bosch in zijn verhandeling vooral de navolging prijst, heeft hij toch ook oog voor het eigene in Poots werk: ‘Poot heeft in zyne gedichten ook verscheidene trekken van levendigheid en geest, welke door geene lessen kunnen worden medegedeeld, maar welke de verbeelding, door fraaije voorbeelden opgewekt, onder 't werken als van zelfs schetst.’⁶

1 Blz. 200.

2 Blz. 213.

3 Blz. 216.

4 Blz. 143.

5 Blz. 134.

6 Hij citeert op blz. 73 de bekende vs. ‘Wy zien de schemeringen / Verdikken, daer we staen.’ enz. uit Zomersche Avont.

D. Hooft

In 1823 voldeed Daniel Hooft aan het verlangen van zijn vriend Jeronimo de Bosch en publiceerde het resultaat van een onderzoek naar de navolgingen in Poots gedichten, niet in een verhandeling maar in een tweedelige Bloemlezing der Gedichten van Hubert Korneliszoon Poot.⁷ Hooft geeft de verzen van Nederlandse en Latijnse dichters, welke naar zijn mening door Poot werden nagevolgd, in voetnoten. Welk een enorm werk hij verzet heeft en in welke grote mate Poot inderdaad heeft nagevolgd, blijkt uit Bijlage V.

Poot verdient naar de mening van Hooft ‘eene zeer aanzienlijke plaats’⁸ onder de vroegere dichters. Van de vele eigenschappen, waardoor hij uitmunt, prijst deze ‘het schilderend afbeelden van de Natuur’⁹, maar bovenal zijn meesterlijke wijze van navolgen, ‘vooral der dichteren van de Oudheid’.¹⁰ Daniel Hooft, al schrijft hij dit in 1823, is nog een typische vertegenwoordiger van het achttiende-eeuwse classicisme.

In zijn ogen is Poot geen slaafse navolger, maar vindt men bij hem ‘een op het onderwerp, dat men behandelt, toepasselijk overbrengen en opsieren en verfraaijen der dichterlijke denkbeelden, waarvan men

7 Amsterdam 1823.

8 Voorrede, blz. I.

9 Ibid.

10 Ibid., blz. II.

[p. 386]

het spoor bij eenen voorganger ontdekt heeft.’¹ Voor een nadere uiteenzetting over het belang van de navolging verwijst hij naar de verhandeling van Jeronimo de Bosch.

Vooral om de navolging hebben Poots gedichten hem ‘altijd ongemeen behaagd’.² Een plan tot een volledige herdruk van Poots werk met alle navolgingen, moest achterwege blijven ‘om den grooten omvang’ en omdat er enige gedichten ‘om derzelver minder dichterlijke verdiensten’ voor een herdruk niet geschikt waren.

Hooft geeft toe dat niet alle plaatsen die hij ter vergelijking in de voetnoten opneemt, beschouwd moeten worden als werkelijk door Poot nagevolgd. ‘Dit te beweren overal, waar wij eenige gelijkvormigheid van denkbeelden ontmoeten, ware vermetel.’³ Hij wijst evenwel toch op dergelijke overeenkomsten, omdat het nuttig is te zien hoe vele waarheden in alle tijden en bij alle volkeren eenzelfde uitwerking hebben op de verbeelding.

Aan het slot van zijn Voorrede geeft hij, verkort en gewijzigd, Spex' beschrijving van Poots leven. De aanvullingen brengen evenwel geen nieuws.⁴

1 Ibid., blz. III.

2 Ibid., blz. V. Veel moderner was reeds O.C.F. Hoffham in zijn Proeve eener Theorie der Nederduitsche Poëzy, Amsterdam 1788, een vermakelijke aanval op de achttiende-eeuwse kunsttheorieën in de vorm van een parodie. Hij drijft o.a. de spot met de navolging, ook bij Poot (blz. 116 van de 2de dr., Groningen 1809).

3 Ibid., blz. X-XI.

4 In de uitgave is een portret van Poot opgenomen, door P. Velijn vervaardigd naar de bekende prent van Houbraken.

J. de Vries

In 1810 geeft Jeronimo de Vries⁵ een samenvatting van Poots werk. Dat onder invloed van Antonides Poot ‘in zijne fraaiste Gedichten wel eens iets [heeft] dat luid klinkt, gelijk volgens sommiger oordeel de aanhef van het fraai gedicht Arme Rijkdom’, betreurt hij⁶, maar overigens is hij van mening, dat Poots werk door de navolging van Vondel en Hooft, ‘beschaving van taal, kracht en schildering van denkbeelden ...sierlijkheid, zoetvloeijendheid, geestigheid en bevalligheid’ heeft verkregen.⁷

De Vries acht Poot een uitmuntend dichter, ‘die met regt onder de eerste Dichters van ons Vaderland geteld wordt’, en spreekt van Poots ‘heerlijke Poëzij’.⁸ Hij vermeldt de lof die Huydecoper Poot toezwaaide, en verwijst naar de verhandelingen van Hesselink en De Bosch. Hij is het met hun opvattingen eens. Het bestuderen en navolgen der Ouden en der Nederlandse klassieken hebben Poots verzen

5 Proeve eener Geschiedenis der Nederduitsche Dichtkunde, 2de dl., Amsterdam 1810, blz. 35-56.

6 Blz. 38.

7 Blz. 42.

8 Blz. 53.

[p. 387]

‘ongemeenen luister’ bijgezet, ‘echter nog helderder glans ontleenen dezelve van zijn gadeslaan, en als 't ware begluren der schoone en eenvoudige natuur.’¹

Hij gaat al iets verder dan De Bosch: ‘Hierdoor wordt een morgenen avondstond met de juiste en eigenaardigste kleuren ons voor oogen gesteld’.² Toch staat De Vries voor het overige nog geheel op het oude standpunt, want hij laat er onmiddellijk op volgen: ‘Inderdaad door natuurlijken aanleg met oefening te paren is Poot tot zulk eene uitmuntende hoogte van kunst gestegen’³ en hij besluit: ‘Men weet niet wat men meerder in hem loven zal, natuur of kunst.⁴

1 Blz. 54. Hij prijst in dit verband vooral de gedichten Lantvermaek, Mei, Zomer, Zomerönweer en Herfst uit de derde bundel.

2 Blz. 55.

3 Ibid.

4 Ibid.

M. Siegenbeek

M. Siegenbeek⁵, de eerste hoogleraar in het Nederlands te Leiden, noemt ‘de vermaarde landman’ Poot de voornaamste dichter uit de achttiende eeuw. Hij staat nog geheel op het oude standpunt: Poot die geen geleerde opvoeding ontving en ‘voor het grootste deel zijns levens tot handenarbeid genoodzaakt’ was, wist ‘door onvermoeide vlijt en oefening, zijn natuurlijk kunstvermogen zoo zeer te beschaven en te veredelen, dat hij voor een' der gelukkigste nastreveren van Hooft en Vondel verdient gehouden te worden.’ Met Van Alphen verwerpt hij de gelegenheidsverzen en acht hij sommige gedichten, het meest in de Bybelstoffen ‘door trekken van valsch vernuft ontluisterd.’ Vooral bewondert hij, eveneens weer naar Van Alphen, ‘het zachte, bevallige, losse en geestige ... waarvan [Poots] Minnedichten, Brieven en andere gelijksoortige dichtstukken de overvloedigste getuigenis geven.’ Tenslotte prijst hij het, dat vele gedichten ‘lessen van echte levenswijsheid’ bevatten in de trant van Horatius.⁶

5 Beknopte Geschiedenis der Nederlandsche Letterkunde, Haarlem 1826, blz. 237-239.

6 N. Anslijn, N.Z., die in zijn Keur van Nederlandsche Dichtstukken (Leyden 1829) de lezers, die iets meer over de opgenomen dichters wensen te weten, naar Siegenbeeks Beknopte Gesch. verwijst, neemt van Poot op: fragmenten uit de Algemeene Brief, de lof op zijn vader uit de Brief aen K. Westerbaen, de beschrijving van de ‘Vergenoeging’ uit de Brief aen Klaesje Poot, en fragmenten uit Lantvermaek, Mei en Nacht. (Blz. 186-197).

‘Door de natuur gevormd, door de kunst bedorven...’

Het oordeel van Rhijnvis Feith en Bilderdijk over Poot betekent een nieuwe wijziging in de waardering van de dichter. Als reactie op de overheersing van de verstandelijkheid in de achttiende-eeuwse opvattingen werd het accent verlegd naar het gevoel. De theorie, dat de

[p. 388]

natuur de dichter voortbrengt, maar dat de kunst hem tot de volmaaktheid voert, wordt verworpen. Als eerste voorwaarde voor het ware dichterschap stellen Feith en Bilderdijk een juist gevoel voor de natuur. Een al te grote geleerdheid en verstandelijkheid verkoelen naar hun mening de geestdrift voor de poëzie, overlading van mythologische versiering maakt de poëzie onnatuurlijk en gekunsteld.

Willem de Clercq vond voor het nieuwe oordeel de formulering: ‘Poot was een Dichter door de Natuur gevormd, door de Kunst bedorven.’

De professoren N.G. van Kampen en L.G. Visscher volgden, evenals P.G. Witsen Geysbeek in hun overzichten van de Nederlandse litteratuur de nieuwe theorie, al vinden wij in hun waardering nog tal van elementen uit de voorafgaande perioden terug.

R. Feith

Rhijnvis Feith verzet zich in een van zijn brieven tegen de oude opvatting aangaande natuur en kunst. ‘Ik geloof met u, mijn Heer! dat de Dichter zich niet te veel kundigheden verzamelen kan. Zij komen hem overal te pas, en hij zal zich gewis nimmer beklaagen, zijn' tijd aan de verkrijging derzelve besteed te hebben. Maar met dat alles geloof ik niet minder, dat men thans door eenen verkeerden geest van wijsbegeerte te veel aan de kunde in een' Dichter toeschrijft. Dat geene, wat eigentlijk den Dichter maakt, is onafhankelijk van verkreegen kundigheden. Het gevoel voor de Natuur, niet het verstand, komt hier eigentlijk de eer van toe.’¹ Over Poot schrijft hij: ‘Zijne minst kundige versen, zijn gewis zijne schoonsten. Waar Poot de Natuur bezingt, zo als ze daaglijks voor zijne oogen was, zo als hij ze duizend en duizendmaal gevoeld had, is Poot waarlijk zo groot als eenig Dichter. Ieder zal zich hier zijn Akkerleven, zijn Rozemond, zijn Zomersche avond, de Maan bij Endymion en andere soortgelijke stukken van zelf herinneren. Naderhand kwam Poot in eenen anderen kring. Hij verkreeg meer kundigheden uit boeken, maar hij werd minder gemeenzaam met de Natuur zelve, en de versen, die hij toen vervaardigde, haalen bij zijne eerste, warme, treffend de natuur schilderende, gedichten gewis niet.’²

Wanneer hij schrijft ‘over den smaak der nederlanderen in de Poëzij’³ zegt Feith, dat hun voorliefde uitgaat naar ‘Eenvouwige schilderijtjes van de Natuur’.⁴ ‘Even als over 't algemeen ... de nederlander een stuk van Rafaël en Corregio voorbij zal gaan, om voor een Koetje van Potter, voor een watervalletje van Ruisdaal, voor een

1 Brieven over verscheiden onderwerpen, Amsterdam 1793, dl. VI, blz. 92-93.

2 Ibid., blz. 112.

3 Ibid., blz. 1.

4 Ibid., blz. 20.

[p. 389]

Zeetje van Van de Velde te toeven, even zo zal hij het Paradijs verlooren van Milton, den Messias van Klopstock vrij onverschillig daar laaten, om zich met een vers van Poot, met eene idylle van Gessner te vermaaken.’¹ De exclusieve voorliefde voor ‘Akkergronden, Weilanden, Bosschen, Zeeën, Rivieren, Beeken, en al wat daar mede in betrekking staat’, acht hij ‘natuurlijk voortvloeien’ uit ‘grondkarakter en zeeden’ van onze natie.² Vooral echter eiste de Nederlander steeds ‘de gestrengste waarheid der Natuur in een voortbrengsel, dat naar de verdienste stond van hem te behaagen’.³ ‘Ik kan, bij voorbeeld’, schrijft Feith, ‘zeer ligt begrijpen, dat het bekende vers van Poot: Hoe genoeglijk rolt het leven enz. lang het geliefkoosde stukje van onze Natie geweest is. Het schonk haar juist de herinneringen, die ze zo vuurig beminde, het verlevendigde juist de aandoeningen in haar, die ze nooit dan onwillig en met smart verlooren had, en dit alles zo ligt, zo gemakkelijk! Nimmer las de bezette Koopman het, of hij was in dat oogenblik op zijn Landverblijf - Poot had het middel weeten te vinden, om 'er hem ongemerkt heen te rollen - en, ja! hij leefde 'er juist zo genoeglijk, juist zo huislijk zalig, als de Dichter het schilderde.’⁴ De ‘Schildering van de Hollandsche natuur’ in Poots Zomersche Avont stelt hij als meer natuurlijk en minder idealiserend boven de beschrijving van een zomeravond bij Klopstock.⁵

In zijn brieven over het minnedicht acht Feith de meeste van Poots minnezangen te behoren tot ‘die lieve stukjes, die niet zo zeer door de liefde zelve, als wel door haar voorgevoel, door de vatbaarheid voor de liefde ingegeven werden’⁶, en die ‘de geheele natuur als bezielende en in betrekking tot de liefde’ vertoonen.⁷ Mars en Venus Beddepraet valt niet meer in de smaak van de tijd, waarin Feith leefde; hij rekent het - tot de beste nog - van ‘die halve Minnedichtjes, halve hoerenliederen, welke ongelukkig geen gering vak in de Dichtkunst der meeste beschaafde volkeren beslaan.’⁸ In een brief ‘Over het bevallige’⁹ zegt Feith dat Nederland maar drie dichters heeft, die in 't bevallige niet onderdoen voor de Fransen en de Duitsers: Hooft in zijn gezangen, Dirk Smits ‘in bijna alle zijne zagte Lierzangen’¹⁰ en Poot ‘vooral in zijne Minnezangen ... en wat de uitdrukking betreft, bijna overal.’¹¹

1 Ibid., blz. 20-21.

2 Ibid., blz. 21-22.

3 Ibid., blz. 28.

4 Ibid., blz. 29.

5 Ibid., blz. 87-89.

6 Ibid., dl. V, A'dam 1790, blz. 93.

7 Ibid., blz. 101. Feith noemt De Maen by Endymion en Wachten.

8 Ibid., blz. 92.

9 Ibid., dl. I, A'dam 1782, blz. 140.

10 Ibid., blz. 154.

11 Ibid., blz. 172.

[p. 390]

W. Bilderdijk

Bilderdijk betreurt in zijn gedicht op Poot uit het jaar 1793¹ evenals Feith, dat Poot door valse kunst bedorven is:

Een teêr en zacht gevoel, den fijnen smaak naby;
Een flikkerende geest, die zonder woestheid blaakte,
En echter 't kenmerk droeg van 't vuur der poëzy:
Zie daar, wat wakkren POOT zijn' lauwer waardig maakte.
Doch, had geen valsche kunst zijn dorperheid beschaafd,
Geen dichter waar zoo stout den Pindus opgedraafd.

De leer van de dichtgenootschappen over de noodzakelijkheid van een natuurlijke aanleg, een beschaving door wetenschapsbeoefening, navolging der klassieke en Nederlandse dichters, en een voortdurend streven naar gladheid en zoetvloeiendheid, erkent men niet langer. Wat de dichtgenootschappen samenvatten onder de naam Kunst, wordt voortaan ‘valsche kunst’, kunstmatigheid en onnatuur geacht.

1 De dichtwerken van Bilderdijk, 13de dl., Haarlem 1859, blz. 40. Over een critiek van Bilderdijk op Poots dronkenschap (uit 1823) zie N.Tg. 46 (1953), blz. 146.

W. de Clercq

In zijn in 1822 bekroonde Verhandeling over de invloed van de vreemde letterkunde op de Nederlandse², bespreekt Willem de Clercq in het vijfde tijdperk van 1710-1760 ook Poot. Het tijdvak wordt gekenmerkt door ‘eene geheele verflaauwing van den nationalen geest; overal ontwaart men gebrek aan oorspronkelijkheid.’³ Poot, Hoogvliet e.a. spreidden buitengewone gaven ten toon, maar moesten de geest van hun tijd huldigen. Er heerste een slaafse navolging der Fransen. ‘De Taal won in beschaafdheid, doch verloor aan kracht.’⁴

Het invoegen van mythologische beelden en figuren ‘ontaardde weldra in misbruik, en hetgeen eerst toevallige versiering was, werd naderhand een smakelooze opschik, en verkoelde alle geestdrift voor Poëzij. Zoo moest naderhand zelfs Poot, die ongetwijfeld eenen natuurlijken en heerlijken aanleg tot Dichtkunst had, zich ook in dit gareel voegen, en verkreeg bij velen eerst den naam van Dichter, nadat hij zijne gedichten met alle deze vreemdsoortige versiersels had opgesmukt.’⁵

Tot in de hand- en schoolboeken van vandaag heeft men met De Clercq het overdadige gebruik van mythologische elementen in het

2 Verhandeling van den Heer Willem de Clercq, ter beandwoording der vraag: welken invloed heeft vreemde letterkunde, inzonderheid de Italiaansche, Spaansche, Fransche en Duitsche, gehad op de Nederlandsche taal- en letterkunde, sints het begin der vijftiende eeuw tot op onze dagen?, Amsterdam 1824. In zijn dagboek schrijft De Clercq dat J. de Vries erover klaagde dat hij in zijn verhandeling Poot ‘te laag gesteld had.’ (Willem de Clercq naar zijn dagboek door A. Pierson en De Clercqs jongste kleindochter, Haarlem 1888, dl. I, blz. 237.)

3 Blz. 14.

4 Blz. 15.

5 Blz. 102.

[p. 391]

werk van Poot betreurd. Tot nu toe heeft men evenwel niet gezien, dat zich aan het einde van Poots leven een vereenvoudiging in zijn werk openbaart, ook juist in het gebruik van de mythologie, als gevolg van een algehele verstilling en verdieping in zijn leven.¹

De Clercq's karakteristiek: ‘Poot was een Dichter door de Natuur gevormd, door de kunst bedorven,’² heeft lange tijd haar invloed doen gelden. Hij noemt ze zelf een ‘misschien gewaagde onderstelling’ ‘doch’, zegt hij, ‘zal niet ieder beminnaar der Nederlandsche Letterkunde moeten bekennen, in Poot zelden meer, dan zijne Minnedichten en eenige zijner Mengeldichten gelezen te hebben?’³ In een noot spreekt hij de hoop uit, dat deze regels geen aanleiding zullen geven ‘tot eene beschuldiging, alsof ik de verdiensten van Poot had willen verkleinen.’⁴ Geheel in overeenstemming met de door hem zo bewonderde Bilderdijk is hij van mening ‘dat deze Dichter der Natuur, die ons eenige zoo bekoorlijke tafereelen van de genoegens van het landleven heeft opgehangen, nog grooter geweest zijn zoude, indien hij op dezen weg ware voortgegaan, in plaats van het overdreven gebruik aan te nemen dier sieraden, uit Grieksche en Latijnsche Fabelkunde ontleend.’⁵

Dat een dichter van geringe afkomst ‘geene uitheemsche sieraden’ nodig heeft ‘om de onsterfelijkheid te verwerven’ is naar de mening van De Clercq duidelijk gebleken uit de Farmer's boy van de Londense schoenmaker Bloomfield en het werk van de Schotse dichters Robert Burns en Ettrick Shepherd.⁶

1 Zie blz. 298-300.

2 Blz. 263.

3 Ibid.

4 Ibid.

5 Ibid., noot.

6 Blz. 264. - J. Bowring (Iets over de Hollandsche Taal- en Letterkunde. Uit het Engelsch, Leeuwarden 1829, blz. 56.) acht De Clercqs vergelijking van Poot en Burns onjuist: ‘...zij zijn daarin alleen met elkander te vergelijken, dat zij beiden de kar volgden en beiden verzen maakten: Burns vol natuur, schoonheid, waarheid, en kracht, Poot gewoonlijk gezwollen, mythologisch, valsch, en zwak.’ Bowring vermeldt Poot ‘meer omdat hij een landman was, dan omdat wij hem voor een' dichter houden...’ Als zijn beste stukken noemt hij De Maen by Endymion, Wachten en Akkerleven.

N.G. van Kampen

Ook de Amsterdamse hoogleraar N.G. van Kampen⁷ noemt Poot een ‘Natuurdichter’.⁸ Hooft, Vondel en Antonides waren Poots leermeesters. Dat Poot Antonides de rug heeft toegekeerd, is een feit dat Van Kampen verwaarloost. Hij schijnt Antonides te bewonderen, want hij schrijft dat deze Poot ‘dien vurigen, stouten dichttrant’ ingaf, ‘die wel eens uitspat, doch nimmer tot Proza vervalt’.⁹ Van Kampen gelooft nog in het wonder Poot: ‘...hij las ook de oude Dichters in

7 Beknopte Geschiedenis der Letteren en Wetenschappen in de Nederlanden, van de vroegste tijden af, tot op het begin der negentiende eeuw, dl. II, 's Gravenhage 1822, par. 197, blz. 87-92.

8 Blz. 87.

9 Ibid.

[p. 392]

Vertalingen. Het schijnt onbegrijpelijk, dat dezen den jeugdigen landman met die heerlijke gedichten uit de oude fabelkunde konden bezielen, welke nog tot de schoonste parelen zijner dichtkroon behooren; maar het Genie weet de schoonheden te vinden, ook door de dikke schors eener middelmatige Vertaling heen’.¹ Ondanks ‘den reeds verbasterden smaak dier Eeuwe’ voelde men nog wel dat Poots Mengeldichten van 1716 ‘schoon’ waren: ‘de Dichtgenootschappen hadden hun gebied nog niet ten volle op den Zangberg gevestigd’.²

Van Kampen is nog de achttiende-eeuwse opvatting toegedaan, dat Poot Hooft en Vondel overtreft in ‘ongemeene welluidendheid, en rollende, afwisselende versificatie’, want de zeventiende-eeuwers moesten ‘de dichterlijke taal, als 't ware, nog scheppen’.³ Behalve de muziek der taal, bevat Poots werk ‘stoute of bevallige gedachten, nieuwe, uit de Natuur ontleende beelden, en een warm gevoel voor het schoone’.⁴ Met Feith, Bilderdijk en De Clercq stemt hij in, dat de natuur de dichter vormde en de kunst hem bedierf: ‘De eenvoudige toonen althans der onbedorvene Natuur, door eenige belezenheid gewijzigd, verdienen verreweg de voorkeur boven die valsche beschaving, welke, den verkeerden smaak harer Eeuw volgende, maar al te dikwijls den Dichter tot navolger maakt van verkeerde modellen.’⁵ Zo werden zelfs Vondel, Hooft en Poot ‘met de zucht tot woordspelingen en valsch vernuft besmet’.⁶

1 Blz. 87-88.

2 Blz. 88.

3 Blz. 90.

4 Ibid.

5 Ibid.

6 Ibid.

P.G. Witsen Geysbeek

Voor een groot deel is het oordeel van P.G. Witsen Geysbeek over Poot⁷ overgenomen uit de Beknopte Geschiedenis van Van Kampen. Met Daniel Hooft bewondert hij Poots navolging der Ouden, ‘die in alle opzigten prijselijk en aanbevelenswaardig is’.⁸ Om aan te tonen, dat Poot, voortgekomen uit een zo lage stand, niet het enige wonder in onze litteratuur is, wijst hij op de ‘schoorsteenveger en schaarslijper’ Beronicius, de ‘smit’ Krul, de ‘bakkersknecht’ Bellamy, ‘de zoon van een' boerentimmerman’ Nieuwland, ‘die van een' melkboer’ Onderwater, ‘die van eenvoudige dorpelingen’ Borger, de ‘boerenknecht’ Bouman en de ‘dienstmaagd’ Francijntje de Boer.⁹

7 Biographisch Anthologisch en Critisch Woordenboek der Nederduitsche Dichters, 5de dl., Amsterdam 1824, blz. 112-123. - Het Leven van Hubert Kornelisz. Poot in levensbeschryving van eenige voornaame meest nederlandsche mannen en vrouwen. Uit egte stukken opgemaakt, 2de dl., 3de dr., Haarlem 1794, blz. 202-213 is een samenvatting van Spex' biografie. Belangrijk voor de litteratuur over Poot uit de 18de en 19de eeuw is A.J. van der Aa, Biographisch woordenboek der Nederlanden, bevattende levensbeschrijvingen van zoodanige personen, die zich op eenigerlei wijze in ons vaderland hebben vermaard gemaakt, 9de dl., Haarlem 1872, blz. 126.

8 Blz. 117.

9 Blz. 120.

[p. 393]

Evenals de godsdienstige poëzie van Luyken¹ verwerpt Witsen Geysbeek ook ‘de stroeve, stijve, prozaïsche, naargeestige Bijbelstof’ van Poot, ‘vol valsch vernuft en misselijke denkbeelden’.² In een noot gaat hij nader op deze denkbeelden in. De vs. 41-52 van Uitgang van Godts Zoone³ bevatten naar zijn mening ‘hinderlijke, wij zouden schier zeggen afschuwelijke taal’, ingegeven door ‘eene kwalijk begrepen vroomheid’. Hij plaatst er zijn ‘moderne’ opvatting tegenover: ‘Het begrip, dat Jezus een' offerdood zou ondergaan hebben, om eene bloedgierige, vergramde godheid, den Jehovah der Joden, te verzoenen, was zeker in 's dichters leeftijd meer gangbaar dan de eenvoudige en natuurlijke waarheid, dat eenige ondeugende priesters hem deden vallen als een slagtoffer van hunne snoodheid, ten einde hunne heerschappij te handhaven tegen die van het koningrijk der hemelen, welke hij op aarde wilde invoeren, en waarmede geene hiërarchie hoegenaamd bestaanbaar is’.

1 Zie hierover A.C.M. Meeuwesse, Jan Luyken als dichter van de Duytse Lier, Groningen 1952, blz. 48.

2 Blz. 121.

3

Wie zagh oit zoon dus met zyns vaders toorn verladen?

Hebt vrinden zonder tal; een vader is een vrint.

Hier wort natuur verkracht, trots d'allertaeiste draden.

Hier woet Godts wraek op zyn onschuldigh eenigh kint.

Dat koomt van borg te staen, wanneer de schuldnaers falen.

Rechtvaerdigheit eischt juist voldoen van alle schult.

Ga, zeg voor iemant nu maer denk vry op betalen.

Zeg liever, zeg rontuit, dat gy betalen zult.

't Was Adam die Godts wet verschupte met zyn voeten:

Toen quam de Middelaer, en stelde zich te pant.

Was dat een euveldaet om aen het kruis te boeten?

[I, 22]

L.G. Visscher

De Utrechtse professor L.G. Visscher deelt eveneens de opvattingen van Feith, Bilderdijk en De Clercq.⁴ In het eerste bundeltje Mengeldichten van 1716 deed Poot zich kennen ‘als een weeldrig en oorspronkelijk vernuft’.⁵ De natuur had hem haar beste gaven geschonken: ‘hij bezat gevoel en geest, was zeer opmerkzaam, schrander, ongemeen verstandig, en drukte zich met veel gemak zoo beschaafd

4 Korte Schets tot de Geschiedenis der Nederlandsche Letterkunde, 4de dl., Utrecht 1857, blz. 27-34. - F.A. Snellaert (Kort begrip eener geschiedenis der Nederduitsche Letterkunde, Antwerpen 1849, blz. 121-122) staat op hetzelfde standpunt: ‘Gelukkig Holland, zoo het meerder aenmoediging had gevonden voor vernuften als Poot! Gelukkig, zoo die genie zelve niet van de krachtige natuer voor eene bleeke en valsche geleerdheid ware afgeweken! In 't midden eener schitterende loopbaen liet Poot zyn zangster bezoedelen door mythologisch klatergoud, een armzalig arlekynspak op de breede schouders van een germaenschen zoon.’ Ondanks die tekortkomingen zal Poot echter ‘steeds een der sieraden blyven der Nederlandsche dichterenrei.’ De Schets eener gesch. der Ned. Lett., 4de verm. dr., Gent/Utrecht 1866, blz. 196-197 heeft dezelfde tekst.

5 Blz. 27.

[p. 394]

mogelijk uit.’¹ Hij verwierf de achting en de steun van aanzienlijke en geleerde mannen, die hem evenwel ‘in het allerminst geen goeden raad gaven.’² En zo wordt Poot door de kunst bedorven: ‘Met schoolsche lessen en voorbeelden, benevelden zij zijn gezond hollandsch verstand, en bragten hem, onder kunstbloemen en classische versieringen, uit Delfland naar Arkadia.’³ ‘Voorzeker zijne hollandsche natuur dreef steeds boven, zoodat zelfs in zijn meest gekunstelde en koele voortbrengselen veel ware poëzij en ongezochte sieraden gevonden worden.’⁴

Bezwaren heeft Visscher o.a. tegen de gekunsteldheid der Minnedichten ‘wier mythologisch kleed nogtans zoo gracelijk daar heen wappert als had Poot nooit anders geleefd dan in een wereld van nymfen, olympische goden en godinnen.’⁵ Hij erkent dus wel, dat Poot zich de sfeer van de Griekse en Latijnse wereld eigen heeft gemaakt, maar dat Poot met de suggestieve stemmingspoëzie in enkele Minnedichten iets geheel nieuws bracht, is hem ontgaan. J. Bellamy, J. de Bosch en J. de Vries hadden dit, zij het vaag, aangevoeld. Ondanks zijn zwakheden en gebreken acht Visscher Poot toch ‘veel meer poëet dan allen die in dit tijdvak aan zijne zijde stonden, of onmiddelijk gevolgd zijn.’⁶

1 Ibid.

2 Ibid.

3 Ibid.

4 Blz. 28.

5 Blz. 31.

6 Blz. 34. In het derde deel van de Bloemlezing uit de beste schriften der Nederlandsche dichters van de 13de tot en met de 18de eeuw door Prof. Visscher in 1822 te Breda uitgegeven, zijn opgenomen: Wachten, De Maen by Endymion, Akkerleven, Lantvermaek, Mei en Zomerönweer.

Voorwerp van letterkundige critiek

Op de helft van de vorige eeuw werd Poot het voorwerp van letterkundige kritieken van drie belangrijke figuren uit onze letterkunde: Potgieter, Beets en Busken Huet. Voor lange tijd zou het beeld van de dichter, door hen ontworpen, de plaats en de betekenis van Poot in onze litteratuurgeschiedenis bepalen.

Potgieter herhaalde de opvattingen van Feith, Bilderdijk en De Clercq, maar zijn naam kreeg een blijvende plaats in de litteratuur over Poot, omdat hij deze opvattingen weergaf in de vorm van een voortreffelijke novelle, geheel aan de dichter gewijd. Hij wijst zijn tijdgenoten op de nadelige invloed van uitheemse elementen in het werk van Poot en wekt hen op tot oorspronkelijkheid en individualiteit. In Poot bewondert hij vooral diens open zin voor de Hollandse natuur.

Beets schreef als eerste een uitvoerig critisch opstel over Poots leven en werk. In tegenstelling met De Clercq acht hij niet de dichter

[p. 395]

door de kunst bedorven, maar wel vele van zijn voortbrengselen. Hij schenkt vooral aandacht aan de wezenseigenschappen van de dichter en toont met talrijke voorbeelden Poots meesterschap over de vorm aan. Voor een deel vervormt hij het beeld van de dichter naar het ideaal dat hij zichzelf heeft gesteld.

De beschouwingen van Busken Huet overtreffen in belangrijkheid die van de beide anderen. Hij maakt een einde aan de legende van de dichtende boer en stelt vast, dat Poot de eerste was die als letterkundige een onafhankelijk bestaan probeerde op te bouwen. Uitvoerig bespreekt hij de tot dan verwaarloosde geloofscrisis in het leven van de dichter, maar komt tot een onjuiste bepaling van diens religiositeit. Als eerste wijst hij op de voortreffelijkheid van Poots proza. Hij constateert verder een duidelijke aanleg voor en neiging tot het klassieke in Poot en verwerpt dan ook de theorie van De Clercq. Ondanks de steeds herhaalde ongelijkheid in diens gedichten, blijft hij Poot zien als een van onze grootste dichters. Op verschillende punten aanvechtbaar en ten dele nog onvolledig, blijft Huets opstel een van de belangrijkste bijdragen tot de kennis van persoon en werk van de dichter.

E.J. Potgieter

In de bekende novelle De Folio-Bijbel, met als ondertitel Eene letterkundige bijzonderheid¹, schetste Potgieter in 1842 de figuur van Poot. Hij staat op het standpunt van Feith, Bilderdijk en De Clercq. Hij laat Poot, als jongeman, optreden in de boekwinkel van zijn eerste uitgever Arnold Willis². De jonge dichter ontmoet daar de kunstenaar Adriaan van der Werf, door Potgieter gekozen als de vertegenwoordiger ‘van de gladde gemanierdheid zijner eeuw’³, en de ontleedkundige Frederik Ruisch, ‘wiens gevoel al zijne frischheid scheen te hebben behouden’.⁴ Poot wordt dus geconfronteerd met de vertegenwoordigers van kunst en natuur. Potgieter laat de dichter zijn ‘meesterstukje’⁵ De Maen by Endymion voordragen met ‘de weêrgaloosmeesterlijke beschrijving der stilte op Latmos’⁶ en beide voorname bezoekers van Willis' boekwinkel hun oordeel erover geven. Van der Werf ergert zich aan ‘het boerschzinnelijke der gedachte’⁷ en nodigt Poot uit zijn kunstkabinet te komen bezichtigen. ‘Huivert ge niet bij dit aanbod?’,⁸ vraagt Potgieter, ‘O gekunsteldheid, welk eenen

1 Proza 1837-1845, 8ste dr., 2de dl., Haarlem 1894, blz. 197-213. Een jaar na de Folio-Bijbel schreef Potgieter het bekende Hoe het weeuwtje uit het Hof van Holland gevrijd werd. De mannelijke hoofdpersoon, een arme boerenzoon, draagt de naam Huibert en het weeuwtje, dat hij bemint, Machteld, welke naam ook de beminde van Huibert Poot in de Folio-Bijbel draagt.

2 Voor de verhouding tussen Poot en Willis, zie Hoofdstuk IV, waar ook de novelle van Potgieter wordt behandeld, voor zover het deze kwestie betreft.

3 Blz. 209.

4 Blz. 208.

5 Ibid.

6 Blz. 206.

7 Blz. 207.

8 Blz. 210.

[p. 396]

oorspronkelijken aanleg zult gij hier doen te loor gaan!’¹ Op Poots verzuchting: ‘de Grieksche wereld is mij zoo vremd!’², antwoordt de schilder: ‘... u faalt studie - doch onvermoeide arbeid komt alles te boven. Als ge bij mij komt, zal ik u herders en herderinnen en goden en godessen laten zien, een beetje meer antiek, en vooral niet zoo Abtwoudsch als de uwe -’.³ Daar tegenover staat de raad van Ruisch: ‘pas op, dat gij uw fiksch oog voor de natuur niet verliest. Een bril is altoos maar een behulp.’⁴

Potgieter acht Van der Werf bevoegd om aan te wijzen ‘waar de Abtwoudsche landman uit den toon der Grieksche Godenwereld was gevallen, waar Endymion zijn karakter verloor, waar Diane niet langer Diane bleef’⁵, maar betwijfelt het of de schilder wel, zo hij inderdaad tot Poot gesproken had, gewezen zou hebben op de voortreffelijke kwaliteiten, die het vers naar zijn mening eveneens vertoont: ‘het streven naar objectiviteit’, de ‘open' zin voor Hollandsche natuur, Hollandsch veldschoon, Hollandsche liefde.’⁶ Had Van der Werf, zo verzucht hij, de jonge dichter maar geraden ‘al zijne bestoven boeken te laten rusten, om slechts in dat te lezen, 't welk zich, iederen morgen nieuw, voor zijne gretige blikken van zelf ontsloot’. Had hij Poot maar verzekerd: ‘er zijn grepen in uw stukje, Hooft waardig, en Vondel zelf is nergens grooter dichter dan gij het bleekt in de verjeugdiging der natuur, in de herboren lente van Latmos, als de twee gelieven elkander omarmen, - maar laat rusten én Vondel én Hooft, - pijnig u niet om hen in te halen, waar de eerste den Latijnen nastreeft, de laatste de Italianen op zijde dringt; ontwikkel u zelven!’⁷ Potgieter voegt er aan toe: ‘O zoo hij dit gedaan had, welk een andere oogst golfde ons thans van den Abtwoudschen akker tegen!’⁸ Hij verbindt er als zovele malen in zijn werk, een berisping aan tot zijn tijdgenoten over ‘de verknutseling van het inheemsche naar uitheemsche vormen’ en wekt op tot meer ‘nationaliteit, individualiteit’. ‘Een voorbeeld wekt op, een leiband belemmert! Wat geeft den meesterstukken der Oudheid hunne waarde, wat anders dan dat zij de volkomen uitdrukking waren van hare eigene begrippen, van hare eigene gewaarwordingen, dan dat zij ons den toestand veraanschouwelijken in het schoonste en daarom treffendste licht? O liefde onzes Volks, onzes Tijds, waar zijn uwe zangers?’⁹

Wanneer hij ons vervolgens Poot schildert op weg naar huis, gezeten ‘op een ploegpaard zijns vaders’¹⁰, laat hij de dichter geheel opgaan in de aanschouwing van een opkomend onweer, ongetwijfeld

1 Ibid.

2 Ibid.

3 Blz. 210-211.

4 Blz. 211.

5 Blz. 208.

6 Ibid.

7 Blz. 208-209.

8 Blz. 209.

9 Ibid.

10 Blz. 199.

[p. 397]

met in zijn herinnering Poots gedicht Zomerönweer. ‘Wie onzer oude of nieuwere dichters, die in waarheid van natuurschildering halen mag bij Poot?’¹ Zijn werken getuigen ervan, evenzeer als zij laten zien ‘welk een' invloed de kunsttheoriën van Van der Werf, van zijne eeuw op hem uitoefenden! Wat al nymphen en satyrs, - welk een vervelend herdersleven, - in plaats van inheemsche natuur!’²

Aan het slot van zijn novelle vergelijkt Potgieter, zoals De Clercq dat reeds gedaan had, Poot met Robert Burns, die in dezelfde eeuw, ‘bij een volk, het onze in geen opzigt vooruit’ met dezelfde belangstelling voor landleven en liefde, zich een ‘eigenaardig en oorspronkelijk’ dichter toonde, ‘zooals ik het van Huibert Corneliszoon Poot had verlangd.’³

1 Blz. 213.

2 Ibid.

3 Ibid.

N. Beets

In de vijftiger jaren van de negentiende eeuw valt er een merkbare belangstelling voor Poot vast te stellen. In 1852 verschijnen er twee bloemlezingen uit zijn werk⁴; in 1854 volgt er nog een⁵ en in 1856 verschijnt een uitvoerig opstel over de dichter in Verpoozingen op letterkundig gebied van Nicolaas Beets.⁶

Beets verdeelde zijn opstel in drie gedeelten: een inleiding, een karakterschets van de dichter en een bespreking van diens werk.

In zijn inleiding stelt hij de zeventiende tegenover de achttiende eeuw. In de eerste had de ‘onophoudelijke krachtsinspanning, welke de natie behoefd had om, bij het schijnen van het Hervormingslicht en het prikkelen van den Vrijheidsijver, een nieuwen en beteren toestand te vestigen en te handhaven ... groote vernuften voortgebracht’⁷, in de laatste deden zich de longae pacis mala gevoelen: ‘Vrede bracht rijkdom aan; rijkdom overdaad; en deze verslapping, in de “edele Kunsten” zoowel als in de “eerwaarde Deugden”. Er was overvloed van dichters, maar schaarschte van poëzie.’⁸ Was de zeventiende eeuw van Vondel, de achttiende had Poot en de Van Harens, ‘de schitterendste sterren... aan den poëtischen hemel der achttiende eeuw.’⁹ De Van Harens ontlenen hun kracht aan de verontwaardiging,

4 Eenige gedichten van H.K. Poot. Met een levensberigt, Schiedam 1852. Minnedichten en Mengelingen van H.K. Poot, Haarlem 1852.

5 Volks-Letterkunde, uitgegeven door ‘De vriend van armen en rijken’, 4de dl., Amsterdam 1854, No. 37.

6 Ik gebruikte de ‘Derde, door den Auteur herziene druk’, Arnhem/Nijmegen 1883, blz. 181-254. Als zeventienjarige schreef Beets in 1831 een gedicht Endymion met als motto de eerste zes vs. van Poots gedicht De Verliefde Venus. (Almanak voor Blijgeestigen, Jg. 9, Amsterdam 1834), niet opgenomen in zijn Dichtwerken.

7 Blz. 185.

8 Blz. 186.

9 Ibid.

[p. 398]

‘tot beschaming van het heden, stellen zij den roem van vroegere dagen in een luisterrijk licht.’¹ Poot acht hij ‘de schoonste uitdrukking zijner eeuw’.² Deze bewijst ‘door zijn persoon, de gezegende uitwerkselen van den Vrede’. Hij is de zanger van de vrede, ‘de zoete rust der velden, bij morgen en avond en stillen nacht. Zijn citer ruischt voor liefde en huwelijkstrouw en zachte genoegens’.³ Arm als hij is te midden van een toenemende rijkdom, wordt de geldzucht zijner tijdgenoten voor hem de enige bron van ergernis.

Na mededeling van de voornaamste biografische gegevens, wijst Beets op de overdreven lof, die de tijdgenoten Poot na zijn dood toezwaaiden. Betrouwbaarder acht hij die van B. Huydecoper, ‘vooral ook omdat deze niet opzettelijk, maar als in 't voorbijgaan, en bij onderscheidene gelegenheden gegeven is.’⁴ Vervolgens wijst hij op het wisselend oordeel in later dagen. Jeronimo de Vries weet niet wat meer te loven, natuur of kunst, Willem de Clercq verklaarde: ‘Poot is een dichter door de natuur gevormd, door de kunst bedorven’⁵, waarbij Beets er op wijst dat Bilderdijk in zijn gedicht op Poot de opvatting van De Clercq reeds jaren vroeger had verkondigd. Hij betreurt het dat Poot de klassieke wereld in zijn verzen heeft binnengevoerd, en is van mening, dat Poot ‘door geboorte, lotsbestemming en aanleg’ de man zou geweest zijn om de toon van de oude vaderlandse volkspoëzie ‘op te vangen, te zuiveren en te volmaken’.⁶ In populariteit zou hij dan met Burns en Béranger hebben kunnen wedijveren. Dit is een schone wens van de romanticus Beets, ook reeds uitgesproken door De Clercq en Potgieter, maar het valt zeer te betwijfelen of Poots aanleg wel in die richting ging; Busken Huet zal enkele jaren later het tegendeel beweren. Prijst Huet de zelfstandigheid van Poot in het kiezen van de richting, die het meest strookte met zijn aanleg, Beets zegt dat Poot ‘den moed niet gehad [heeft] om zelfstandig te blijven of (wat eigenlijk meer naar den regel is) te worden ... Zoo heeft hij zich al te dikwijls begeven in een kring van denkbeelden, die hem vreemd was en, als vele anderen, een grooten roem aan eene kleine ijdelheid opgeofferd.’⁷ Beets vergeet dat Poot nu eenmaal niet in de negentiende eeuw leefde.

Wel heeft hij gelijk met te beweren dat het werk van de dichter herhaaldelijk geschonden wordt door ‘den geleerden wansmaak van zijn tijd’. ‘Zelden durft hij enkel natuur geven, en deze zoo als hij ze kent en ziet.’ Zelfs in ‘dat overschoone gedicht’, het Akkerleven, ‘staat nog een enkele maal het tooneelscherm tusschen het levend

1 Ibid.

2 Ibid.

3 Blz. 186-187.

4 Blz. 195.

5 Blz. 196.

6 Blz. 197.

7 Blz. 198.

[p. 399]

geboomte.’¹ Beets acht De Clercq's vonnis te streng, dat van Bilderdijk in de juiste maat. De valse kunst heeft niet de dichter bedorven, maar wel ‘vele zijner Voortbrengselen’.² De kunst heeft Poots zelfontwikkeling gestoord. ‘Hoe gelukkig gevoelen wij ons’, schrijft hij, waar hij de valse kunst heeft versmaad, ‘waar wij niets te doen hebben dan die schoone vereeniging van gaven en geest, verstand, en hart, gepaard met dat gemakkelijk meesterschap over den vorm te bewonderen, waardoor Huibert Cornelisz. Poot toch altijd waardig is onder de uitnemendste sieraden der Nederlandsche Letterkunde geteld te worden.’³

Zijn meesterschap over de vorm toont de dichter door ‘de zuiverheid, de klaarheid, de bondigheid van zijne taal’. Vooral zijn lyrische verzen, zegt Beets, zijn ‘welluidend, zoetvloeiend, en zoo min te stijf als te los geregen; een groot aantal, onvergetelijk door volheid van zin en keurigheid van uitdrukking.’⁴ Hij prijst de rijke verscheidenheid in maat, toon en strophe, waarin Poot soms iets nieuws brengt. De zangerige en bevallige toon brengt hem de neiging tot de muziek uit Poots jeugd in de herinnering, zoals het schilderachtige, een volgend kenmerk van Poots verzen, hem doet denken aan ‘den jeugdigen Teekenaar’.⁵ Met talrijke voorbeelden licht hij zijn beschouwing over Poots verstechniek toe.

‘Geestigheid’, zegt Beets vervolgens, ‘is een der meest kenmerkende eigenschappen in onzen boerschen dichter. Hij is geestig in vinding, in wending, in uitdrukking. Dit maakt de groote voortreffelijkheid zijner Minnedichten.’⁶ Zijn geestigheid is slechts zelden scherp of bitter, ‘want de grondtoon van Poot's gemoed is goedhartige vroolijkheid ...’.⁷

De verbeelding van de dichter ‘verhief zich niet hoog, maar was rijk en levendig; zij vergoedde door een zedig maar belangwekkend omzweven van haar voorwerp het gebrek aan steile vlucht’.⁸ Daardoor kon hij eenzelfde onderwerp talrijke malen variëren, zoals Beets in het derde deel van zijn opstel aan de hand van de bruiloftsdichten aantoont.

Een gezond verstand noemt Beets ‘een doorgaand kenmerk van zijne door vorm en inhoud veelzins leerzame poëzie.’⁹ Uitvoerig staat hij tenslotte stil bij een eigenschap, door Bilderdijk aangeduid met ‘een teer en zacht gevoel’. Dit gevoel, zegt Beets, ‘aan een edelen inborst gepaard, meer en meer door reine godsdienstigheid geheiligd, en van laffe weekheid ver, heeft hem tot den dichter van

1 Blz. 198-199.

2 Blz. 199.

3 Blz. 199-200.

4 Blz. 200.

5 Blz. 203.

6 Blz. 209.

7 Blz. 210.

8 Blz. 211.

9 Blz. 213.

[p. 400]

liefde, vriendschap, huiselijk lief en leed, en van het zachte natuurschoon gemaakt. Het heeft hem die meesterstukjes ingegeven, die in aller mond zijn.’¹ Te veel heeft Beets hier een ideaal-beeld getekend van de dichter uit zijn eigen tijd, want op welke grond kunnen wij Poot de dichter van ‘huiselijk lief en leed’ noemen? Te ver gaat hij ook, wanneer hij beweert dat het ‘teer en zacht gevoel’ Poot ‘snaren [heeft] doen aanslaan, die wij zelfs bij Vondel niet in die aandoenlijke zuiverheid en eenvoudige menschelijkheid hooren trillen ...’² Als voorbeeld haalt hij aan het gedicht Nagedachten over het Afsterven van Katharina Groenheide, een vers van ‘uitnemende schoonheid’, slechts ‘door enkele vlekjes ontsierd’.³

In het derde gedeelte geeft Beets tenslotte een overzicht van Poots werk. Hij noemt het in hoofdzaak ‘lyrisch, erotisch, elegisch, en voor een zeer klein gedeelte epigrammatisch.’⁴ Bijna de helft, zegt hij, bestaat uit gelegenheidsverzen. ‘Dit schrikt af.’⁵ Maar wanneer men ‘den breedsprakigen titel, de overdaad van kapitale letter, den groven druk, het grove papier, het smakeloos 4^o formaat’⁶ wegdenkt, dan kan men van talrijke schone verzen of fragmenten genieten. Hij toont dit met voorbeelden aan, al is zijn keuze soms wel door de smaak van zijn tijd bepaald, zodat de moderne lezer niet altijd door hem overtuigd wordt.⁷ Natuurlijk, zegt Beets, is er ook veel kaf onder het koren. ‘Doch weinige zijner gelegenheidsgedichten zijn geheel zonder verdienste; alom laat zich de dichter speuren.’⁸

Het oordeel over Beets' opstel is niet gelijkluidend. Busken Huet acht het ‘beneden het onderwerp’⁹, Te Winkel rekent ‘de keurige opstellen’ van Beets, waaronder dat over Poot, tot ‘het beste, wat in dezen tijd op dit gebied werd geleverd’¹⁰ en Kalff schrijft over Beets als criticus: ‘Waar hij over Vondel en Bilderdijk spreekt, toont hij zich een kenner en bewonderaar van goede of mooie poëzie; in de opstellen over Poot en Staring zelfs een fijnproever’. Kalff wijst er ook op dat deze opstellen als voorlezingen bedoeld waren, hetgeen de toon en de formulering dikwijls begrijpelijker maakt.¹¹

Naar mijn mening bestaat de verdienste van Beets' opstel vooreerst in de overzichtelijkheid, waarmee hij ons zijn onderwerp voorzet - hij was de eerste die zo uitvoerig over leven en werk van de dichter schreef -, vervolgens in wat hij uit de vele gelegenheidsgedichten als

1 Ibid.

2 Ibid.

3 Blz. 218.

4 Ibid.

5 Blz. 219.

6 Ibid.

7 Zo b.v. niet door wat hij zegt over het gedicht Boezemoffer, op blz. 219 e.v.

8 Blz. 223.

9 Litterarische Fantasien en Kritieken, dl. II, Haarlem z.j., blz. 102.

10 De Ontwikkelingsgang der Nederlandsche Letterkunde, dl. VII, 2de dr., Haarlem 1927, blz. 450.

11 Geschiedenis der Nederlandsche Letterkunde, dl. VII, Groningen 1912, blz. 545-546.

[p. 401]

waardevol naar voren heeft gebracht, maar vooral in zijn juist oordeel en duidelijke uiteenzetting over de waarde van de verskunst van Poot. Beets geeft herhaaldelijk blijk van een zeer fijne smaak voor de muzikale en plastische elementen van een vers. Het algemeen oordeel over de persoon van de dichter en de verschillende rubrieken van diens werk is juist. Bij enkele belangrijke onderdelen prijst of laakt hij ten onrechte, vooral doordat hij op een eigentijds standpunt blijft staan en niet in staat blijkt zich in de opvattingen van een vorige eeuw in te leven.

Cd. Busken Huet

In 1865 schreef ook Busken Huet een diepgaande studie over Poot.¹ Het opstel bevat naast een karakteristiek van de persoon en het dichterschap van Poot ook talrijke biografische gegevens.

Terecht wijst Huet op de belangrijke verandering in Poots leven door het vertrek naar Delft. Poot keert ‘het steeds met tegenzin volbragt boerewerk’² de rug toe en probeert voortaan van zijn pen te leven, ook als hij, ontgoocheld, het leven in de stad weer voor het leven op het land ruilt. Huet rekent het tot een wezenlijke verdienste, dat Poot ‘de eerste man uit het volk te onzent’ was, ‘wien geen inspanning ooit te veel geweest is om door eerlijken letterkundigen arbeid tot een onafhankelijk bestaan te geraken’.³ Hij vermeldt naast de eigen poëzie vooral de door Poot uitgegeven werken van anderen en het Groot Natuur- en Zedekundig Werelttoneel. Poot was na 1722 niet langer landbouwer. Zijn maatschappelijke positie bestond in het welgeboren manschap van Delfland⁴ en ‘in het beroep van letterkundige’.⁵ De ‘Poot der overlevering; een voren ploegend en koeijen melkend natuurpoëet’⁶ is niet geheel en al verdichting, zegt hij, maar Poot was het slechts kort, en ondanks de verzen, waarin hij zich met ‘vergefelijke eigenliefde’⁷ en ‘kennelijk zelfbehagen’⁸ als de dichtende boer tekent, is Poot nooit ‘een boer met hart en ziel’⁹ geweest. Huet maakte terecht een einde aan het sprookje van de boer-dichter.

In zijn beoordeling van Poots ‘doolvaert’, het jaar van dronkenschap in Delft, doet Huet de dichter onrecht. ‘Hier echter [in Delft] vervulde zich, tot zijn eigen schrik en schaamte in later tijd, een deel

1 Litt. Fant. en Kritieken, dl. I, blz. 75-106. Een jaar later verscheen Gedichten van Hubert Poot. Gekozen en geschikt door Cd. Busken Huet, Schiedam 1866. De biografie van Spex is verkort opgenomen. Huet geeft grotendeels fragmenten, waar hij meestal zelf een titel boven plaatst. Wat hij opneemt onder Sneldichten zijn ook steeds fragmenten uit grotere gedichten.

2 Blz. 76.

3 Blz. 82. De strijd van Poot met Willis is voor een groot deel hieruit te verklaren. Zie Hoofdstuk IV.

4 Zie blz. 165-167.

5 Blz. 82.

6 Blz. 79.

7 Ibid.

8 Blz. 80.

9 Ibid.

[p. 402]

der bestemming door zijne gelaatstrekken uitgedrukt. Om die lippen speelt een trek naar zingenot, en naar zingenot van de ruwste soort.’ ‘Tot in zijne uitspattingen bleef hij een boer, en handhaafde hij zijne nooit door hem verloochende nederige afkomst’. Poot was door koelheid van hart en traagheid van verbeelding niet in staat tot ‘hoofsche of romaneske minnerijen’. ‘Natte kelderstuipen’, gelijk hij zijne delftsche aanvallen van drinklust noemt, zijn de eenige onreine hartstogt geweest waarvan hij ooit getrild heeft’. Meer dan het Augustiniaanse ‘O felix culpa!’ acht hij Poots dichtregel ‘Zoo werd de dronkaard nuchter’ het geschikte motto voor de vele verhalen van Poots bekering, waarin naar zijn mening, ‘bij veel beminlijke gulheid, weinig verheffing is.’¹ Wel erkent hij dat de afdwalingen te kort geduurd hebben ‘dan dat zijne gave er door verwoest of zelfs geschokt zou zijn’.² - In geen enkel opzicht wil ik de afdwaling van de dichter goedpraten. Poot is inderdaad diep gevallen. Er zijn evenwel verklaringen voor zijn dronkenschap aan te geven. De dronkenschap was in de achttiende eeuw een volksondeugd³, en Poot was met de losbandigheid op het platteland in aanraking gekomen door zijn contact met de boerenrederijkerskamers, waar het niet zeer fraai toeging, vooral niet wanneer er kermis werd gehouden.⁴ Is het dan te verwonderen, dat een man, die in alle opzichten een grote crisis doormaakte, in zake liefde, maatschappelijk bestaan, en geloof⁵, tijdelijk voor de verleiding van de stad is bezweken? Mijn bezwaar tegen Huets voorstelling van zaken is vooral gelegen in de sterk overdreven terminologie, die hij aanwendt en in zijn voorstelling van Poots bekering, die anders dan Huet meent, ongetwijfeld zeer diep gemeend en grondig was. Huet acht de dronkenschapsperiode ten onrechte volkomen verklaarbaar uit Poots afkomst en aard.

Dat Poot in zijn tweede Delftse tijd, na zijn huwelijk met Neeltje 't Hart, het plan gehad heeft als ‘handelaar in delftsche boter’⁶ de kost te verdienen, is slechts een vermoeden van Huet en in strijd met de werkelijkheid.⁷

Belangrijk is de passage die Huet wijdt aan de geloofscrisis, die Poot heeft doorgemaakt.⁸ Hij vindt er een aanleiding in om uitvoerig op de levensbeschouwing van de dichter in te gaan. Hij vermeldt hoe Poot door een ‘roomschgezinde’ werd aangespoord over te gaan tot de Katholieke Kerk en hoe hij die aandrang weerstond ‘doch niet zonder

1 Blz. 77.

2 Blz. 78.

3 Blz. 180.

4 Zie blz. 19-20.

5 Zie Hoofdstuk VII.

6 Blz. 81.

7 Zie blz. 282-284.

8 Van de latere schrijvers over Poot is het alleen Anton van Duinkerken geweest, die deze crisis als een belangrijk element in Poots bestaan en ontwikkeling onderkend heeft.

[p. 403]

in eene langdurige twijfeling te geraken’.¹ Huet gelooft dat Poot ‘dezelfde slingeringen ondervonden zou hebben’, als hij Katholiek geweest was en er van Protestantse zijde aandrang op hem zou uitgeoefend zijn.² Ik betwijfel dit, omdat Poot zocht naar de onverbrekelijke eenheid in de Kerk en deze juist in de Katholieke Kerk meende te vinden. Huet acht Poot terecht ‘van nature godsdienstig gestemd’ en een man ‘wiens aanleg tot vroomheid neigde’.³ Op grond van zijn gedichtje over de Pausen en de grote verdraagzaamheid, die uit andere van zijn gedichten blijkt, meent Huet dat Poot ‘eene zeer gematigde soort van Protestantisme toegedaan was’.⁴ ‘Een veredeld humanisme’ nam naar zijn mening de plaats in ‘zoo niet van de mystiek, dan toch van den kerkelijken ijver.⁵ De werkelijk religieuze toon van de lijkdichten bij de dood van zijn moeder en zijn dochtertje ontkent Huet; hij acht het uitingen van een ‘beminlijk heidendom’. Poot is het type van ‘den ongeoefenden christen’, ‘den christen qui s'échauffe à froid’, en zijn godsdienstigheid beschouwt Huet als ‘germaansche melancholie’.⁶ Geheel ten onrechte noemt hij Poot een epicurist en het gedicht Epikurus Hoven, of reine Wellust een ‘geloofsbelijdenis’.⁷

Huet heeft heel zuiver gevoeld, dat Poot van nature religieus gericht was en dat zijn aard naar vroomheid neigde. Hij heeft echter op grond van de gegevens van een tijdelijke geloofscrisis, een phase in een ontwikkeling, ten onrechte Poots wezen in zijn geheel als weifelmoedig beschreven, en door de betekenis van het feit te onderschatten, dat Epikurus Hoven aan Jan Messchaert gericht is en door in de verzen, waarin Poot Horatius en andere klassieken navolgde, teveel de eigen opvatting van de dichter te zoeken, diens levensbeschouwing als heidens en epicuristisch bepaald.

De religieuze verdieping, die in Poots laatste levensjaren onmiskenbaar aanwezig is, heeft hij niet onderkend, mede door het valse beeld, dat hij zich van Poots religiositeit had gevormd.

Huet acht Poot geen ‘dichter van den eersten rang’, ‘regt zomer is het voor zijn talent nooit geworden’.⁸ De reden, dat ‘de tweede helft van Poot's dichterlijk leven ... niet gebragt heeft hetgeen de eerste helft scheen te voorspellen’ moet gezocht worden in ‘de grenzen van zijn genie’.⁹ Hij bestrijdt de mening van Willem de Clercq dat Poot een dichter was ‘door de natuur gevormd, door de kunst bedorven’.¹⁰ Hij acht Poot een ‘geboren kunstenaar’.¹¹ Diens aanleg op letterkundig terrein neigde evenals op godsdienstig gebied, volgens Huet, naar de wereld die hij juist slechts door de studie kon leren

1 Blz. 86.

2 Ibid.

3 Blz. 86.

4 Blz. 87.

5 Ibid.

6 Ibid.

7 Blz. 89.

8 Blz. 78.

9 Blz. 78-79.

10 Blz. 91.

11 Ibid.

[p. 404]

kennen: ‘hij vond alleen voldoening bij de vormen der griekschromeinsche oudheid; verzen en menschen, de sieraden van het heidendom waren zijne modellen.’¹ Zijn aanleg ‘gedoogde geen volkomen zamensmelting van het nationale met het schoone.’ Zodoende spreekt Huet van Poots ‘bastaard-klassicisme’² en beweert hij ‘dat waarneming van het eigenaardig schoon der hollandsche natuur niet in Poot's smaak viel’.³ Terecht constateert hij dat Poot ‘geen oog had voor het werkelijk poëtische van het middeneeuwsche’.⁴ ‘Tegen zwitsersche fantasie-achtergronden, aan de helling van verzonnen duitsche wijnbergen, te midden van italiaansche verbeeldingslandouwen, graast en ploegt en zwoegt bij hem een heterochthonisch diere- en menschenras’.⁵ Huet vindt Poots werk wel Nederlands maar ‘het ongemeene bij hem is gelegen in de antieke plooi’.⁶ Hij acht hem ‘toegerust met een zintuig dat hem het eigenaardige der antieke schoonheid reeds op een afstand deed onderscheiden, en wanneer hij het er op gezet had horatiaansch te spreken, dan deed hij het werkelijk, hoewel op zijne wijze.’⁷ Zo was Poot inderdaad, maar niet altijd. Huet heeft geen oog voor de geheel eigen ‘impressionistische’ wijze van natuurbeschouwing in Zomersche Avont, De Maen by Endymion en Nacht, voor de natuurbeschrijvingen uit Poots derde bundel, waarin natuur en religie nauw verbonden zijn, en waar Poot nagenoeg geheel de antieke mythologie uit zijn werk weert.

Huet is van mening dat Poot vooral ongelezen blijft doordat hij ‘te kort geschoten is in het gelukkig volbrengen van het voorbeeldig aangevangene’.⁸ ‘Ongelijk is het woord’, schrijft hij, ‘waaraan ik de voorkeur geven zou, indien ik hem teekenen moest met één trek’.⁹ Naast ‘veel verouderds, veel wat thans onleesbaar, en zelfs het een en ander dat vólstrekt onuitstaanbaar is’, is er evenwel een dikwijls onderschat aantal ‘fraaije gedichten’, vooral ‘fraaije versregels en groepen van versregels’¹⁰; ‘slechts bij zeldzame uitzondering heeft hij iets onberispelijk schoons geleverd’.¹¹ ‘Het platte grenst bij hem onmiddellijk aan het verhevene, en zonder overgang laat hij de eenvoudigheid in onbeduidendheid ontaarden.’¹²

Het zou evenwel onjuist zijn hieruit te concluderen, dat Huet Poot niet als een belangrijke figuur in onze litteratuur beschouwde. Uit talrijke passages in zijn opstel blijkt het tegendeel. Hij acht hem ‘toegerust met de zeldzaamste geestesgaven’¹³, in staat om ‘de gewone dingen onverbeterlijk te zeggen’¹⁴, en steeds nauwgezet, ook wan-

1 Blz. 92.

2 Blz. 93.

3 Blz. 81.

4 Blz. 92.

5 Blz. 81.

6 Blz. 94.

7 Blz. 97-98.

8 Blz. 104.

9 Blz. 105.

10 Blz. 104.

11 Ibid.

12 Blz. 105.

13 Blz. 78.

14 Ibid.

[p. 405]

neer het ‘aanbesteed werk’¹ betreft; altijd ‘even onberispelijk van uitdrukking’² in zijn verzen. ‘Behalve uit zijn aangeboren taalgevoel, laat het gegraveerde, het klassiek nederlandsche, het bij de 17de eeuw geborgde in zijne wijze van uitdrukken, zich gemakkelijk verklaren uit zijne hooge vereering voor de spraak van Hooft, van Vondel vooral. Over den schouder van Moonen en Vollenhove, zijne meerderen in jaren en verreweg zijne minderen in talent, reikt hij uit de verte Vondel de hand.’³ Elders schrijft hij ook dat Poot in staat was ‘verzen te bouwen, zoo schoon van lijnen als sedert Vondel onze taal er geen had voortgebragt ...’.⁴ Liever dan van navolging der Klassieken en Nederlandse voorgangers, wil Huet spreken van een zelfstandige verwerking, een weergave op eigen wijze. Over de zelfstandigheid, waarmee Poot zich steeds los maakt van richtingen, die niet in overeenstemming zijn met zijn aanleg en waarmee hij zijn eigen weg gaat, schrijft hij: ‘Poot is te allen tijde zijn eigen gids geweest; zijn aangeboren smaak heeft hem geleid naar de wateren waar hij zijn dorst het overvloedigst meende te kunnen lesschen; hij heeft al datgene, en juist datgene voortgebragt, waartoe zijne natuur hem bestemde.’⁵ Zelfstandigheid merkt Huet ook op in Poots oordeel over Cats.⁶

Terecht heeft Huet ook aandacht besteed aan Poots proza in het Groot Natuur- en Zedekundigh Werelttoneel. Hij bespreekt het auteurschap van de uitgave, het aandeel van de classicus Rutgerus Ouwens en dat van Poot.⁷ Hij acht de tekst, een herschrijving van een oudere vertaling van Dirk Pietersz. Pers, ‘geheel Poot's eigendom. Het is zijn periodebouw, zijne woordekeus, zijn stijl, in een woord.’ Hij noemt Poots proza een bewijs ‘van de ongemeene vaardigheid des auteurs in het hanteren zijner moedertaal’ en acht het te behoren ‘tot het beste hollandsch dat in den loop der vorige eeuw te onzent geschreven is’.⁸

‘Poot's regten op eene plaats in onze letterkundige geschiedenis zijn onbetwistbaar; en wie met de werken van de beste dichters onder zijne tijd- en landgenooten het gemeenzaamst bekend zijn, zullen het vaardigst bevonden worden hem au sérieux te nemen.’⁹ Huet vergelijkt Poot uitvoerig met Zeeus.¹⁰ De conclusie van deze vergelijking luidt: ‘Zeker is het ... dat men van de betrekkelijke grootheid van Poot het diepste doordrongen wordt, wanneer men hem met dien in elk geval talentvollen tijdgenoot vergelijkt; ook een oorspronkelijk vernuft, ook in de poëzie een selfmade man.’¹¹

1 Blz. 82.

2 Blz. 91.

3 Blz. 83.

4 Blz. 90.

5 Blz. 93-94.

6 Blz. 98.

7 Zie over dit alles Hoofdstuk XII.

8 Blz. 85.

9 Blz. 94.

10 Blz. 94-103.

11 Blz. 103.

[p. 406]

Aan het slot van zijn opstel geeft Huet zijn mening over enige groepen van gedichten. In het minnelied is Poot naar zijn mening ‘door geen onzer latere dichters overtroffen’¹ en vooral op grond van deze onovertroffen minnezangen noemt hij de dichter gaarne met Huydecoper ‘dat wonder onzer nederduitsche dichtkunst’.²

In hoofdzaak heeft Huet gelijk in zijn slotoordeel over Poot: ‘In de litteratuur-geschiedenis van ons land behoort Poot geheel en al tot de 17de eeuw. Hij was geen wegbereider, maar een volger. Zijne wijze is die der oude Muiderschool. Desgelijks zijne taal. Met hem is op Oudejaarsavond 1733 de laatste onzer klassieken van de tweede periode gestorven.’³ Huet leefde in de tijd van de romantiek, waarvan in zekere mate Poots werk de kiemen reeds in zich droeg: natuurimpressionisme, weifelmoedigheid, wereldverzaking en hemelverlangen. Hij bevond zich echter nog niet op de historische afstand, die nodig is om over een voorbije periode juist te oordelen. Eerst veel later, in een volgende eeuw, heeft men Poot als de eerste moderne dichter kunnen zien.

1 Blz. 106.

2 Ibid.

3 Ibid.

De officiële geschiedschrijvers onzer letterkunde

De beoordeling van Poot in de officiële geschiedboeken van onze letterkunde is zeer verschillend. Hofdijks beschouwing over de dichter brengt geen nieuws, hij prijst diens oorspronkelijkheid in een tijd van gekunsteldheid. Het oordeel van Jonckbloet en Ten Brink is niet gunstig. Jonckbloet ontkent de bijzondere waarde van Poots natuurgedichten en ziet in hem vooral de brooddichter. Slechts in enkele verzen heeft Poot zich naar zijn mening weten te verheffen boven de gemaaktheid van zijn tijd.

Te Winkel vat in zijn hoofdstuk over de dichter op voortreffelijke wijze samen, wat anderen voor hem hadden gevonden, maar zijn beschouwing getuigt tevens van een grondige eigen studie. Van Poots religiositeit geeft hij een nieuwe en juiste typering. Vooral heeft Te Winkel bewondering voor het eerste bundeltje van de dichter; het latere werk vindt, ten onrechte, bij hem weinig waardering.

Kalff volgt in zijn bespreking van de dichter vooral het oordeel van Busken Huet. Een nieuw element in de waardering vormt evenwel zijn beschouwing over Poot als natuurdichter. Naar zijn mening overtreft Poot in zijn natuurschilderingen alle natuurpoëzie van de zeventiende eeuw. Als eerste wijst hij op de belangrijke wijziging in de natuurverzen uit de laatste levensjaren van de dichter.

[p. 407]

Tegen het einde van de negentiende eeuw ontwaakt een belangstelling voor de familiebetrekkingen van de dichter en voor diens woningen te Abtswoude en Delft. H.N. Ouwerling onderzoekt voor het eerst de persoonlijke relaties van Poot met diens eerste drukker Arnold Willis.

W.J. Hofdijk

W.J. Hofdijk¹ had gaarne gezien dat Poot, die hij met Justus van Effen een ‘geniale verschijning’ zou willen noemen, zich evenals deze had weten te handhaven tegenover de ‘Kunst-maecenen’ en ‘Kunstaristarchen’ van zijn tijd.² ‘Hubert Korneliszoon Poot was dichter geboren, en zijn schoone aanleg had slechts een beteren eeuwgeest noodig gehad, om tot een meer vrije, rijke, degelijke ontwikkeling te komen, en er zijne zuivere oorspronkelijkheid by te bewaren.’³ Hofdijk staat geheel achter het oordeel van Willem de Clercq over Poot: ‘dat hy naast de schatkamer zijner eigene verbeelding nog een magazijntjen van mythologische beelden en voorstellingen moest oprichten, en “Pegasus Hengstesop” slobberen, om met “Apolloos priestrenschaar” den “Parnas” te bestijgen, dat blijft eeuwig te bejammeren: dat heeft, vereenigd met den droogen adem des tijds, de gerekte deftigheid, die de vaerzen toch zonderling verwaterde, en met de eenzijdige voorkeur voor stichtelijke- en gelegenheids-poëzy - ons méer dan een James Hogg, misschien wel een Robert Burns, ontstolen.’⁴ Zijn lof drukt hij uit in de volgende woorden: ‘Een groot gemak van vorm doet Poots vaerzen goed rollen, welluidend vloeien, en er is geen gebrek aan speling van vernuft, aan frissche beelden, aan kloeke gedachten, aan bezielde voorstellingen.’⁵ Hofdijk noemt Poot ‘de oorspronkelijkste, de nog meest natuurlijke dichter van zijn gekunstelden tijd’.⁶

1 Geschiedenis der Nederlandsche Letterkunde, voor Gymnasiën en zelf-onderricht, Amsterdam 1857, blz. 335-344, onder No. 49.

2 Blz. 336-337.

3 Blz. 336.

4 Blz. 337.

5 Ibid.

6 Blz. 344.

W.J.A. Jonckbloet

W.J.A. Jonckbloet⁷ heeft niet veel waardering voor Poot. Hij vermeldt hoe Poot ‘als natuurdichter buitengewonen naam maakte’⁸, maar waarschuwt voor een al te hooggespannen verwachting, ‘want ofschoon hem geene verdienste is te ontzeggen, ofschoon hij menig

7 Geschiedenis der Nederlandsche Letterkunde, Vde dl., 3de geheel omgewerkte uitgave, Groningen 1883, blz. 43 e.v. De eerste druk verscheen in 1868. - In zijn Beknopte Geschiedenis der Nederlandsche Letteren, van de vroegste tijden tot op heden prijst Dr J. van Vloten met Huet Poot als ‘begaafd prozaïst’ (blz. 347). Voor het overige geeft hij vooral weer wat Beets in zijn opstel over Poot had geschreven. Ik raadpleegde de ‘Tweede, veel vermeerderde en verbeterde druk’ van 1871. De 1ste druk verscheen in 1865.

8 Blz. 43.

[p. 408]

liefelijk gedicht heeft gekweeld, werd hij toch gedurende meer dan eene eeuw wel wat hooger geschat dan hij eigenlijk verdiende. Maar men sprak toen doorgaans in hyperbolen’.¹ De ‘zoo ongemeene ophef’ valt naar zijn mening te verklaren uit het feit dat Poot een boer van afkomst was, hoewel het hem ook verbaast ‘dat hij zoo bovenmatig werd gelauwerd in een tijd, dat natuur en waarheid zoo geheel buiten het gewone dichterlijke programma lagen’.² Men zag in hem meer een ‘zeldsaem wonder’³ dan dat hij geprezen werd om zijn talent. Denkelijk, zegt Jonckbloet, werden juist die stukken geprezen, die ons koud laten.

Poot verschijnt in zijn ogen als een ‘aangename verschijning ... op die heide, die zoo weinig frisch gebloemte oplevert’⁴, omdat hij in zijn beste stukken zich afzijdig hield van ‘den gemaakten, opgeschroefden modetrant’⁵ van zijn dagen, want Poot had naar Jonckbloets mening een ‘aangeboren neiging tot Kunst en Poëzie’.⁶

Als een kind van zijn tijd geeft Poot ‘maar al te dikwijls toe aan zucht naar hyperbolen; en waar hij classiek en deftig wil zijn, vervalt hij doorgaans in valschen smaak. Wat ons echter overal treft, is de zuiverheid zijner taal, en het gemak zoowel als de verscheidenheid zijner verskunst.’⁷

Jonckbloet acht bij de beschouwing van Poots werk ‘veel kaf onder het koren; ja’, schrijft hij, ‘het eerste heeft misschien de overhand. Toch blijft er onder het wannen tamelijk veel goeds over.’⁸

Hij bestrijdt de mening van Witsen Geysbeek als zou Poots verblijf op het land aan zijn natuurgedichten een grote levendigheid geschonken en hem de gelegenheid gegeven hebben ‘de voortbrengselen der schepping, waarvan hij zich omgeven zag, naauwkeurig gade te slaan, en het verhevene en goddelijke, dat in derzelven aanzijn doorblinkt, naar het leven en met juistheid en warmte te bezingen’.⁹ Maar zelden is Poots natuurbeschouwing deze lof waard, oordeelt hij.

‘Alles samengenomen’, luidt de slotconclusie van Jonckbloet, ‘dan verdient deze boer, die zichzelf gevormd en zoo veelzijdig ontwikkeld had, daarvoor niet slechts onze bewondering; maar men moet zelfs erkennen, dat, waar hij getrouw bleef aan de natuur, en door ijdelheid of slechte voorbeelden niet genoopt werd een gekunstelden classieken vorm na te jagen, velen zijner verzen zich met genoegen laten lezen.

1 Ibid.

2 Blz. 44.

3 Ibid.

4 Ibid.

5 Ibid.

6 Ibid.

7 Blz. 46.

8 Ibid.

9 Ibid.; aangehaald uit Witsen Geysbeek, Biogr. Anth. en Crit. Wb. d. Nederd. Dichters, 5de dl., Amsterdam 1824, blz. 121. De bewuste tekst is evenwel van D. Hooft, door Witsen Geysbeek geciteerd uit D. Hoofts Bloemlezing der Gedichten van Hubert Kornelisz. Poot, dl. I, Amsterdam 1823, Voorrede, blz. II.

[p. 409]

Doch verheven Poëzie zoeke men bij hem niet te veel. Trouwens, men bedenke, dat hij stellig menig vers berijmde om het geldelijk voordeel dat het hem aanbracht.’¹

1 Blz. 55.

J.G. Frederiks

In Januari 1889 schreef J.G. Frederiks een herdenkingsartikel² ter gelegenheid van het feit dat Poot 200 jaar geleden geboren werd. Het is van belang om de gegevens, die het bevat over de familie Poot en over de woningen van de dichter te Abtswoude en Delft. Ook vermeldt Frederiks het bezoek van de Zeeuwse Mr P. de la Ruë, uit wiens dagboek wij weten, dat Poot na zijn huwelijk in Delft een tabakswinkel begon. Hij veronderstelt verder, dat Poot naar Delft vertrok in 1723, nadat een ontmoeting met Neeltje 't Hart op de bruiloft van zijn zuster Neeltje te 's-Gravenzande hem had duidelijk gemaakt, dat hij een maatschappelijke positie moest verwerven, om haar als zijn vrouw te kunnen winnen. Hij is dus de eerste, die de liefde van Poot voor Neeltje 't Hart reeds van 1722 laat dateren, en de verhuizing naar Delft daaraan toeschrijft.

2 Dagblad van Zuid-Holland en 's-Gravenhage, 15 Jan. 1889, Eerste blad.

F. Bezemer Sr.

F. Bezemer Sr. gaf in zijn Nieuws uit oude boeken³ in een hoofdstuk over Poot, in hoofdzaak dezelfde gegevens als zijn vriend Frederiks. Bezemer, naar een mededeling van Frederiks⁴ ‘een kundig onderwijzer uit Delftshaven, die met klein geld en groot talent eene rijke verzameling van Nederlandsche portretten en prenten [had] bijeengebracht’, vertelt hoe hij met ‘zijn vriend; W.L. Penning Jr. (M. Coens) en diens neef, naamgenoot van onzen Busken Huet’,⁵ op 14 Augustus 1888 een bezoek bracht aan de boerderij, waar Poot geboren werd. De bezoekers schonken de toenmalige bewoner een uitgave van Poots gedichten, het portret van Poot door J. Houbraken en ‘een phantasie van J. Spoel, den dichter in zijn werkkamertje voorstellende’.⁶

3 Rotterdam z.j., blz. 160-170.

4 In het zo juist besproken krantenartikel.

5 Blz. 168.

6 Ibid. In het boek van Bezemer zijn beide afbeeldingen opgenomen, alsmede een foto van het handschrift van de bruiloftszang, die Poot schreef bij het huwelijk van zijn zuster Neeltje (II, 219), toentertijd in het bezit van Bezemer. Waar het handschrift zich thans bevindt, is mij niet bekend. Bij een bezoek aan de boerderij in Abtswoude, in Augustus 1952, trof ik noch de boeken, noch de portretten meer aan. - W.L. Penning Jr. schreef, eveneens n.a.v. een bezoek aan de boerderij, in zijn bundel Tienden van den oogst, in 1882 te Amsterdam onder de naam M. Coens uitgegeven, een gedicht over Poot. (Uit de rijmbrieven aan Aart Admiraal dl. II In Delfland (1873), blz. 57 van Tienden van den oogst.)

H.N. Ouwerling

In School en Studie van 1894⁷ heeft H.N. Ouwerling in een artikel

7 Maandschrift voor opvoeding en onderwijs, Jg. XVI, Tiel 1894, blz. 97, 133, 178, 203, 207 e.v.

[p. 410]

Poot, Willis en de Folio-bijbel op grond van historische gegevens meer klaarheid gebracht in de verhouding tussen de dichter en diens eerste uitgever Arnold Willis. Hij is vol bewondering voor Potgieters novelle, maar acht de portretten van Poot en Willis niet gelijkend. Zelf komt hij ook nog niet tot een juist oordeel over beide personen in de zo geruchtmakende zaak rond het nadrukken van Poots gedichten door Willis, maar het is zijn verdienste een begin gemaakt te hebben met een onderzoek naar de historische feiten.¹

1 Zie blz. 99-101.

J. ten Brink

J. ten Brink, die Poot in zijn Geschiedenis der Nederlandsche Letterkunde² een plaatsje geeft in het hoofdstuk Middelmatige en kleine dichters³ volstaat met over hem op te merken: ‘... Hubert Cornelisz. Poot (1689-1732), de uitbundig geprezen dichter van Akkerleven en Op den dood van mijn dochtertje, die, zoon van een landbouwer, inderdaad eene buitengewone begaafdheid ten toon spreidde, en misschien daarom werd overschat, schoon vele zijner verzen stijf en gekunsteld zijn ...’⁴

2 Amsterdam 1897. - Dr A.S. Kok (Van Dichters en Schrijvers. Studien en schetsen van Nederlandsche Letterkunde, 2de stuk, Culemborg [1899] (zegt in zijn Bijdragen tot de geschiedenis van het sonnet op blz. 55 n.a.v. Poots sonnet Herdenking: ‘Dat is een dichterstem, die hier spreekt, geen ander klinkdicht na Poot kan in die eeuw hierbij halen.’ Albert Verwey zegt over hetzelfde sonnet, eveneens schrijvende over het sonnet in de 18de eeuw: ‘Zelfs Poots “Herdenking” met die zoete beginregels ... is geen goed sonnet geworden. Niet wie beeldden, maar wie verstandelijk bleven, hadden toen nog de meeste kans om het sonnet-schema te dekken met een zekere bezielde rechtlijnigheid’. (Proza, dl. V, Amsterdam 1922, blz. 41-42.)

3 Blz. 526.

4 Blz. 527.

J. te Winkel

Uit de bespreking van Poot door J. te Winkel in De ontwikkelingsgang der Nederlandsche Letterkunde⁵ blijkt dat de schrijver zelfstandig en geenszins oppervlakkig studie gemaakt heeft van de dichter en zijn werk. Afgezien van enkele kleinere onjuistheden, die zijn schets bevat⁶, geeft Te Winkel een goede typering van de dichter en diens

5 Ik verwijs naar de 2de dr., dl. V, Haarlem 1924, blz. 156-169. De tekst is gelijk aan die van de 1ste dr., Haarlem 1910, dl. III, blz. 305-320. In de Universiteitsbibliotheek te Utrecht wordt in de Verzameling tooneelstukken uit de nalatenschap van Prof. Dr J. Te Winkel als No. 130 bewaard Huibert Corneliszoon Poot. Zangspel in twee bedrijven door V., Amsterdam [1919], ‘bedoeld als een daad van sympathie met een Nederlandsche Opera en haar kunst.’ Het zangspel handelt over Poots dronkenschap in Delft.

6 Het is zeker niet waar dat Poot na zijn terugkeer uit Delft in 1724 weer actief aan de landbouw deelnam (blz. 158 en 165). Wij mogen Poot meer een leerling van Vondel noemen dan van Hooft (blz. 161). De uitgave van Zeeus' gedichten in 1720 was geen uitgave van diens ‘verzamelde gedichten’(blz. 165). Poot herschreef wel degelijk de tekst van alle drie de delen van het Werelttoneel, en niet zoals Te Winkel beweert, slechts die van het eerste deel (blz. 165). De jaartallen van de uitgave van het Werelttoneel zijn onjuist (blz. 165 noot). Spex gaf het 3de dl. van Poots gedichten uit in 1735 en een herdruk in 1747, maar niet in beide jaren een herdruk van de beide andere delen (blz. 165 en 167 noot).

[p. 411]

eerste bundel; voor het latere werk heeft hij ten onrechte weinig waardering.

Allereerst beschouwt hij Poot als natuurdichter. Niet aan de bucolische verzen¹ en de pastorales² naar de mode van zijn tijd, dankt deze de naam van ‘zanger der natuur’, maar aan het feit ‘dat hij de natuur en het buitenleven bij voorkeur in anderen vorm heeft bezongen’.³ Daardoor heeft hij in tegenstelling tot Wellekens en Vlaming ‘de eeuw der herderspoëzie’⁴ overleefd en blijvend waardering gevonden. Toch is hij ‘geen min of meer naïef natuurzanger en ongetwijfeld ook minder dan Wellekens van liefde en bewondering voor de natuur vervuld.’⁵

Akkerleven acht Te Winkel kenmerkend voor de aard van Poots natuurbeschrijving. Veel is er natuurlijk en naar de werkelijkheid getekend, maar in sterkere mate is het gedicht een voorbeeld van de ‘Arcadische idylle’⁶, in de trant van Horatius' Beatus ille, dus geleerde navolging.

Gelukkig, zegt Te Winkel, is Poot voor een groot deel buiten de invloed van zijn tijdgenoten gebleven, en koos hij Hooft en Vondel als zijn leermeesters. Daardoor doet hij zich met een deel van zijn werk aan het nageslacht voor ‘als geestverwant van Broekhuizen en Joan Luyken, wier liederen de weerklank van Hooft's luitgetokkel zijn, al klinken die Hooftsche tonen bij hem ook slechts zwak na.’⁷ Daarnaast bewondert Te Winkel in Poot wel ‘zijne eigene natuurlijke begaafdheid’ en ‘eene persoonlijke neiging tot eenvoud en zelfbeperking’, maar het karakter van zijn poëzie laat zich z.i. toch ‘grootendeels verklaren uit de opvoeding, die hij zichzelf als dichter heeft gegeven.’⁸

Bij de bespreking van de verschillende rubrieken uit Poots dichtbundels geven de Bybelstoffen hem aanleiding om een karakteristiek van Poots religiositeit te geven, die m.i., in tegenstelling met wat Huet hierover gezegd heeft, juist is. In de Bybelstoffen⁹ lag niet Poots kracht, zegt hij, van zijn vroomheid geeft de Algemeene Brief beter getuigenis. ‘Hij legt daarin eene geloofsbelijdenis af, waaruit hij zich doet kennen als een overtuigd Christen zonder er juist eenigen nadruk op te leggen, dat hij tot de Gereformeerde kerk behoorde.’¹⁰ Te Winkel

1 De Velt- en Zeezangen (II, 99-144) en Herdersklagt Zoethart (I, 249-254).

2 Samenzang (II, 392-393) en Veltvryaedje (II, 394-395).

3 Blz. 156.

4 Ibid.

5 Ibid.

6 Blz. 157.

7 Blz. 157-158.

8 Blz. 158.

9 Te Winkel veronderstelt dat voor dit genre vooral Vollenhove Poots voorbeeld was. Bij een nader onderzoek blijkt dit evenwel niet het geval te zijn. Zie Bijlage V.

10 Blz. 162.

[p. 412]

vervolgt dan: ‘Eene poging, die men aanwendde, om hem tot het Catholicisme te bekeeren, bracht hem wel eenigen tijd in tweestrijd, maar mislukte ten slotte, omdat hij, hoe ontvankelijk ook voor verleidelijke voorstellingen, den godsdienst meer in eene persoonlijke stemming, dan in eenig leerstellig geloof of bepaald kerkverband gelegen achtte. Meermalen gaf hij dat te kennen, o.a. in zijn gedichtje ‘Kerkenvrede’, dat aldus eindigt: ‘Hy die 't Apostelyk Geloof niet wederstreeft met zielenroof, al stryt zyn mening met de myn, hy zal nochtans myn broeder zyn.’¹

Bij de bespreking van het eerste deel van Poots gedichten laat Te Winkel de gelegenheidsverzen onbesproken. De verdienstelijkste verzen komen naar zijn mening voor onder de Mengeldichten, maar vooral onder de Minnedichten. Van de door hem het meest bewonderde geeft hij goede typeringen.² De latere gedichten doen naar zijn mening onder voor de eerste; in hoofdzaak werk op bestelling, is het door de eentonigheid van al de lof voor hem ongenietbaar.³ Te veel was Poot ingenomen met letterrijm en klank- en woordspeling. De Brieven, zegt hij, ‘zijn ... zoo eenvoudig van taal en laag bij den grond, dat alleen maat en rijm ze van proza onderscheiden.’⁴ In zijn later leven is Poot, door met zijn tijd mee te gaan, te weinig zichzelf gebleven; nog slechts enkele verzen herinneren dan aan het peil van de oudere.⁵

Tenslotte vat Te Winkel zijn mening over Poot samen. Als hoofdverdienste van de dichter noemt hij diens eenvoud en nederigheid; verder wijst hij er op dat Poot gevoel en stemming in zijn werk heeft weten te leggen, en prijst hij ‘de taalmuziek, de welluidende rhythmus’⁶, om dan te besluiten met de volgende woorden: ‘En zeker strekt het hem tot niet geringe eer, dat hij, in menig opzicht ouderwetscher in taal en dichtstof, dan de achttiende eeuw dat verlangde, en zonder aanzien in de wereld of voorspraak van gevleide Maece-

1 Ibid. Te Winkel geeft evenwel niet aan, dat deze opvatting van Poot het resultaat is van een geleidelijke ontwikkeling.

2 Blz. 162-164. Uit de Minnedichten worden besproken: De Verliefde Venus, De Maen by Endymion (evenals Hoofts lied In 't Idalisch dal ‘Grieksche verbeelding in middeleeuwsche balladevorm’), Vliegende Min (‘doet denken aan de beste gedichten van Horatius of Catullus’), Uchtentstont en Zomersche Avont. Uit de Mengeldichten: Morgenzang, Vrolyk Leven, Arme Rykdom, Ryke Armoede, Klɩo, of glori der Deugt en Het nut van den Vrede.

3 Voor slechts enkele maakt hij met Beets, wiens mening hij dan weergeeft zonder hem te noemen, een uitzondering.

4 Blz. 166.

5 Blz. 167, Herfst, Mei, Een Schoone Dagh en Nacht. Het gedicht Op myn Huwlyk met Neeltje 't Hart noemt Te Winkel ‘een oprecht, bijna naief gedicht’, Op de Doot van myn Dochtertje ‘diepgevoeld’.

6 Blz. 169.

[p. 413]

nassen, toch zoo algemeen geacht en geprezen werd bij zijn leven en ook na zijn dood gedurende de geheele achttiende eeuw, ofschoon zijne poëzie die eeuw juist heeft kunnen overleven, omdat hij er zoo weinig de typische vertegenwoordiger van was.’¹

1 Ibid.

G. Kalff

‘Ongelijk is Poot als dichter altijd gebleven’, zegt G. Kalff², evenals Busken Huet.³ In zijn eerste bundeltje Mengeldichten is dit reeds het geval, maar ondanks de invloed van Hooft en Vondel⁴, die steeds in zijn werk aanwezig zal blijven, toont hij, in tegenstelling met ‘verreweg de meeste auteurs van zijn geslacht ... een eigen wezen, zingt hij zijn eigen lied.’⁵ Naast veel van geringe betekenis, is er ook veel schoons, ‘hier hoorde men weer verzen, zooals zij sinds de Duytse Lier niet meer waren gehoord.’⁶

De overvloedige toepassing van de mythologie is een groot nadeel, dat echter vergoed wordt door een ‘innig en fijn natuurgevoel’ en ‘fraaie natuurschildering’.⁷ ‘Zelfs Luiken had maar zelden verzen geschreven zoo mooi als’ de beginverzen van Herdenking of het ‘volle slotaccoord van Vrolyk leven’.⁸ En over de tweede strophe van De Lente zegt Kalff: ‘geen Hooft, geen Vondel, zelfs geen Luiken zouden Poot een couplet verbeterd hebben als dit ...’⁹

Men mocht na dit begin grote verwachtingen koesteren, vervolgt hij, maar de roem ontnam Poot de rust. In de latere gedichten wordt Kalff opnieuw getroffen door ‘de onderlinge ongelijkheid van dat werk: telkens het echte tusschen de namaak; niet zelden in één gedicht het mooie of volschoone tusschen het minderwaardige.’¹⁰ Hij verbaast zich erover, dat de verzen voor Neeltje 't Hart niet hoger staan: ‘Komen hier en daar ook aardige trekken en mooie verzen voor, in schoonheid kunnen zij zich toch niet meten met de beide hiervoor genoemde stukjes¹¹ of de beste uit vroegeren tijd.’¹² Hij schrijft dit toe aan het feit dat Poot toen reeds een veertiger was: ‘in Hooft's erotische lyriek van de eerste en de tweede periode kunnen wij dezelfde daling waarnemen.’¹³

Kalff is de eerste, die er op wijst dat de natuurpoëzie uit Poots

2 Geschiedenis der Nederlandsche Letterkunde, dl. V, Groningen 1910, blz. 461-469.

3 Kalff zegt op blz. 550 in zijn Aanteekeningen, dat de ‘voortreffelijke’ opstellen over Poot van Beets en Huet ‘elkander aanvullen’.

4 In de Aanteekeningen geeft Kalff op blz. 549, hoofdzakelijk door naar de bladzijden te verwijzen, invloed van Hooft en Vondel aan.

5 Blz. 462.

6 Ibid.

7 Blz. 463.

8 Ibid.

9 Ibid.

10 Blz. 466.

11 Nl. Samenzang (II, 392) en Veltvryaedje (II, 394).

12 Ibid.

13 Blz. 467.

[p. 414]

latere werk die van de eerste periode overtreft.¹ Akkerleven behandelde ‘een gewoon zeventiend' eeuwsch thema: de tegenstelling van stadsen buitenleven in eigen bevallig-eenvoudigen trant’, het ‘arcadisch element’ schaadde evenwel ‘de voorstelling der Zuidhollandsche werkelijkheid’. De ‘kernachtige samenvatting van het boerenbedrijf’ en de ‘door eenvoud treffende, heldere, vloeiende verzen’ hebben het stukje naar zijn mening in leven gehouden.² In de latere natuurverzen ‘vertoont zich ... vaker het Zuidhollandsch landschap, waargenomen met het oog van een die de schoonheid liefhad van licht en lucht en kleur; weergegeven in altijd smijdige taal, soms in zwellende pracht van verzen. Poot heeft het eerst een Zomeronweêr (III, 99) gezien en geschetst, al is het jammer, dat hij zich daarin niet heeft kunnen beperken; het eerst, zij het slechts in een enkel vers, doen zien hoe

- - - - pink by pink uit zee aennadren met de vracht’³

Ook voor het ‘begin van Nacht en de aanvang van Een Schoone Dagh’ heeft Kalff grote bewondering. Hoewel ook ‘de schoonheid dezer natuurpoëzie ... wel eens ontluisterd’ wordt, is hij van mening, dat zij ‘- Luiken's werk uitgezonderd - alle natuurpoëzie der 17de eeuw’ overtreft.⁴

Met betrekking tot het geloof van de ‘godsdienstige Poot’⁵, zegt Kalff: ‘De leer der Stoa, vooral door Hooft en Spieghel in hun wezen opgenomen, die ook op Vondel invloed had geoefend, bereikt Poot door middel hunner poëzie en wijzigt hier en daar zijn gematigd orthodox geloof’.⁶ Kalff gaat met deze opmerking in de richting van Huets opvatting.

Aan het slot van zijn hoofdstuk werkt Kalff evenals De Clercq, Potgieter en Beets dat hadden gedaan, een vergelijking uit tussen Poot en de Schotse dichter Burns, die in hun uiterlijke levensomstandigheden grote overeenkomst vertonen. Het gaat evenwel niet op, een dichter, die met zijn werk voor het grootste deel nog tot de zeventiende eeuw behoort, te vergelijken met een dichter van de roman-

1 Op blz. 563 van hetzelfde deel zegt Kalff in zijn voorbeschouwing over de romantiek: ‘Luiken en Poot hadden reeds vóór Rousseau de schoonheid der natuur in hare volheid bewonderd en genoten’ en op blz. 570 wijst hij, wanneer hij een groeiende belangstelling in Nederland voor de Duitse letterkunde vaststelt, op het feit dat Poot een der werken van Christian von Hoffmannswaldau ten geschenke ontving; dit ‘zegt iets, maar niet veel’, voegt hij er evenwel direct aan toe. - In 1777 verscheen te Amsterdam ‘Bey Arend Fokke, Simonszoon, Buch und Kunsthaendler’ Die Roemischen und Hollaendischen Dichter in ihren Meisterstucken, Poëtische Nachahmungen und andere Gedichte von C.J. Albrecht. Erste-Sammlung. Op blz. 60 is opgenomen Nachahmung der ersten Ode Horazens Von H. Cz. Poot. (Zucht tot de Poëzy in I, 3). In 1716, direct na het verschijnen van Poots eerste bundeltje, had Justus van Effen een poëtische vertaling in het Frans van Vrolyk Leven geplaatst in Nouvelles Littéraires (30 Mai 1716, p. 351).

2 Blz. 467.

3 Ibid.

4 Blz. 467-468.

5 Blz. 468.

6 Blz. 462.

[p. 415]

tiek, al is de wens dat ook Poot natuurlijker zou gebleven zijn, voor de moderne beoordelaar zeer begrijpelijk. Dat Poot de mindere van Burns is gebleven, schrijft Kalff toe ‘aan zijn geringer gaven; voor een ander deel misschien aan de ongunst van den tijd en de omstandigheden.’¹ Hij besluit zijn hoofdstuk met de woorden: ‘Het mag wel een bewijs van zijn waarachtig dichterlijken aanleg heeten, dat hij onder die omstandigheden nog zooveel schoons heeft voortgebracht.’²

1 Blz. 468.

2 Blz. 469.

Poot gezien door een Tachtiger

W. Kloos

Zoals de titel aangeeft, werd het boek Een Daad van Eenvoudige Rechtvaardigheid, met de ondertitel Studies over onze 18e eeuwsche Dichters met Bloemlezing uit hun Werken³ door Willem Kloos geschreven met de bedoeling de door hem behandelde dichters aan de vergetelheid te ontrukken en de hun toekomende eer te geven. Het boek is voor een groot deel een felle, tot vervelens toe volgehouden aanval op de figuur van Jonckbloet, die ‘volstrekt niet in staat [was], zich buiten zichzelf te plaatsen, zich in te denken en te voelen in heel andre sferen van opvatting en zegging als zijn eigene, de door zijn geboorte en opvoeding bepaalde was.’⁴

Wanneer Kloos in de inleiding van zijn boek zegt dat ‘Een heele eeuw van talentvolle schrijvers ... veel meer beteekenend en leesbaar’ dan de auteurs der negentiende eeuw ‘door Jonckbloet, in de volle pedanterie van zijn, zooals door mij aangetoond zal worden, onvoldoende aesthetische onderzoek en met al de suggestieve kracht van zijn schoolgeleerdheid en akademisch overwicht, ten doode gedoemd’⁵ zijn, dan beginnen wij vol verwachting en gespannen de volgende bladzijden te lezen. In alle opzichten worden wij teleurgesteld. Het boek van Kloos bewijst juist duidelijk dat het niet voldoende is alleen met een gevoel voor een mooi vers een figuur uit vroeger tijd te benaderen. Door zijn onbekendheid met de vormen en opvattingen van de tijd, die hij bespreekt en de persoonlijke omstandigheden van de dichter, komt hij tot een zeer onrechtvaardig oordeel.

Over Poot schrijft Kloos in een hoofdstuk onder de titel H. Czn. Poot (1689-1733). (Met excursies over O.Z. van Haren, Arnold Moonen en Jan Vos.)⁶ Naar zijn mening heeft men door Poot ‘den dichter der

3 Amsterdam 1909.

4 Blz. 8. Kloos werd over zijn studie aangevallen door August Vermeylen in een opstel Willem Kloos en de 18de-eeuwsche dichtkunst (Beschouwingen, Brussel/Rotterdam z.j., blz. 108-122). Vermeylen toont aan dat Kloos zich ten onrechte opwerpt als de ontdekker van de 18de eeuw en verzet zich tegen diens poging om aan de ‘pruiken-tijd’ een geheel nieuwe plaats in de ontwikkeling der Nederlandse poëzie te geven.

5 Blz. 2.

6 Blz. 121-154.

[p. 416]

natuur’ te noemen diens ‘waarde en beteekenis ... tot dusver een beetje verkeerd ... voorgesteld.’ Natuur, in de opvatting die Kloos daarover heeft, komt bij Poot ‘niet méér ... maar óók niet minder’ voor dan bij zijn tijdgenoten. Zijn natuurbeschrijving is niet werkelijkheidsgetrouw maar ‘zoo conventioneel-letterkundig mogelijk, gelijk de arcadiseerende smaak van dien tijd het gebood.’¹ Dit komt neer op een volkomen ontkenning van het nieuwe, juist in de natuurbeschrijving, dat Poot in de litteratuur heeft gebracht. Ook in de ‘natuurlijkheid zijner zinswendingen en uitdrukkingen, van zijn heele stel-wijze kortom’, zegt Kloos, doen de tijdgenoten niet onder voor Poot, ja, schrijven zij ‘dikwijls veel natuurlijker, d.i. eenvoudiger en ongedwongener dan hij.’² Kloos vindt dat de auteurs uit de eerste vijftig jaar van de achttiende eeuw uitmunten door een natuurlijke stijl: ‘De dichters zeiden toen hun dingen, zooals deze in hen zelf opkwamen, zonder eenigen rhetorischen omhaal, en met eer te weinig beeldspraak dan te veel, terwijl men zich in 't geheel niet meer, of tenminste uiterst weinig bediende van de klassicistische beeldspraak van Vondel, de italianiseerende van Hooft ...’³ Pas in de tweede helft der eeuw kreeg naar zijn mening, onder invloed van O.Z. van Haren, ‘onze poëtische literatuur een heel ander, minder wezenlijk-dichterlijk, meer koel-redekunstig aanzien’.⁴ En deze man achtte zich bevoegd over de achttiende eeuw te schrijven!

In den ‘geestlijk weinig-ontwikkelden “landman” Poot’, ziet hij evenals bij Onno Zwier van Haren ‘iets van dat dilettantisch-letterkundige’, dat echter anders dan bij den ‘eigengerechtig-nonchalanten aristokraat’ Van Haren, Poot ‘onbewustlijk in diens kinderlijke pedanterie ontsnapt.’⁵ Als voorbeeld noemt hij het ‘bochtig dal’ uit Akkerleven, niet wetend dat dit in navolging van Horatius ‘valle reducta’ werd geschreven. Het ‘beroemd, maar daarom niet minder zot’Akkerleven is een van ‘Poot's dichterlijke misgreepjes’, een van ‘de vergefelijke aesthetische vergissingen van een kinderlijken dorpeling, die door de hem plots toevloeiende tweedehands geleerdheid een beetje den kop kwijt geraakt, nu grappig-pronkerig ging spelen met de in zijn lektuur gevondene fraaiigheden ...’⁶ Toch is Poot naar zijn mening ‘ondanks zijn sporadisch plattelandsch geleerd-doen, een talentvol, ja, een enkel keer zelfs diep-psychisch, geniaal dichter’.⁷

1 Blz. 121.

2 Blz. 121-122.

3 Blz. 122.

4 Ibid.

5 Blz. 124-125.

6 Blz. 125. Over Vrolyk Leven zegt Kloos op blz. 149 evenwel ‘het heeft er meer van, of het door een Helleen, met den blauwen hemel boven zich, dan door een onder wolken levenden Hollander is gemaakt.’

7 Blz. 125.

[p. 417]

Hij was geen ‘versificator’, maar bezat ‘de psychische zang-macht’, was ‘een poëet, die, zelfs in zijn minder-geslaagde gedichten, iets van het mysterieuse der Onbewustheid wist te leggen’.¹

Poot was naar de mening van Kloos ‘zoowel een oolijk-schertsend, gemoedelijk-voelend en helder-denkend menschenkind in zijn binnenst, als een verfijnd, een subtiel-psychisch kunstenaar, die soms gerust naast Vondel en Hooft, waar deze laatste op zijn best is, kan gaan staan.’ Om ‘de eerste helft van de dichter’ te leren kennen, wijst hij op de Algemeene Brief, waarin Poot toch ‘wat vaak bij [hem] het geval is’, aan zichzelf ongelijk is.²

Wanneer tenslotte Kloos er toe overgaat ‘om van Poot de mooiste verzen en vers-fragmenten, die wezenlijk eeuwige waarde hebben, te laten zien’³ en wel ‘vaak andre verzen van dezen tot dusver niet op de juiste wijze beschouwden dichter ... als die welke vroegere keurders de mooiste hebben genoemd’⁴, en wij, met in onze herinnering zijn mededeling dat zijn bloemlezing ‘nog nooit opgemerkte schoonheden van een aantal oude dichters aan het publiek wil laten zien’⁵, dan nu menen het wonder te mogen aanschouwen, volgt na het ‘Kom dan, hier is Poot: hebt er pleizier van, want hij is mooi’⁶, opnieuw teleurstelling. Kloos brengt immers niets nieuws; de verzen die hij geheel of gedeeltelijk opneemt⁷, waren reeds herhaaldelijk in de bloemlezingen der negentiende eeuw opgenomen.⁸

De Maen by Endymion en Op de Doot van myn Dochtertje zijn voor Kloos - terecht - de ‘alllerschoonste’ verzen, ‘twee wondren, het eene van muziek en aetherische ziening, het andere van als-verhemelscht menschlijk gevoel’. Door deze gedichten staat Poot gelijk met ‘onze beste Hollandsche dichters, Vondel en Hooft en Potgieter en Perk, maar met de bloem van deze ook naast de groote dichters van het buitenland.’⁹

Aan Poot is tot nu toe onrecht aangedaan, zegt Kloos aan het slot van het hoofdstuk: ‘zijn fraaiste gedichten, zijn belangwekkendste plaatsen bleven onopgemerkt in de oude editie's sluimren, zonder vreugde te geven, terwijl zijn minder geslaagde, gelijk het reeds vermelde “Akkerleven”, zoowel als 't maakwerkje “Mei”, met de nuchtertjes-bedachte, abstract-gehouden beeldspraak van het onuitstaanbare begin:

1 Blz. 128.

2 Blz. 129. Het laatste schrijft Kloos in navolging van Huet.

3 Blz. 139.

4 Blz. 141-142.

5 Blz. 129-130.

6 Blz. 142.

7 De Maen by Endymion, Wachten, Dankoffer aen Erato, Nagedachten over het afsterven myner moeder Katharina Groenheide, Vrolyk Leven en Op de Doot van myn Dochtertje.

8 Zie August Vermeylen, a.w., blz. 116-117.

9 Blz. 149-150.

[p. 418]

 

Zoo verdween met natte leden

 

's Winter's grauwe dwinglandij,

en dat verder wemelt van andere zotheden, in iedre Letterkunde of Bloemlezing weer genoemd worden of voor den dag komen, tot schade en schande voor 's dichters naam.’¹

Gelukkig kwamen een jaar later Te Winkel en Kalff om na wat Kloos geschreven had, een nieuwe daad van rechtvaardigheid te stellen.

1 Blz. 153.

Nieuwe gezichtspunten

In onze eigen tijd kunnen wij een hernieuwde belangstelling voor Poot vaststellen. In menig opzicht brachten de aan hem gewijde studies uit het tweede kwart van deze eeuw belangrijke nieuwe gezichtspunten, waardoor de kennis aangaande zijn wezen aanmerkelijk werd uitgebreid en zijn plaats in onze litteratuur beter tot haar recht kwam.

Walch toonde aan dat ondanks de uiterlijke schijn van gevierdheid, de eigen tijd geen oprechte en waarachtige waardering voor de dichter heeft gehad, zodat trieste eenzaamheid in werkelijkheid zijn deel was. Hij verzet zich tegen de opvatting, dat Poot door het classicisme alleen maar bedorven zou zijn; Poots classicisme acht hij niet gevoelloos achttiende-eeuws, maar bezield Vondeliaans. Tenslotte keert hij zich tegen de louter aesthetische beoordeling van onze dichters onder de invloed van de tachtiger beweging, en vraagt hij ook ten opzichte van het leven en de werken van Poot een meer litterair-historische instelling.

Dirk Coster omschreef op voortreffelijke wijze het nieuwe natuurgevoel, dat zich in Poots verzen voor het eerst openbaarde en noemde hem op grond daarvan de eerste der moderne dichters. Anton van Duinkerken volgde hem in dit opzicht, maar wees ook op andere romantische wezenseigenschappen in de dichter. Ook verscheen er van zijn hand een belangrijke studie over de geloofscrisis in het leven van Poot. Pierre van Valkenhoff had deze in de inleiding op zijn bloemlezing uit de gedichten van Poot eveneens aangeroerd, maar volgde de opvatting van Busken Huet; Van Duinkerken gaf een juister beeld van Poots religiositeit, althans voor de jaren van de crisis zelf, maar m.i. niet voor de tijd die daarop volgde.

Mr J.J.A. Lucas maakte het zeer aannemelijk, dat Henrik van Ryn de persoon was, die Poot tot het Katholicisme heeft pogen te brengen. Dr C. Ypes wees op de vermelding van Petrarca in het werk van Poot; een onderzoek naar de invloed van het petrarkisme daarin viel buiten de opzet van haar boek. Ook Poots aandeel in het Werelttoneel bracht

[p. 419]

zij ter sprake. Een uitvoerige studie daarover verscheen van de hand van Dr A. Zijderveld.

Het oordeel van Dr M.M. Prinsen over de dichter is in alle opzichten ongunstig. Gerard Knuvelder verwerkte de nieuwe gezichtspunten, die Coster en Van Duinkerken hadden gebracht, in zijn Handboek tot de geschiedenis der Nederlandse letterkunde van de aanvang tot heden. In tegenstelling tot anderen ziet hij Poot wel degelijk als de vertegenwoordiger van de achttiende eeuw, omdat diens werk een voortreffelijk beeld geeft van de geheel zelfstandige ontwikkeling van de lyriek, die zich in deze eeuw openbaart.

J. Walch

In 1925 schreef Jan Walch in Groot Nederland in een reeks van artikelen onder de titel Achttiende-Eeuwers ook over Poot.¹ Enkele onjuiste opmerkingen daargelaten², brengt het artikel enige nieuwe elementen in de waardering van de dichter.

Walch acht Poots werk ‘geenszins reprezentatief voor de eerste helft van de achttiende eeuw’, ‘typisch voor zijn tijd is wèl de verhouding van dit dichter-leven tot de omringende maatschappij.’ Poot ‘steekt geestelijk hoog uit boven zijn omgeving; maar hij blijft toch altijd een klein manneke in de wereld’.³ Ofschoon ook Vondel, de kousenkoopman, met andere ogen werd aangezien dan de drost en ridder Hooft, zegt Walch, was hij toch in de voorname kringen een geziene gast. In Vondels correspondentie is wel ‘veel onderdanigheid

1 23ste Jg., I, blz. 377-395. Het hoofdstukje in Walchs Nieuw Handboek der Nederlandsche Letterkundige Geschiedenis, 2de dr., 's-Gravenhage 1947, blz. 471-474 is een samenvatting van dit artikel. - In 1925 wijdde Aart van der Leeuw een van zijn Vluchtige Begroetingen (9de dr., Rotterdam 1942, blz. 100-101) aan Poot. In de dichterfiguren die hij oproept onder de titel Vijf Dichters van Arkadié geeft hij naar de mening van Dr J. Hulsker (Aart van der Leeuw. Leven en werk, Amsterdam 1946, blz. 250), in Poot wel het duidelijkst, een verborgen zelfportret. Van der Leeuw laat Poot ‘met de dingen der werkelijkheid precies... doen wat hem zélf tot een tweede natuur geworden was: “ze opheffen boven zichzelven in het blauwe gebied van de mythe”...’.

2 Van Poots vroeg gestorven schoolvriend Jan van Bergen zegt Walch, dat hij ‘ook voelde voor de fraaie letteren, speciaal voor het tooneel’ (blz. 380); dit grondt hij op het vs. ‘Hy had met my in spel en zoete klucht behagen’ (II, 84 vs. 8 v.o.), wat in de context alleen maar kan slaan op het spelen en kattekwaad uithalen, onderweg van school naar huis. Wanneer Poot over de rederijkers schrijft in de Algemeene Brief, last hij met opzet enige kreupelverzen in om hun dichttrant te typeren (II, 87 vs. 6-1 v.o.); Walch schrijft hierover: ‘Poot overschreeuwt zich hier trouwens in meer opzichten. Zijn rijmen worden in de volgende regels zelfs onzuiver, - wat heel zelden in zijn poëzie voorkomt! Er sluipt een verkeerde draai in zijn gedachten.’ (blz. 381). Het gedicht Aen Joffrou Sara van Elzen (I, 423) uit Poots ‘middenperiode’, citeert Walch om aan te tonen hoe Poot ‘na de vermaarde gedichten, die hem al in zijn jeugd zijn grooten naam gaven... ook later, na de zoo algemeen verfoeide lessen van 't classicisme, een teere zuiverheid van toets behield, die ieder moderne hem - mèt zijn vaak volkomen origineele maat- en rijm-schema's - mag benijden.’ (blz. 389-290). Het bedoelde gedicht nu is niet uit Poots ‘middenperiode’, maar werd reeds in de Mengeldichten van 1716 opgenomen.

3 Blz. 377.

[p. 420]

van zijn kant, maar van de andere zijde toch ook veel waarachtige en hartelijke hoogachting’. Ondanks ‘een niet gering element van parvenu-achtigheid’, kende de eerste helft der zeventiende eeuw ook ‘waardeering van kracht en van 's levens groote waarden.’ In de laatste helft der eeuw en in de volgende, acht hij ‘de onderdanigheid van den buitenplaats-poëet ... teekenend voor de pozitie die de dichters daarna gaan innemen.’ Hij schrijft dit toe aan twee omstandigheden: ‘dat de waarachtige waarde, ook der dichters, na den bloeitijd aanzienlijk afneemt’, evenals die der regenten, en ‘dat de zich meer hiërarchisch consolideerende maatschappij zich naar de Fransche - van Lodewijk XIV - als voorbeeld richtte’. Al was onze maatschappij ‘maar een zeer onwezenlijke ... vrijwel een parodie schijnende nabootsing ... juist dat gebrek aan innerlijke structuur deed te fanatischer vasthouden aan de uiterlijke verschijningsvormen’.¹ Boitet, Poots uitgever, heeft veel voor de dichter gedaan, Delfland eerde hem met het ‘welgebore manschap’, maar toch is Poot, zegt Walch, verder ‘de classiek-rustieke curioziteit’ gebleven, ‘en als zoodanig hevig geprezen en met Romeinsche geschiedenis omhangen’.² Een blijkbaar toegezegd ambt bleef na Poots huwelijk en zijn verhuizing naar Delft uit en de dichter moest een tabakswinkel beginnen. ‘Wanneer men zich’, vervolgt hij, ‘met liefde in zijn werk en met belangstelling in zijn leven heeft verdiept, blijft ons een indruk bij van triestheid. Het was wel een eenzaam leven; waarin de “dichtgaaf” zeker een vreugde was; maar een volkomen vreugde was het maar heel kort. Waarachtige, liefdevolle belangstelling, die hem wat blijmoedig zelfvertrouwen zou hebben gegeven, heeft hij weinig gekend; met de lessen der vrienden had zijn ingeschapen zuiver gevoel een moeilijken, afmattenden strijd te voeren - - -’³

De indruk van triestheid en eenzaamheid, die het leven van Poot op Walch maakte, heb ook ik, in de jaren dat ik mij in Poots leven en werk verdiepte, steeds ondervonden. En wat Walchs laatste opmerking betreft, deze wordt m.i. bevestigd door het feit, dat er in het werk van Poot uit de laatste jaren van zijn leven, wanneer de eenzaamheid het grootst is en hij nagenoeg geen omgang met kunstgenoten meer heeft, een vereenvoudiging begint in te treden, die door een al te vroege dood tot stilstand kwam.

Een tweede punt, waarop Walch dieper ingaat, is het classicistische element in Poots werk. Hooft en Vondel waren zijn leermeesters, zegt hij; ook het werk van deze dichters is classicistisch, maar de

1 Blz. 377-378.

2 Blz. 392-393.

3 Blz. 394.

[p. 421]

overkiese, betuttelende geleerdheid van de achttiende eeuw gaf aan het classicisme pas ‘zijn onaangenaam-dorre bijbeteekenis’.¹ ‘Hoe heeft Poot, met al zijn stoere kracht, met het classicisme geworsteld! Hij heeft het aanvaard naar zijn wezen: het zuivere beeld; en, pleegt men te zeggen: hij is bedorven door zijn verleidelijke opsiering’. Walch wil de bekende formulering van De Clercq niet precies overnemen. Hij vraagt zich af of niet een gedicht als De Maen by Endymion ‘niet alleen zijn mythologisch ongelijk, maar ook zijn waarachtige fijnheid voor een groot deel aan de classicistische scholing van zijn schepper’ dankt. Hij erkent volledig de door Potgieter in De FolioBijbel aangegeven tekortkomingen in de klassieke elementen die het gedicht vertoont, maar, zegt hij, ‘de verplechtiging van de glorieus en voluit levende Olympiërs’ was ‘meer inlegsel ... van geleerden, dan eigen aan de stoffe zelf; zoodat Poot meer de Nederlandsche narenaissance dan de Oudheid met deze soort navolging kwetste; maar dan: heeft de Westlandsche dichter niet waarlijk veel te danken aan de verpersoonlijking van natuurverschijnselen, die zijn nuchteren landgenooten onbezield voorkwamen; zou zelfs de algeméén bewonderde beschrijving van de stilte op Latmos ... zoo indrukwekkend in haar wijde stoorloosheid tot ons komen, indien niet daarvóór en daarna de tinteling bewoog van de “mingezinde” Diane?’²

Walch heeft ernstige bezwaren tegen steeds dezelfde critiek op Poot. Met uitzondering van Kalff hebben alle critici onvoldoende erkend ‘dat Poot een waarlijk gróót dichter was; die in alle perioden van zijn leven zich telkens en telkens zuiver wist te uiten.’ Vervolgens heeft hij er bezwaar tegen, ‘dat zij het ten onrechte voorstellen, alsof het classicisme niets had gedaan dan zijn werk bederven; of zijn goden en godinnen niets dan mythologisch opsiersel waren.’ Hij verwijst dan naar een artikel van C.R. de Klerk over Vondels Geboortklock, waarin deze ‘betoogt, dat dit een wel-wezenlijk bezield gedicht is; en waarin hij tegenover hen, die al de renaissance-siersels op deze “klock” met een vergoelijkend en vergevend woord voorbijgingen, de doorvoeldheid van dit alles aanwijst; doet gevoelen, dat Vondel hier niet alleen fijne observatie toonde, maar in zijn mythologische gestalten de gevoelservaringen, die hij wilde beschrijven, ver-beeldt.’ De negentiende eeuw, zegt Walch, heeft veel stijlvormen, ‘die voor haar verleden waren geworden ... al te gemakkelijk verworpen’. De methode, die De Klerk ten opzichte van Vondel volgde, wil hij ook toegepast zien op Poot en men zal dan kunnen constateren, zegt hij,

1 Blz. 384-385.

2 Blz. 385-386.

[p. 422]

dat Poot, ‘die wel graag leerling wilde zijn’, door zijn ‘sterklevend dichterschap, zijn eigen vizionnair leven’, nooit ‘een zoo gedwee leerling’ werd, ‘als dit in deze tijden van orthodox classicistische schriftgeleerdheid - in tegenstelling met Vondel's tijd - vóór alles verlangd werd¹; en dat ware voor hem de eenige mogelijkheid geweest om voor vol te worden aangezien - wellicht zelfs in maatschappelijk opzicht. Nu bleef hij met al zijn oprecht beleden en toch zéér belééfd, zijn veelszins Vondeliaansch, classicisme, de boersche curioziteit, op wiens te-kort-komingen de “kiesche eeuwe” minstens evenveel licht liet vallen als op zijn deugden. En tot heden praten wij dat oordeel, zij het in ietwat andere nuance, na.’²

Walch heeft wel oog voor Poots tekortkomingen, maar ze liggen volgens hem elders ‘dan waar zijn betuttelaars ze plachten en plegen aan te wijzen’. Hij noemt dan een ‘al te gemoedelijk geredeneer’, als in de Algemeene Brief. Poots ‘gelegenheids- en bijbelsche poëzie is voor het grootste gedeelte onbeduidend; zijn classicistische gewoonte zich in metaforen uit te drukken, wordt niet altijd met smaak toegepast’, waarbij dan verwezen wordt naar de bekende ‘westerpekelbron’ en het ‘levend botervat’.³

Grote bewondering heeft Walch voor-de Minnedichten, vooral uit Poots eerste periode; verder verwijst hij naar wat Beets gezegd heeft over Poots muzikaliteit en naar de karakteristiek van Kalff in diens Geschiedenis. Wel vraagt hij zich weer af, waarom ook door Beets de ‘vermenging van zelf-gezien en klassiek’ in Poots Akkerleven ‘als een grove fout wordt gekenschetst’, terwijl men eenzelfde vermenging in Vondels Rey van Eubeërs uit het derde bedrijf van de Palamedes ‘- met den gebruikelijken eerbied, waar het den onaangevochten grooten naam geldt - niet dan als een interessante bijzonderheid [pleegt] aan te wijzen’.⁴

Tenslotte een derde belangrijk punt in het artikel van Walch. ‘De litteratuurgeschiedenis heeft heusch haar nut’, zegt hij. ‘Na de periode van dorre lijsten van namen, data, en levensbijzonderheden, zijn we, mede onder invloed der Tachtigers, in een hyperaesthetische sfeer beland; bij het Middelbaar Onderwijs is 't nu bijna niet dan “mooi vinden” - van het standpunt van onzen tijd gezien - wat er met de werken onzer schrijvers wordt gedaan; waarbij dan nog - volkomen

1 Omdat men ‘met dogmatischen, ook wel met meer wetenschappelijken, zin de Oudheid had leeren doorvoelen als een op-zich-zelfstaande cultuur; met haar eigen wijze van verbeelding en glad-klare vormgeving.’ (blz. 387).

2 Blz. 386-387.

3 Blz. 387-388.

4 Blz. 390.

[p. 423]

onwetenschappelijk - de nieuwste tijd de grootste aandacht krijgt. Men kan daar desnoods nog vrede mee hebben; maar ook het academisch onderwijs is door deze strooming op bedenkelijke wijze aangetast; en dat kan niet anders dan een treurig verval der juist in de laatste halve eeuw pas behoorlijk georiënteerde litteratuurhistorische wetenschap heeten’. Dit alles beseft Walch wel zeer sterk, als hij Poots werken ‘gedichten, inleidingen, herdenkingen (zie zijn uitgave van Moonen, van Zeeus' gedichten, van Joachim Oudaen), en de andere publicaties, waartoe hij met den uitgever Boitet samenwerkte (Het groot natuur- en zedekundigh Wereldtoneel, 1e deel)’ nagaat, wanneer hij van Poots verhouding tot de uitgevers kennis neemt, en de biografie van Spex leest. Hij acht een grondig onderzoek van al deze elementen in leven en werk van Poot nodig, waarbij de onderzoeker zich vooral dient los te maken van ‘de al te veel maar nageschreven oordeelvellingen’.¹

Poot, zo besluit Walch zijn artikel, ‘heeft onze letteren verrijkt met een niet zoo gering aantal voortreffelijke verzen; - maar nog in het heden reikt daaroverheen de adem der bedilzucht; de weldadige schifting, die de tijd ten opzichte van 't werk van andere dichters heeft gemaakt, eenvoudig wegwerpend wat geen waarde heeft - en hoeveel werpt men, zonder schade aan den eerbied, van Vondel weg! - die schifting en het besef, dat een dichtertalent alleen naar het beste zijner voortbrengselen rechtvaardiglijk wordt gemeten, blijven inzake Poot te zeer achterwege.’²

1 Blz. 390-391.

2 Blz. 394.

D. Coster

Het is Dirk Coster³ geweest, die voor het eerst duidelijk heeft uitgesproken, wat anderen voor hem vaag hadden aangevoeld: dat Poot door enkele van zijn natuurgedichten, die dan vooral stemmingsgedichten zijn, bewust of onbewust, een nieuw element in onze litteratuur heeft gebracht.

Dit nieuwe, dat zich slechts sporadisch in het werk van de dichter vertoont, is evenwel het enige dat Coster in Poot bewondert. In hem, zegt hij, openbaart zich na ‘een groote en kunstvolle verfijning’, ‘de

3 In de inleiding tot de bloemlezing De Nederlandsche poëzie in honderd verzen, Arnhem 1927. Ik citeer uit de 2de dr., Arnhem 1931. In de passage over Poot is, vergeleken bij de 1ste druk, één zin veranderd. De paginering is gelijk aan die van de 1ste dr. Over de onjuiste voorstelling, die Coster geeft van het gedicht Nacht, zie hierboven blz. 297-298. Coster neemt in de bloemlezing op: fragmenten van Nacht, De Maen by Endymion en het gedicht Op de Doot van myn Dochtertje. (blz. 99-104).

[p. 424]

décadentie’.¹ ‘Bij hem alreeds vinden wij de versteening van de beelden die eens het groote leven vasthielden, de verzwakking van het innerlijk en uiterlijk maatgevoel, de onmacht om de dingen met het directe woord te aangrijpen.² Hij zou ons wellicht een levenswerk vol Vondeliaansche rhetorica hebben achtergelaten, wanneer niet desondanks (en misschien ook zijns ondanks) een element in hem ontwaakt was, dat van hem alleen is’.³

Poot is voor Coster de dichter van de stemming, die hij omschrijft als ‘van atmosferische vaagheid, die alles, ook wat wankel en leelijk is in het vers, tot een meer suggestief dan heldersprekend geheel tesamenbindt.’⁴ Het natuurgevoel had reeds een eeuw lang schitterend gebloeid, zegt hij, maar Poot bezat een bijzonder natuurgevoel. ‘Het is verbroosd en ook vervaagd als 't ware. Dan alleen wanneer de dingen vervlietend en onbestemd zijn, gelijk in den maannacht, in de ochtend- of avondschemering, is dit natuurgevoel zichzelf, en openbaart zich in gedichten, die tot in de laatste komma vol zijn van dien avond of dien nacht’.⁵ Coster noemt Poot ‘den slaapwandelaar der 17de eeuw.’

Eindigde Busken Huet zijn opstel over Poot nog met vast te stellen dat deze ‘geheel en al tot de 17de eeuw’ behoorde, ‘geen wegbereider, maar een volger’ was, en dat met hem ‘de laatste onzer klassieken van de tweede periode’ gestorven was, Coster besluit zijn karakteristiek van Poot met te zeggen dat ‘deze laatste der 17de-eeuwers tevens de eerste der moderne dichters [is] geweest’, omdat zich in hem voor het eerst openbaarde ‘een nieuwe wijze van met de natuur verbonden te zijn... op de wijze van den droom en van de stemming, een onbestemd tesamen-vlieten en tesamen-droomen van mensch en wereld’.⁶

In een prachtige redevoering, op 23 December 1930 gehouden in de grote Doelenzaal te Delft bij de viering van het derde eeuwgetij van Joannes Stalpaert van der Wiele⁷, sprak Dirk Coster over de Delftse geest, de Delftse stilte. ‘Het heeft mij getroffen, dat in den loop der eeuwen in Delft telkens menschen zijn opgestaan, eenvoudige

1 Blz. LX. - Ook Dr J. Prinsen J. Lzn. had in zijn Handboek tot de Nederlandsche Letterkundige Geschiedenis ('s-Gravenhage 1916) Poot reeds een decadent genoemd (blz. 403), een ‘welluidende nagalm der nobele zeventiende-eeuwers’ (blz. 396), maar toch met ‘iets eigens, dat zich in sommige producten in sublieme kracht openbaart.’ (blz. 403). Als zuiver natuurdichter ‘die eenvoudig weg het ongerepte beeld van zijn natuurindrukken in zijn ongerepte ziel uitzegt’, acht hij Poot de mindere van Luyken (blz. 407). Zijn beschouwing over Poot bracht overigens geen nieuws.

2 ‘In Poot verging de klare gespannenheid der aandacht...’ zegt Coster op blz. LXVIII.

3 Blz. LX.

4 Blz. LX.

5 Blz. LXI.

6 Blz. LXII.

7 Opgenomen in Menschen, Tijden, Boeken, Amsterdam 1942, blz. 194 e.v.

[p. 425]

menschen meestal, bij hun leven nauwelijks opgemerkt of half of in 't geheel niet geacht, die allen in hun uitingen iets gemeen blijken te hebben: een zekere verzonkenheid, een stilte, een peinzen, men zou ook het woord “droomen” kunnen gebruiken, wanneer dit droomen zich niet zoo aandachtig aan de werkelijkheid zelve hechtte. Eenzelfde neiging bij een aantal geesten, om te duiken, of liever zich te laten zinken naar de diepe onderstroomen van het leven en vandaar weer op te stijgen, en volkomen nieuwe waarden, nieuwgevonden waarden, eeuwige waarden aan het licht van den dag te brengen. Een diepe bespiegeling en aandacht dus, die zich in alle bescheidenheid onverzettelijk oorspronkelijk tegenover de dingen instelt en in de uitvoering van het werk dat zij moesten doen: een innig en taai geduld, een langzame ijver.’¹ Achtereenvolgens bespreekt Coster dan de vertegenwoordigers van deze Delftse stilte: Jan Vermeer, Pieter de Hoogh, Antoni van Leeuwenhoek, Hugo de Groot, Stalpaert van der Wiele en Hubert Poot. De beide laatsten, ‘de stille dichters... de dichters die gaarne peinsden en met weemoed uitzagen. Zij hebben beiden soms woorden gezegd, zoo verwonderlijk eenvoudig, zoo kinderlijk helder en licht, als nergends anders in deze eeuw gezegd zijn. - Zeker: zij spraken op andere oogenblikken ook de zwaar versierde taal van hun tijd, zij waren te bedeesd en te zwak om in opstand te komen tegen iets dat zoo machtig en alomvangend was als de geest van een tijd, maar zij hadden daarnaast de onbewuste gave, bij momenten dezen tijd en zijn geboden te vergeten, - dan spreken en zingen zij vanuit die zelfde Delftsche stilte, die in grooteren tot zulk een bloei kwam. Poot in zijn beroemde nachtmijmering op de markt van Delft, Stalpaert in zijn droom aan de heiligen, die over zijn priesterleven waken ...’²

1 Blz. 196-197.

2 Blz. 200.

C. Ypes

Catharina Ypes wees in haar dissertatie Petrarca in de Nederlandse Letterkunde³ op de plaats die de Italiaanse dichter in het werk van Poot inneemt. Tweemaal noemt deze in zijn gedichten Petrarca. In het minnedicht Aen eene Schoone bezweert hij de geliefde dat ‘Petrarchaes Laura’ in schoonheid haar mindere geweest zou zijn.⁴ En in de brief aan K. Westerbaen W.Z. zegt hij:

Der Fenixdichtren faem en blaêren

Roit vier noch yzer uit, dat steên en lant verwoest.

3 Amsterdam 1934, blz. 224-225.

4 I, 165-166.

[p. 426]

 

Aldus zal 't nieu Itaelje pryken

 

Met Tasso en Petrarch zoo lang men kunst waerdeert.¹

Zo moet ook Westerbaen door zijn poëzie de onsterfelijkheid trachten te verwerven.

Vervolgens wijst Mej. Ypes op het aandeel van Poot in het Werelttoneel. Wanneer er in de tekst door Ripa of Zaratino een vers van Petrarca is ingevoegd, herdicht Poot dit naar de vertaling van Pers, of hij geeft het vers in proza weer. Grotere aandacht dan in de vertaling van Pers wordt er in het Werelttoneel besteed aan de Trionfi van Petrarca. De conclusie van Mej. Ypes luidt: ‘Door verschillende citaten uit het Italiaanse en Latijnse werk van Petrarca heeft dus het Werelttoneel deze dichter onder de aandacht van de Nederlandse lezers gebracht.’ De invloed van het petrarkisme op het werk van Poot kwam in Hoofdstuk II reeds ter sprake.

1 II, 20 vs. 11-14 v.b. - In zijn Reisbrief aen Jan Oudaen (II, 60 vs. 11-12 v.b.) zinspeelt Poot op Tasso's Gerusalemne liberata:

In dit gewest liep Reinout dwalen,

Zoo ver van Salems muur.

M.M. Prinsen

Het oordeel van Mej. M.M. Prinsen² over Poot is niet gunstig. Zij heeft meer bewondering voor Luyken met zijn ‘zeer zuiveren kijk op de natuur’ dan voor ‘de populaire Poot’.³ Om aan te tonen dat Poot een geheel verkeerde kijk op de natuur had, citeert zij enige verzen uit zijn beschrijving van het buitengoed van Wilhelmina de Veer⁴, overladen van mythologische beelden en voorstellingen. ‘Waarom’, zo vraagt zij, ‘beziet Poot - die toch blijkens bijzonder mooie regels in Zomersche Avont, Nacht en Herdenking zeer helder en zuiver kon kijken - de natuur hier op zoo'n eigenaardige wijze?’⁵ De oplossing geeft naar haar mening Poots weergave van het bekende ars longa, vita brevis door ‘het leven is toch kort, de kunst zeer lang en moeilyk’⁶. ‘Dit karakteristieke toevoegsel’ ‘“en moeilijk”’ legt een schakel tusschen Poot aan den eenen en Boileau, Pels en Lairesse aan den anderen kant. En die schakel wordt nog wat steviger bevestigd, als we in het eerste deel van Poot's verzen lezen:

Natuur alleen is wilt en schaers te pryzen.
Geleertheit temt woestijn en huilent wout.’⁷

Afgezien van het feit dat in de tuin van Mej. De Veer, naar de mode van die dagen, wel de mythologische beelden, die Poot beschrijft

2 De Idylle in de achttiende eeuw in het licht der aesthetische theorieën, Amsterdam [1934].

3 Blz. 39.

4 II, 389, vs. 8-19 v.b.

5 Blz. 39.

6 II, 12 vs. 3 v.o.

7 I, 319 vs. 9-10 v.b.

[p. 427]

voor een groot deel uitgebeeld zullen zijn geweest en dat de verzen over de natuur en geleerdheid zijn ontleend aan een gedicht over de geleerdheid, de wetenschap, die in de loop der eeuwen de mensheid de beschaving heeft gebracht, gaat Mej. Prinsen voorbij aan vele gedichten van Poot - nagenoeg de hele derde bundel en talrijke verzen voor Doopsgezinde en Remonstrantse vrienden - waarin geen mythologisch beeld voorkomt. Het is dan ook onjuist als zij zegt dat niet alleen in Akkerleven ‘het bogtigh dal’, de ‘vliet, die van de steile rotsen schiet’ en de ‘“most”-persende boer’ voorkomen, ‘maar in alle gedichten van Poot... deze valsche beelden kwistig verspreid’ te vinden zijn.¹

Als oorzaken van ‘al deze Hollandsche natuurwonderen en eigenaardige pastorale allegorieën’ ziet zij ‘eenigen invloed van de schilderkunst’ maar vooral de ‘klassicistische navolging’.² Zij wijst dan op de lofverzen van Poot voor Xavery en Van der Werf en op de invloed van Latijnse en Nederlandse klassieken.³

De populariteit van Poot schrijft zij toe aan de handige wijze waarop hij zijn boer-zijn steeds naar voren schuift. De achttiende eeuw verheerlijkte natuurlijk ‘uit den treure... den nijveren landman-dichter, den “grooten geest van het nedrig akkerlant”’.⁴ Mej. Prinsen geeft een overzicht van de waardering van Poot bij de achttiende-eeuwse dichters.⁵ ‘De Romeinen hadden Cincinnatus van achter den ploeg naar het consulaat geroepen, wij verheerlijkten onzen comediant Poot als een boer en dichter.’⁶

Zij acht de invloed van Poot op de tijdgenoten en het na hem komende geslacht van dichters fataal⁷: ‘de rijke erfenis der Renaissance was voor sterke persoonlijkheden een winst, daar zij gelegenheid gaf tot groote verruiming, maar werd voor zwakke en middelmatige Muzenkinderen een zéér noodlottige rijkdom’.⁸

Bij de behandeling van het classicisme in de Spectatoriale geschriften wijst zij erop dat het ‘ook veelzeggend te noemen’ is dat ‘geen Nederlandsch dichter ... meer geroemd en geciteerd wordt dan Poot’.⁹

1 Blz. 41.

2 Blz. 42.

3 Blz. 42-44.

4 Blz. 40.

5 Blz. 40-45. Ook blz. 275.

6 Blz. 193.

7 Blz. 44.

8 Ibid.

9 Blz. 187. Op de door Mej. Prinsen aangewezen plaatsen in de Spectatoriale geschriften wordt een vers van Poot als motto boven de tekst geplaatst, of wordt Poot nagevolgd en geprezen. De passages zijn overigens van geen belang.

P. van Valkenhoff

In 1939 verzorgde Pierre van Valkenhoff als No. 88 in het Klassiek Letterkundig Pantheon een nieuwe, goede bloemlezing uit de

[p. 428]

gedichten van Poot.¹ De inleiding verscheen behoudens enkele wijzigingen een jaar daarvoor in De Nieuwe Taalgids² en was de uitwerking van een in 1933 onder de eigen naam P. Vermeiren (lees: Vermeeren) verschenen artikel in de Dietsche Warande en Belfort.³

Terecht wijst Van Valkenhoff in zijn inleiding op enige werken, waarin de achttiende eeuw niet alleen meer gezien wordt als ‘een slappe tijd van navolging en nabootsing’.⁴ Hij hoopt dat zijn beschouwing een bijdrage zal zijn tot een ‘nieuwere, meer uitvoerige, bestudering’ van de mens en dichter Poot.⁵

In een gesprek had Anton van Duinkerken hem gewezen op enige verzen die duidelijk getuigenis zouden afleggen van een geloofscrisis in het leven van de dichter en van een naderen tot de Katholieke Kerk. Vooral door de lectuur van Huets opstel over Poot komt Van Valkenhoff dan tot een zeer onjuiste karakteristiek van Poots levensbeschouwing. Na vastgesteld te hebben dat de dichter geaarzeld heeft tussen een keuze voor het Protestantisme of het Katholicisme, zegt hij, dat de aanleg van de dichter hem in ‘epicuristische richting dreef, waarvan het huldigen te gemakkelijker bleek nu hij de strijd erdoor vermijden kon. Poot maakt de indruk zich weinig over het oneindige te hebben bekommerd. Hem gold voor alles het aardse en hij bleef dan

1 Hubert Korneliszoon Poot. Bloemlezing uit zijn gedichten, Kl. Letterk. Pantheon, No. 88, Zutphen 1939. De opgenomen gedichten en fragmenten zijn voorzien van uitvoerige aantekeningen, waarbij ‘de woordverklaringen niet alleen [dienen] om duistere plaatsen of ongebruikelijke woorden op te helderen, maar ook om terloops op enkele eigenaardigheden van Poots taalgebruik te wijzen’. (Voorbericht). - Voordien was reeds te Baarn [1937] een kleine bloemlezing met inleiding verschenen in de Libellen-serie (No. 252) van de hand van Martien Beversluis. Voor deze laatste is Poots poëzie ‘weelderig, zoo niet zinnelijk’. Zinnelijk niet ‘in den erotischen zin’, maar ‘in overvloed van woorden, rhythmen, rijmen en beelden’. vooral ook ‘in zijn knappe schilderingen der natuur en der jaargetijden.’ (blz. 4). Hoe weinig overigens Beversluis Poot begrepen heeft, blijkt wel uit de volgende passage: ‘Men kan Poot niet rekenen tot de bij uitstek vrome dichters; zijn aard was eenvoudig, landsch, open; zijn geloof kloek, manlijk en ongecompliceerd. Hij is niet verscheurd door twijfel.’ (blz. 7). ‘Bescheiden, dankbaar voor het geschonkene, is deze dichter als blij en verwonderd natuurkind door het leven gegaan.’ (Ibid.) - Van nog oudere datum, waarschijnlijk uit het begin van deze eeuw, is een driedelige uitgave in de Letterkundige Bibliotheek voor Katholieken, bezorgd door de leeraren van het R.K. Gymnasium te Tilburg, No. 20, 21 en 22. Dl. I is een boekje over H.K. Poot en zijn tijd, beide volgende dl. zijn bloemlezingen, van uitvoerig commentaar voorzien; zij dragen als ondertitel Natuur en landleven en Allerlei. De samensteller was M.S. Vromans. De boekjes zijn in een nogal gewild-populaire toon geschreven. De schrijver stelt zich op een eenzijdig Katholiek standpunt (I, blz. 43-44, III, blz. 39 en 67). Hij acht Poot wel de beste dichter van zijn tijd, maar ontkent steeds dat Poot ‘een diepvoelend gemoed’ bezat (I, blz. 22 en 68, II, blz. 18 en III, blz. 72). Van belang is dat hij wijst op een overeenkomst tussen Poot en Gezelle (I, blz. 45-46 en 51-53). Deze overeenkomst acht ik inderdaad aanwezig, maar op grond van andere argumenten. (Zie blz. 293).

2 Onder de titel Hubert Korneliszoon Poot. Aanteekeningen over den dichter en zijn poezie, Jg. XXXII, blz. 20, 73 en 110.

3 Jg. XXXIII, blz. 748-760.

4 Blz. VIII-IX.

5 Blz. IX.

[p. 429]

ook gevangen in een wereldbeschouwing welke voor hem de kamp om het hiernamaals tot het geringst nodige beperkte.’ Verwijzend naar Huet, zegt hij, dat deze levensbeschouwing ‘meer wijsgerig dan godsdienstig was en de smart erin geen herberg vond’. ‘Hij beminde de glans boven het licht, en verkoos de begrenzing voor de oneindigheid.’¹ Poot, de boer, ging gebukt onder het leed van de wereld, zegt hij, maar Poot, de dichter, wilde er zich boven verheffen: ‘de poëet bouwde zijn eigen leven en verbleef in dezen op eigen door de poëzie en schoonheid beschermd terrein’. Als uiting van deze ‘bijzondere en eigene splitsing van zijn wezen’, ziet hij o.a. het gedicht Vrolyk Leven.² Geheel ten onrechte acht Van Valkenhoff met Huet Op de Doot van myn Dochtertje, een vers waarin ‘een epicuristische berusting [spreekt] welke weinig Christelijks heeft’.³ Hoe onjuist dit beeld is, toont een nauwkeurige lezing van Poots derde bundel, waarin uit de jaren na de geloofscrisis geen enkel epicuristisch element valt waar te nemen, maar juist een verdieping van het Christelijk geloof van de dichter, die niet voor zich een aards dichterlijk paradijs opbouwt, maar wel degelijk in zijn verzen een verlangen uitspreekt naar het hemelse Christelijke paradijs. Van Valkenhoff schrijft echter dat de derde bundel een boek is, ‘dat in hoofdtrekken met het tweede overeenkomt en slechts zelden de verrassingen van het eerste biedt.’⁴

Evenals Coster ziet Van Valkenhoff in Poot ook ‘een stemmingsdichter, het duidelijke vervagend en het onduidelijke verhelderend tot een geheel dat in schoon glanzende trekken den “goetwillighen” lezer in 's dichters stemming brengt, een stemming evenmin te omlijnen maar zo fijn en bijzonder als de woorden waarmee zij is aangeduid’.⁵ Dat Poot als natuurdichter iets nieuws bracht, is ook zijn mening.⁶

Met Huet prijst hij in Poot ‘een fijn gevoel voor het klassieke’, dat niet alleen tot het uiterlijke beperkt bleef, maar ‘meer bij intuïtie aangevoeld dan cerebraal verstaan werd’. Wel is door deze voorliefde voor het klassieke, waarbij Van Valkenhoff vooral invloed van Vergilius aanneemt, ‘de(n) vaderlander in den dichter’ verloren gegaan.⁷

‘Waar hij slaagde sprak de dichter, waar hij aarzelde de navolger, waar hij worstelde de boer. Ziedaar de hoofdzijden zijner voorname verschijning welke slechts het grootse mist om in de galerij der eersten te staan. Geen sterk nastrever der harmonie beheerste hij zijn werk in

1 Blz. XIV.

2 Blz. XXII.

3 Blz. XXVI.

4 Blz. XXV.

5 Blz. XVIII.

6 Blz. XXX.

7 Blz. XXVIII en XXXI.

[p. 430]

de beste gevallen als weinige anderen, geen woordkunstenaar in de huidige zin van dit woord was hij melodieus als slechts enkelen zijner tijdgenoten, geen taalschepper gebruikte hij de Nederduitse sprake op voortreffelijke wijze in poëzie als proza.’ Ziedaar de samenvatting die Van Valkenhoff van de figuur van Poot geeft.¹

1 Blz. XXX-XXXI. Van Valkenhoff geeft ook een samenvatting van de waardering, die uit door hem geciteerde litteratuur over Poot blijkt.

A. van Duinkerken

De woorden van Pierre van Valkenhoff over Poot: ‘Hij beminde den glans boven het licht’, vormen het uitgangspunt van een belangrijk artikel, dat Anton van Duinkerken op 29 Januari 1939 - de dag waarop voor 250 jaar Poot geboren werd - in het dagblad ‘De Tijd’ publiceerde. Het artikel is meer dan een recensie van de Bloemlezing met inleiding door Van Valkenhoff uitgegeven, het geeft een typering van de dichter Poot, die hem een geheel nieuwe plaats in onze letterkunde doet innemen.

Dirk Coster had Poot terecht de eerste moderne dichter genoemd. Hij grondde zijn bewering op het nieuwe natuurgevoel, dat zich in Poot openbaarde. Van Duinkerken wijst in Poot wezenseigenschappen aan, die de naam van eerste romantische dichter nog meer rechtvaardigen.

Hij ziet in Poots voorliefde voor de glans boven het licht ‘een tekort aan zin voor de werkelijkheid’. Van zijn boerenouders erfde Poot ‘zeker niet dat nuchtere, dat waaksche, dat ruige, waardoor de gezondheid van den boerenstand verzekerd wordt’. Hij was ‘een droomerige jongen’, die zich ‘verlost’ voelde ‘wanneer de avond viel, de vormen vager en het landschap weidscher maakte’. ‘Men zou hem bij een maanbloem kunnen vergelijken: van de boerscher zonnebloem had hij noch de gestalte, noch de kracht. Hij had er zelfs niet de volgzaamheid van’.

Poot is zijn eigen weg gegaan, wendde zich af van de dorpse rederijkers en koos zich Antonides, daarna Vondel en Hooft en tenslotte de klassieken tot leermeesters. ‘Dat hun invloed schade zou hebben gedaan aan zijn natuurlijkheid, wordt in de geschiedenis onzer letterkunde voor onomstootelijk gehouden, doch weten wij, wat Poot zonder dien invloed geworden zou zijn? Hij was oorspronkelijker en zelfstandiger dan hij gewoonlijk wordt voorgesteld, maar “hij beminde den glans boven het licht” en hierdoor komt het, dat zijn woord zoo dikwijls als een nagalm klinkt.’

Van Duinkerken verwijst naar de karakteristiek die Coster van Poot gaf en zegt dan: ‘Wat zich in Rousseau bewust zou worden als

[p. 431]

het romantische natuurgevoel, was in den jeugdigen Poot reeds ontwaakt, toen hij zijn eerste natuurtafereelen, zijn lieflijkste minnedichten op schrift bracht. Altijd wordt gesproken over de invloeden voor dewelke hij zich open stelde, maar hij is belangrijker door zijn voorgevoelens dan door zijn erfenis. Laatste der groote klassieken, indien men wil, was hij de voorlooper der groote romantici. In dezen teruggetrokken selfmade-man openbaarde de geschiedenis van den menschengeest haar grilligste kentering. Hij heeft het nauwelijks vermoed. Terwijl hij met den diepsten eerbied en de meest oprechte dankbaarheid de groote namen zijner meesters huldigde, maakte hij zich van hun gezelschap los om in stilte den eenzamen weg der vernieuwers te gaan. Zijn taal is aan die van Vondel en Hooft nog in menig opzicht verwant, zijn inborst niet.’

Van Duinkerken noemt Poot ‘een onbevredigde’. ‘In de liefde, in den godsdienst, ten slotte ook in de kunst schrok hij terug voor de groote en vaste levensvormen. Hij is laat getrouwd - slechts een jaar voor zijn dood -; hij heeft nooit een duidelijke religieuze belijdenis neergeschreven, doch allerhande vermoedens gewekt omtrent den staat van zijn ziel; hij schiep geen nieuwe verskunst maar nam de bestaande om er mee te spelen in prachtig-geslaagde genrestukjes, waaronder meesterwerkjes zijn.’

De minneverzen uit Poots jeugd tonen naar de mening van Anton van Duinkerken, ondanks het feit dat de dichter zelf verzocht de dartelheden niet voor echt te houden, ‘dat zijn innerlijk leven door de liefdesdroomerij getroubleerd is geweest’. Poot ontweek een morele crisis, zoals hij later ook een religieuze crisis ontliep en - door zich met broodschrijverij in te laten - toonde een artistieke crisis niet aan te durven. ‘Hij ontvluchtte de werkelijkheid van nature. Hij “beminde den glans boven het licht”. Ware het hem gegeven geweest zich inniger te verdiepen in de droomsfeer, die zijn element was, hij zou wellicht de mystieke duizelingen hebben gekend, waarin zijn oudere tijdgenoot Jan Luiken de felle erotische crisis van de jeugd overwon. Hij miste, zei hij, het geld, dat hem onafhankelijk kon maken. Maar hij miste de karakterkracht.’

Van Duinkerken acht in Poots werk een dalende lijn aanwezig, ‘een geleidelijk proces van verstarring der vormen, verdoffing der gevoelens’. Alleen voor het allerlaatste levensjaar maakt hij een uitzondering. Na het huwelijk ‘ontlook in zijn gemoed een nieuwe zekerheid, die de schrijvende hand vaster maakte. Hij begon de wereld met andere oogen te zien. Het leek een ontwaken’. Hij meent dat de eenvoud, die hem de oplossing had kunnen brengen in het ‘conflict

[p. 432]

zijner artistieke neigingen, welke het evenwicht niet vonden tusschen klassieke scholing en aangeboren romantiek’, Poot ook had kunnen verlossen ‘van de religieuze kwellingen, waarover zijn gemoed bijna onhoorbaar steunt’. En hij besluit zijn beschouwing als volgt: ‘Een dieper onderzoek, dan tot heden werd ingesteld, moet ons de religieuze psyche van Hubert Korneliszoon Poot ontraadselen ...’, vooral met behulp van eventuele documenten. ‘Tot zoolang blijven wij aangewezen op een handvol poëzie, schoon genoeg, om de onsterfelijkheid te verzekeren, vaag genoeg, om ons over al het andere vrijwel in het duister te laten.’

Ik hoop hierboven bij de behandeling van Poots laatste levensjaren duidelijk gemaakt te hebben, dat Poot inderdaad de verlossing gevonden heeft zowel in religieus als in artistiek opzicht, en wel in de door Van Duinkerken gewenste eenvoud. Deze vernieuwing was reeds vóór het laatste levensjaar begonnen. Niet de documenten, die onvindbaar blijven, maar Poots eigen verzen uit de derde bundel tonen dit aan.

In Maart 1939 publiceerde Anton van Duinkerken in De Gemeenschap¹ een artikel Poot en de Paus, waarin hij de geloofscrisis in Poots leven behandelde. Toen het gesprek, waarop Pierre van Valkenhoff in zijn hierboven genoemde bloemlezing zinspeelde, plaats vond, schrijft Van Duinkerken in deel I van zijn artikel, ‘beschikte ik niet over bewijskrachtige gegevens omtrent een werkelijke godsdienst-crisis bij Poot’.² De ‘zeer goed samengestelde’ bloemlezing van Van Valkenhoff bracht hem echter tot een nader onderzoek, dat hem nu in staat stelde ‘althans eenige gegronde vermoedens te kunnen bekend maken betreffende den aard, de aanleiding en de dateering van de veronderstelde crisis ...’ ‘Bevredigen ze niet geheel’, schrijft hij, ‘zoo mogen zij een vorscher tot werkdadigheid prikkelen’.³

In deel II gaat Van Duinkerken in de litteratuur over Poot na, hoe de geloofscrisis daar al dan niet besproken werd. Hij komt tot de conclusie, dat na Spex en de anonieme schrijver van de Levensbeschrij-

1 Jg. 15, No. 3, blz. 120-140. - In 1939 was het 250 jaar geleden, dat Poot geboren werd. Een herdenkingsartikel van Halbo C. Kool in Den Gulden Winckel (Jg. 38, No. 2, blz. 1 e.v.) bevat geen nieuws. Datzelfde geldt ook voor het artikel dat Truus Duyfhuizen ter herdenking van Poots sterfdag na 200 jaar in de N.R. Crt. van 31 Dec. 1933 geschreven had. - In 1938 had Jos. J. Gielen (Ts. voor Taal en Letteren, 26ste Jg., Tilburg 1938, blz. 113-119) enige gegevens over de invloed van Vondel op Poot verstrekt in een artikel Vondel en Poot. Een vergelijking van Vondels Oranje May-lied en Poots Akkerleven laat verschil ‘én van talent én van inspiratie’ zien. ‘De frisheid van Vondel's lied’ is in Poots Akkerleven ‘verstijfd in de deftigheid van de zang; de natuur is hier, ondanks Poots afkomst, gezien in de boeken. Het derft juist datgene wat in Vondel's lied, al is ook dit geen meesterstuk, zo bekoorlijk is.’ (blz. 119).

2 Blz. 120.

3 Blz. 120-121.

[p. 433]

vingen van eenige voorname, meest Nederlandsche mannen en vrouwen, uit echte stukken opgemaakt¹, die de crisis slechts vermelden zonder er commentaar bij te geven, met uitzondering van Huet niemand er meer melding van maakt: ‘het wordt klaarblijkelijk opgevat als een incident zonder beteekenis.’² Met de door mij hierboven aangehaalde opvattingen van Huet over Poots levensbeschouwing, is Van Duinkerken het niet eens: ‘Het crisis-karakter van 's dichters onmiskenbare religiositeit in enkele zijner verzen wordt door Huet ... uitgebreid tot een kenmerk van heel zijn wezen, en de dichtregels, den Paus betreffende, verdwijnen in deze karakteristiek als een toevallige, en weinig beduidende overwinning van aangeboren vooroordeelen’.³ Hij betwijfelt het of ‘Poot voor zijn zielsnood heul zou hebben gezocht bij een vaag epicurisme’, op grond van het feit dat ‘het crisis-karakter in de poëzie van Poot te tijdelijk en spijts den schijn van het tegendeel, te duidelijk bepaald [is]’.⁴

In deel III wordt het gedicht Op de Roomsche Pauzen besproken en gaat Van Duinkerken uitvoerig na aan welke ‘lectuur van boeken over het Pausdom’⁵, waarop Poot in de laatste regels van het gedicht zinspeelt, het gedicht zijn ontstaan te danken kan hebben. De interpretatie van het gedicht en het vermoeden als zou Poot ermee gereageerd hebben op De Historie des Pausdoms van Jacob Campo Weyerman, heb ik in Hoofdstuk VII reeds bestreden.⁶ Belangrijk zijn Van Duinkerkens mededelingen aangaande de verhouding tussen Poot en Campo Weyerman.⁷ Hij wijst daarbij op een reeks schimpverzen van Campo Weyerman op Poot en op een hekeldicht, door Weyerman aan Poot toegeschreven. Van Duinkerken betwijfelt het of dit laatste juist is en verbaast zich erover dat Weyerman Poot telkens als hekeldichter noemt. Ten onrechte m.i., want Poot heeft meer hekelverzen geschreven, zoals uit zijn dichtbundels blijkt, en hoevele meer heeft hij daarin misschien niet opgenomen, zodat zij ons onbekend zijn?⁸

In deel IV probeert Van Duinkerken te komen tot een datering van de geloofscrisis (‘in of na 1725, maar vóór 1728’.) Zijn hypothese acht ik voor een groot deel juist, al verschil ik met hem van mening over de argumenten die hij daarvoor aanvoert. Poots gedichten bevatten gegevens, die een datering mogelijk maken. Met de typering die Van Duinkerken geeft van de crisis zelf, kan ik het grotendeels

1 2de dr., Amsterdam 1780, dl. II, blz. 209.

2 Blz. 123.

3 Blz. 124-125.

4 Blz. 125.

5 Blz. 126.

6 Zie blz. 199-201.

7 Zie voor deze verhouding hierboven blz. 31-32, 95-97, 135, 189-191, 213, 235-238 en 267-268.

8 Zie over Poots hekeldichten en die van Campo Weyerman hierboven blz. 235-238.

[p. 434]

eens zijn, behalve met wat hij zegt over het einde daarvan, zoals ik in Hoofdstuk VII (blz. 206) reeds aangaf. Poot trok zich niet ‘moe en moedeloos’ terug, geheel aan zich zelf overgelaten, maar vond rust in een inniger en persoonlijker omgang met zijn Schepper, tot wie hij vooral door een vernieuwde natuurervaring steeds nader kwam en tot wie hij steeds meer verlangde op te gaan. In een volkomen overgave aan Hem gaat hij dan ook het eeuwige leven in, zoals duidelijk blijkt uit zijn laatste woorden, die Spex uit zijn mond optekende.¹

In het vijfde deel tenslotte komt Van Duinkerken tot een hypothetische datering van de verschillende gedichten, die voor de crisis van belang zijn, ‘op grond van de suggesties, die de gelegenheidsgedichten geven’²; zelf geeft hij toe: ‘slechts een zwak argument in zooverre de inhoud van gelegenheidsgedichten afhankelijk is van de feiten’.³

1 Zie over dit alles uitvoerig blz. 197-214 en 284-302.

2 Van Duinkerken geeft een chronologische lijst van deze gedichten uit de jaren 1724-1727.

3 Blz. 140.

J.J.A. Lucas

Eveneens een belangrijke bijdrage tot de kennis van Poots geloofscrisis leverde Mr J.J.A. Lucas door zijn artikel over Henrik van Rijn, Gerard van Loon en de kring van Oud-Katholieken op het Delfts Bagijnhof. Wees Van Duinkerken nog op Hugo van Heussen als de vermoedelijke ‘Roomschgezinde’, de ‘Theologant in den aert’, die volgens Spex Poot tot de Katholieke Kerk trachtte over te halen, Lucas verschafte gegevens die het zeer aannemelijk maken, dat het Henrik van Rijn is geweest.⁴

4 Haarlemsche Bijdragen. Bouwstoffen voor de Geschiedenis van het Bisdom Haarlem, 57ste dl., Haarlem 1939, blz. 434-445.

G. Knuvelder

De geestelijke sfeer der achttiende eeuw, zegt G. Knuvelder⁵, gekenmerkt door intellectualisme en rationalisme, kon de lyriek niet bevorderen. De gevoelsuitingen werden gestyleerd in de fictie van het arcadische - ‘Eén lyrisch dichter, de grootste, maakt hierop een uitzondering. Poot brengt het arcadische terug naar het natuurlijke’.⁶

Knuvelder noemt hier de twee kenmerken, die in zijn karakteristiek van Poot⁷ nader worden uitgewerkt. Poot is natuurdichter en een bij uitstek lyrisch dichter.

Natuurdichter is hij, niet door zijn dikwijls classicistische uitbeelding van het landleven, maar doordat hij zoals Coster heeft gezegd,

5 Handboek tot de geschiedenis der Nederlandse letterkunde van de aanvang tot heden, 2de dl., 's-Hertogenbosch 1948.

6 Blz. 266-267.

7 Blz. 270-274.

[p. 435]

een nieuw natuurgevoel heeft gebracht in onze letterkunde, waardoor hij de eerste moderne dichter kan worden genoemd; een dichter in wiens verzen ‘sfeer en stemming der natuur èn het geheimzinnige ontroerd-zijn in zijn innerlijk’ tot een ‘wondere samenklank’ kwamen.¹

Een bij uitstek lyrisch dichter noemt Knuvelder hem, omdat hij ‘de tijdelijke aspecten liet vallen terwille van de ontijdelijke, eeuwige.’² Niet op zijn best acht hij Poot in de gelegenheidsverzen, maar daar ‘waar hij eeuwige motieven, diepere gevoelens en tijdloze, telkens terugkerende stemmingen op zuivere wijze kon formuleren. Deze gevoelens en stemmingen betroffen vooral de liefde, de dood en de natuur. Hij reageerde hierop met het, den lyricus eigene, zékere vermogen de stemming zuiver weer te geven, al is het Poots tekort geweest, dat hij zo zelden, dikwijls zelfs niet eens binnen het bestek van één gedicht, zichzelf gelijk kon blijven; hij blijft ook lyricus in het dit mensentype eigene ónzekere terugschrikken voor de grote en vaste levensvormen.’³

Met Huet blijft Knuvelder Poot een epicurist noemen en acht hij Op de Doot van myn Dochtertje typerend voor de epicuristische levensopvatting.

Eveneens met Huet, bewondert hij het in Poot, dat deze ‘als eerste man uit het volk getracht [heeft] door eerlijke letterkundige arbeid tot een onafhankelijk bestaan te geraken’.⁴ En evenzo dat Poot er in geslaagd is de Oudheid ‘dienstbaar te maken aan de weergave zijner stemmingen en gevoelens’.⁵

Tenslotte bestrijdt Knuvelder degenen, die Poot niet als een typische vertegenwoordiger van de achttiende eeuw willen beschouwen. ‘Indien men de achttiende eeuw gelijkstelt met de Dichtgenootschappen en hun “beschavings”-woede, valt Poot buiten zijn tijd. Maar daar is in de achttiende eeuw heel wat meer dan de Dichtgenootschappen: daar is die geheel zelfstandige ontwikkeling der lyriek die met Luiken een aanvang nam en eindigde met Smits, de lyriek der suggestieve natuurinvoeling, die preludeert op de moderne tijd. En dáárvan is Poot een der uitnemendste vertegenwoordigers.’⁶

1 Blz. 271.

2 Blz. 272.

3 Ibid. Hij voegt daar in een noot aan toe: ‘A.v. Duinkerken, De Tijd, 29 Jan. 1939, waar v.D. dit terugschrikken constateert; het kan m.i. verklaard worden uit Poots lyrische geaardheid.’

4 Blz. 273.

5 Ibid.

6 Blz. 274.

A. Zijderveld

Dr A. Zijderveld wees in zijn studie Cesare Ripa's Iconologia in ons

[p. 436]

land¹ op het belang van het Werelttoneel voor de emblematische kunst ‘als factor in de aesthetisch-ethische bewustwording’.² Hij bracht duidelijk naar voren dat Poot niet de schrijver is geweest van dit werk, zoals dit bijna altijd gezegd werd, maar dat hij tot taak had de tekst van de zeventiende-eeuwse vertaling van Pers over te brengen in beschaafder Nederlands en deze van toepasselijke gedichten te voorzien. Een nadere bepaling van de waarde, ook van het Werelttoneel, voor de kennis van Poot, bracht de studie van Dr Zijderveld niet, maar dat viel ook buiten het bestek van zijn artikel.

1 Oud-Holland, Jg. LXIV (1949), blz. 113-128 en 184-192; ook opgenomen in Keur uit het werk van Dr A. Zijderveld, z.pl. en j. [1953], blz. 121-141.

2 Blz. 192.

[p. 437]

[p. 438]

[p. 439]