Een schrijvende partikulier

Brief aan J.A. Emmens, waarin opgenomen een brief aan Aad Nuis

[p. 25]

bijlage
Poëzie van waarnemingen
Meer dichterlijk dan dichter

Dat hij sinds zijn debuut met de uitgebreide bundel ‘Spinroc en andere verzen’ negen jaar liet verlopen vóór hij tot een tweede iets beperktere bundeling overging, kan bewijzen dat Chr. J. van Geel een weinig roekeloos dichter is. Zijn poëzie uit de tweede bundel, die ‘Uit de hoge boom geschreven’ heet, toont hoe weinig onberaden hij te werk gaat.

De merendeels korte of heel korte verzen doen uiterst verfijnd aan in waarneming en verwoording van de waarneming. Elk woord wordt weloverwogen, niet het minst in zijn betrekkingen tot de omringende woorden; de beeldspraak is er zelden naast, hoewel niet vaak verrassend, wel soms gelukkig, evenals het op nieuwe wijze gebruiken van vaststaande uitdrukkingen, zoals in de regel ‘Vroeg in de ochtend geeft stilte gehoor’.

Bij eerste lezing van de bundel komen de hier genoemde trekken het scherpst door. Wie Van Geels debuut in gedachte heeft, kan ook vaststellen, dat de wijze van waarnemen minutieuzer is geworden, gevolg mede hiervan dat de waargenomen objecten in veel gevallen ‘kleiner’ zijn geworden en wanneer ze al groot zijn, de dichter het geheel in als sprekend ervaren details tracht te beschrijven. Onaangenaam doet de poëzie bij eerste lezing niet aan, vaak is ze zelfs gewoon fraai, een enkele keer op de wijze van ‘fraaie handwerken’. Wat wel treft en op de duur wat gaat hinderen is een zekere monotonie, die, bij nader toezien veroorzaakt lijkt te worden door gebrek aan spanningen tussen de verschillende delen van het gedicht en ook tussen die van de versregel. Een verademing is dan het breed uitlopende vers ‘Bij’, dat zich als een complete werkelijkheid laat lezen; de lezer wordt niet onderbro-

[p. 26]

ken door in sommige verzen aanwezige dode punten; er is hier sprake van een totaal-waarneming, die geleid wordt door een totaal-visie; het vers laat zich niet opdelen in al of niet fraaie details, zoals dat bij veel andere gedichten wel het geval is.

Vraagt men zich af waarvan die monotonie - door spanningloosheid - het gevolg is, dan zal de oorzaak zeker gezocht moeten worden in het uitsluitend visuele karakter van de gedichten. De dichter beschrijft gedetailleerd en precies wat hij waarneemt. Met die vaak knappe verwoording van de waarneming is het vers dan vaak echter op. Je zou kunnen zeggen, dat Van Geel beschrijft, maar niet oproept, hij benoemt, maar dringt niet in het benoemde door. Zijn gedichten zijn veelal natuurverzen; je zou ze ook in andere zin naturalistisch kunnen noemen: ze blijven bij de beschrijving van het waargenomene te vaak stil staan; het beschrevene gaat te zelden iets betekenen; het object ondergaat de verfijning van de zeer gespecialiseerde zinnen van de dichter; je ziet als lezer zee, bomen, dieren, grond, hout anders, maar ze hebben niet de metamorfose ondergaan die een werkelijke visie bij de dichter hun opdringt. De dichter trekt het waargenomene vaak te weinig binnen een eigen wereld, waardoor het ineens nieuwe en verrassende perspectieven kan gaan tonen. De dichter heeft zijn eigen, vaak oorspronkelijke kijk op de dingen om hem, maar hij heeft er te weinig zijn gedachten over. Hij interpreteert te weinig en noemt te veel. En die afwezigheid van interpretatie en veelvuldigheid van benoemen veroorzaken, dunkt mij, de monotonie. Bij een gelijk blijven van de waarnemingen en de verwoording daarvan had de hele beschreven buiten-wereld een nieuwe, eigen gedaante kunnen krijgen door een eigen toon der gedichten. De beschreven waarnemingen liggen nu in een veld van wit, zonder dat dat wit de voor de aard van het vers noodzakelijke stilte wordt. Hoe merkwaardig het ook kan zijn bij zulke in woordkeus en woordgebruik uitgewogen verzen: door afwezigheid van eigen toon, doordat de woorden veelal naast elkaar blijven staan en niet in een groter ge-

[p. 27]

heel van een eigen visie (en die visie kan zich ook in de toon verraden) zijn opgenomen, worden de woorden te vaak te veel; de verzen lijken dan te druk. Laat ik een willekeurig voorbeeld citeren: ‘Avond in juni’ heet het volgende vers:

De heldere lucht van de avond tilt het oudste blauw.
Twee paarden, grote pauwen schaduwen
elkaar, de nek gekruist, hun staarten ruisen.
De wei stijgt in zijn naderende einder, schrompelt
omhoog, mist valt het land te voet, de aarde krimpt,
het water, rimpelend, het laatst.

Men kan moeilijk zeggen dat dit niet fraai gedaan is; onverwisselbaar lijken de genoemde objecten evenwel niet. De benoemingen maken een vrij willekeurige indruk; een dwingend verband doet zich niet voor, hetgeen het vers in een aantal knappe detailwaarnemingen uiteen doet vallen, die samen een sfeer van avondstilte oproepen; het vers is een vluchtige impressie, en na twee keer lezen ben je klaar voor de volgende impressie. Het geheel mist een ritmische en verbale samenhang waardoor de ‘avond in juni’ de ‘avond in juni’ van Van Geel wordt.

Van veel verzen uit ‘Uit de hoge boom geschreven’ zou ongeveer hetzelfde gezegd kunnen worden. Er zijn echter ook uitzonderingen; ze staan voor het grootste deel in de afdeling ‘Laag bij de grond’ (waarin ook het al genoemde ‘Bij’ voorkomt). Een gedicht als ‘Padde’ verraadt wat Van Geel ook kan. Niet alleen kijken, maar ook zien, in een dier een wereld oproepen; hij laat hier geen padde zien, maar schept hem naar zijn visie en gelijkenis. Het korte vers ‘Slak’ is ook zo'n geslaagd specimen. Ik citeer het hier:

Wie, naar waar, kan verhuizen als slak?
Zijn tenen kunnen geen steen overslaan
en elke diepte heeft zijn oppervlak.
Wie zijn kamer verlaat, zal vergaan.

[p. 28]

Het tekort van vele andere verzen laat een gedicht als ‘Om een lijsterbes’ zien; hier gaat waarneming over in een visie; er ontstaat een totaal gedicht, waarin haast elk onderdeel zinvol functioneert. Kleine verzen van deze kwaliteit staan er jammergenoeg te weinig in de bundel:

Twee witte vlinders stijgen
boven de bloesem van
een lijsterbes als fladdert
los bloesem weg. Als was de bloesem
een tros vlinders.

(Ik vraag me af, of de laatste zin niet net iets te veel is). Om een uitspraak van de dichter om te keren en toe te passen op veel verzen uit de bundel: en elk oppervlak heeft zijn diepte en die laatste wordt in Van Geels verzen te vaak niet zichtbaar; je ziet uiterst fijn geciseleerde oppervlakken, die, als er geen uitzonderingen waren, konden bewijzen dat Van Geel meer dichterlijk dan dichter is.

Kees Fens, in De Tijd van 13 januari 1968