Een vrouw als een gedicht

[p. 40]

Opstand van de Kamper uien

De mensen in Kampen zijn kwaad. Sinds jaar en dag worden ze ‘uien’ genoemd. En dat is natuurlijk heel vervelend. Laatst bij voorbeeld stapte een van mijn vrienden op doorreis in Kampen een bakkerij binnen. ‘Zo Kamper ui!’ riep hij vrolijk tegen de bakker. ‘Geef mij maar eens twee krentebollen.’ Nu trof het toevallig slecht: die bakker had zich pas in Kampen gevestigd, en de uitdrukking ‘een Kamper ui’ kende hij nog niet. Nadat hij voor de zekerheid mijn vriend een blauw oog had geslagen, ging hij naar de Kamper bibliotheek en vroeg om een woordenboek. De bibliothecaresse pakte toen ‘de dikke Van Dale’ voor hem, oftewel het ‘Groot Woordenboek der Nederlandse taal,’ dat voor het eerst uitkwam in 1864, en vanaf 1872 verscheen onder de naam van degene die de tweede druk verzorgde: de heer J.H. van Dale, schoolhoofd te Sluis. De bakker keek onder Kampen en ja, daar stond het: ‘Oude stad in Overijsel, van welker burgerij vanouds allerlei dwaze streken en onnozelheden verteld worden (Kamper uien of stukjes).’ Toen de bakker dat las werd hij ook kwaad, hij woonde weliswaar in Kampen, maar hij was helemaal niet onnozel, zijn buren evenmin!

De huidige inwoners van Kampen besloten om er iets aan te doen. Maar wat? Welnu, dat konden we in de krant lezen: Ze willen dat de uitdrukking ‘Kamper ui’ uit het woordenboek verdwijnt. Want het is niet leuk voor hen dat iedereen zomaar in het woordenboek kan lezen over die dwaze streken en onnozelheden.

Zelf woon ik in Bussum; als ik naar Amsterdam reis per trein ben ik soms omgeven door ingezetenen van mijn woonplaats, de zogenaamde ‘Bussumse ballen’. Maar dat staat niet in het woordenboek. Dus niemand die over die benaming klaagt.

[p. 41]

En als de uitdrukking ‘Bussumse bal’ voor een bekakt iemand die met een aardappel in de keel praat, nu wel in de dikke Van Dale had gestaan? Hadden mijn dorpsgenoten dan een actie moeten ondernemen? Welnee! Mensen die een actie ondernemen tegen uitdrukkingen die in het woordenboek voorkomen, begrijpen helemaal niet waar zo'n werk voor dient. Laten we bekijken wat de functie van een woordenboek is.

Op een gegeven ogenblik vat iemand het plan op een woordenboek samen te stellen. Hij doet dat met het doel de woorden die in de Nederlandse taal voorkomen alfabetisch te rangschikken mét hun betekenis. Als iemand nu een woord tegenkomt dat hij niet kent, kan hij in het woordenboek opzoeken wat het betekent.

Die eerste uitgave van de Van Dale verscheen dus in 1864.

In dat boek stonden, kort gezegd, de woorden onder elkaar die toen in de Nederlandse taal voorkwamen. ‘Popmuziek’ kon je er dus niet in vinden. In de loop der tijd verschenen er steeds nieuwe bewerkingen van de Van Dale. De taalschat veranderde: er kwamen woorden bij, er vielen woorden af. Sommige woorden veranderden van betekenis, andere kregen er betekenissen bij. Het woordenboek werd steeds dikker. Want ook de betekenissen die een woord vroeger had, werden in nieuwere uitgaven opgenomen. Dat is logisch. Stel dat je nu een boek leest van vijftig jaar geleden en je komt een woord tegen dat je niet begrijpt. Dat kan dan een woord zijn dat vijftig jaar geleden door bijna iedereen werd gebruikt en dat later is vergeten. Vóór de Tweede Wereldoorlog gebruikten sommige mensen wel eens de uitdrukking: ‘Hij is aan de joden overgeleverd’: hij is in handen gevallen van onbarmhartige mensen. Die uitdrukking vind je in de Van Dale! Als men dat indertijd zei, was dat natuurlijk niet juist: discriminerend, net zoals nu. Maar: toen er nog geen zes miljoen joden waren uitgemoord had die uitdrukking nog niet de verschrikkelijke lading die hij nu heeft. Toen gebruikten ook mensen die geen jodenhaters waren zo'n uitdrukking vaak bijna zonder erover na te denken. Wie hem nu gebruikt is zonder meer verwerpelijk.

Moet zo'n uitdrukking nu uit het woordenboek, zoals sommigen willen? Nee. Want je kunt toch niet de toegang tot de betekenis van taal in het verleden gaan afsluiten!

[p. 42]

En dan is er nog iets: een woordenboek legt vast, voor het gemak van ieder die iets wil weten. Een woordenboek schrijft niet voor. Als ik ‘Kamper ui’ lees, betekent dat niet dat ik dat moet gebruiken. En ten slotte: uitdrukkingen bestaan niet omdat ze in het woordenboek zijn opgenomen. Het woordenboek is er omdat die uitdrukkingen er zijn. Als je het Kamper ui uit de Van Dale schrapt, wil dit niet betekenen dat de uitdrukking verdwijnt. Misschien denken ze dat wel in Kampen! Heel onnozel.