Een vrouw als een gedicht

[p. 63]

Herdenken

Ieder jaar op 5 mei herdenken wij de bevrijding van de Duitse overheersing in de Tweede Wereldoorlog. Toen die bevrijding plaatsvond, in 1945, was ik vier jaar oud. Op dat moment was ik mij niet bewust van de gebeurtenissen in de zojuist beëindigde oorlog, die ik een paar jaar later wel meehielp te herdenken.

Ik herinner me nog wel dat het op bevrijdingsdag feest was.

Mijn herinnering aan die dag en de weken erna bestaat uit een aantal beelden: een stomme, maar vrolijke film.

Toen ik ouder werd leerde ik begrijpen waarom wij ieder jaar op dezelfde datum die bevrijding herdachten. Ik luisterde naar de woorden die bij deze gelegenheden werden gesproken en die allemaal tot doel hadden de gebeurtenissen uit het verleden opnieuw in de geest van de luisteraars te laten verschijnen.

Die woorden waren soms overdadig. Af en toe schetste een spreker een beeld dat bij overdenken pijn deed, door de afschrikwekkendheid ervan. Vaak deden die woorden op een andere manier pijn: wanneer het clichés waren geworden.

‘Zij die voor ons vielen’ heette het dan, en ‘onze gevallenen’.

Maar iemand die een man of zoon in de oorlog had verloren, zag niet het abstracte begrip van De Gevallene voor zich, maar beelden van die man of zoon. En die hoorde door de stem van de spreker heen woorden en flarden van zinnen die eens door de doden waren gesproken en die niet zoals hun lichamen waren verdwenen.

Zo kunnen niet alleen levenden maar ook doden in je praten.

Zonder geluid voort te brengen, voeren ze gesprekken met je in je geest. En toch ben jij het die ze daartoe in staat stelt. Daarom zijn het uiteindelijk niet die anderen die praten, maar jijzelf.

Achter de stiltes van zwijgende mensen kunnen debatten woeden, bloeien liefdes op en worden afvalligen vermanend

[p. 64]

toegesproken. Soms repeteren wij bij voorbaat een gesprek dat wij zullen gaan voeren en waarvan wij nog niet weten hoe het zal verlopen. Wij stellen ons alleen een bepaald verloop voor, in het algemeen een dat gunstig voor ons is. Bewerkelijkheid pakt vaak minder gunstig uit. Maar het feit dat wij ons, al pratend in onszelf, met het geval hebben beziggehouden, heeft ons al een houvast gegeven. Wij hebben over het komende gesprek nagedacht.

Bij herdenken is dat anders. De dingen die wij dan denken of hardop uitspreken hebben betrekking op het verleden. Dat wat gedaan is. Dat wat nooit had mogen gebeuren. Of: dat wat uiteindelijk alles toch nog ten goede heeft gekeerd. Maar wat er ook herdacht wordt, er valt niets meer aan te veranderen.

Toch staat iedere herdenking juist in het teken van die verandering. Een herdenking is het in taal of (film) beelden - meestal in beide - oproepen van het verleden in het perspectief van de toekomst. Als wij op 5 mei de bevrijding herdenken, brengen wij in werkelijkheid de oorlog in onze geest terug, met de bedoeling een bijdrage te leveren zo'n oorlog in de toekomst te voorkomen. In iedere herdenking zit een element van overreding met betrekking tot de toekomst.

Misschien is het daarom dat toespraken bij herdenkingen vaak op officiële verklaringen lijken.

Zo ontstaat er een tweedeling: de dingen die wij ons herinneren en die voor onszelf blijven, bij voorbeeld omdat ze te intiem zijn om uit te spreken. En dan de dingen die wij wel aan anderen laten weten, met het doel hen te waarschuwen of hen te overtuigen van onze idealen. In de dingen die wij bij herdenkingen tegen elkaar zeggen, treden wij uit de intimiteit in de openbaarheid. De collectieve emotie die ontstaat tussen sprekers en toehoorders moet de weg banen voor het verwezenlijken van de doelstellingen die de spreker, de voorganger, voorstelt.

Zoals gezegd komen de emoties van de spreker vaak tot ons in clichés. Laatst luisterde ik op een begrafenis naar een toespraak waarin de overledene werd geprezen om het feit dat hij alles in zijn huis altijd zo keurig had weten te repareren. In zijn onbeholpenheid kwam dat heel ontroerend bij mij over. Dat wat gezegd werd was in hoge mate onbenullig. En toch was het echt, niet opgefokt met holle frasen. Klein en vertederend, want in zijn naïveteit was het een doorkijkje naar het intieme leven van degene die daar in zijn kist lag.