Impaired vision. Portraits of black women in the Afrikaans novel 1948-1988

[p. 249]

Samenvatting

Het doel van deze studie is hoofdzakelijk om aan te tonen dat met betrekking tot de zwarte Zuidafrikaanse vrouw er een dialectische relatie tussen literatuur en maatschappij bestaat. Literatuur bestaat nooit op zichzelf, maar komt tot stand in de context van een samenleving. Dit geldt zeker ook voor de positie van de zwarte Zuidafrikaanse vrouw zoals zij beschreven wordt vanuit het perspectief van Afrikaner auteurs: deze studie laat de dialectische relatie zien van ontwikkelingen in Afrikaner teksten en hun contexten in de apartheidssamenleving in de periode 1948-1988.

Het lag voor de hand om het jaar 1948 als vertrekpunt te kiezen aangezien de Nationale Partij in 1948 aan het bewind kwam en wetten invoerde om met vaste hand de apartheid te institutionaliseren. Hoewel deze wetten alle zwarten getroffen hebben, waren de gevolgen voor zwarte vrouwen aanzienlijk ernstiger door de specifieke situatie waarin zij gedwongen waren te leven. In Hoofdstuk 2 wordt de positie van zwarte vrouwen beschreven en vergeleken met die van Afrikaner vrouwen in de Zuidafrikaanse maatschappij in de betreffende periode.

Bij het bestuderen van de literaire teksten is in het bijzonder aandacht besteedt aan de vertelprocédés vertellen, focalisatie en karakterisering, dat wil zeggen antwoorden zoeken op de vragen ‘wie spreekt, wie ziet, wie handelt?’ ten einde vast te stellen wat voor soort beelden van de zwarte vrouw in de gekozen romans naar voren komen. Aangezien de zwarte vrouw als personage óf afwezig is óf zo'n onbeduidende rol speelt in sommige van deze romans, was het ook belangrijk om vast te stellen wie niet spreekt, - ziet en - handelt, om de ideologische vooronderstellingen van de tekst te bepalen.

De zwarte vrouw als personage van betekenis is grotendeels afwezig in de romans uit de eerste periode van het apartheidsbewind (1948-1959). Maar juist deze strategie van uitsluiting is veelzeggend over haar situatie in de samenleving. Daar waar zij wel voorkomt als een onbeduidende figurant, wordt zij - niet geheel onverwachts - afgeschilderd als de hoer of als ‘voortplantingsmachine’. De zwarte vrouw wordt verantwoordelijk gesteld voor de totstandkoming van een ‘ras van halfbloeden’. Dit ‘ras’ schept een probleem voor de idealen van het gezag om een ‘wit Zuid-Afrika’ af te bakenen met een paar ‘bantustans’ aan haar grenzen. De auteurs Venter en Mikro houden beiden in hun romans een onverbloemd pleidooi voor apartheid en beroepen zich zelfs op de bijbelse boodschap van

[p. 250]

de rassenscheiding. Bovendien worden de stedelijke zwarte vrouw en de zwarte plattelandsvrouw tegenover elkaar gesteld in een poging om aan te tonen dat de zwarte plattelandsvrouw een oneindig hogere moraal heeft dan haar stadszuster (Hoofdstuk 3).

Met de komst van de ‘Sestigers’ komt de zwarte vrouw als personage niet alleen nader tot de kern van de gebeurtenissen, maar ook worden stereotypen, waarmee zij wordt afgebeeld, subtieler in hun uiting. Toch verschillen deze beelden van de zwarte vrouw, zoals die door een progressieve auteur zoals Jan Rabie (Hoofdstuk 4) worden afgeschilderd niet opvallend van die van zijn voorgangers. Een evenwichtiger beeld wordt gegeven door de zwarte personages toe te laten als focalisator in de tekst. Deze strategie werkt bedenkelijk ten gunste van de status quo, aangezien deze zwarte personages over zichzelf hetzelfde stereotypen denken presenteren als de witte. Wat als gevolg daarvan vooral naar voren komt in Rabies roman is dat vrouwen zélf de schuld dragen van hun situatie en eigenlijk uitsluitend zelf verantwoordelijk zijn voor hun marginale positie in een multiculturele samenleving. In feite dragen zij een dubbele schuld, omdat zij onderworpen zijn aan een dubbel patriarchaat.

André P. Brinks (Hoofdstuk 5) zwarte vrouwen in Kennis van die aand (1973) hebben maar één dimensie, namelijk het sexuele aspect van het vrouwzijn. Toegegeven, in de tekst vertoont Josefs moeder, Sophie, sporen van een ‘voorouderlijke aanwezigheid’, maar zelfs Josef twijfelt aan de waarheid van haar verhalen over zijn voorouders. De zwarte vrouwen in Houd-den-Bek worden in de allereerste plaats afgeschilderd als lustobject, waaraan verder weinig wordt toegevoegd om hun menselijk bestaan te rechtvaardigen. Lichaamsdelen van vrouwen en hun sexuele handelen worden vaak door de vrouwelijke personages zelf als dierlijk bestempeld. Ook in het geval van Andrea (Die muur van die pes - 1984) is haar hoofdrol, ondanks haar westers ‘feminisme’, klaarblijkelijk die van lustobject. Een duidelijk veelzijdiger personage creëert Brink voor het eerst met de figuur van de zwarte vrouw Ma-Roos in Houd-den-Bek (1982). Tegenover de door Afrikaners verzwegen of ontkende geschiedenis van zwarten schept Brink in deze roman de voorouderlijke continuïteit in de persoon van Ma-Roos waarmee hij indirect bevestigt dat de zwarte mensen er altijd al waren.

In Hoofdstuk 6 wordt een overzicht gegeven van de bijdrage van Afrikaner schrijfsters aan de literatuur, gevolgd door een overzicht van Afrikaner vrouwelijke auteurs die zwarte vrouwen in hun romans geportretteerd hebben. De nadruk in dit hoofdstuk ligt op Elsa Jouberts roman Poppie Nongena (1978) waarin de benarde situatie van een zwarte vrouw voor het eerst onthuld wordt aan het witte lezerspubliek. Haar machteloosheid en hulpeloosheid tegenover de wet worden duidelijk geïllustreerd. Hoewel verschillende Afrikaner critici de roman toegejuigd hebben omdat deze de stilte rondom het leven van de zwarte vrouw doorbreekt, blijkt bij zorgvuldigd bestudering van de vertelprocédés dat hier

[p. 251]

opnieuw in feite geen recht geschiede aan de eigen stem van de zwarte vrouw als personage en hoezeer ook hier nog altijd afbreuk gedaan wordt aan de weergave van haar onderdrukking.

Als we de Afrikaner roman bekijken in de onderhavige periode, blijkt dat de uitbeelding van de zwarte vrouw niet statisch is gebleven. Van een uiterst onbeduidende en één-dimensionale rol ontwikkelt zij zich tot een meer centraal personage gedurende de laatste tien jaar van de onderzochte periode. Vanaf het manipuleren van haar aanwezigheid in de Afrikaanse roman om bepaalde ideeën te propageren (Venter en Mikro) en een poging om te laten zien dat haar positie als buitenstaander - vooral die van ‘kleurling’ - door haar eigen toedoen als gevolg van rassenvermenging (Rabie en Mikro) is ontstaan, heeft de Afrikaner roman zich ontwikkeld naar een stadium waarin de netelige positie van de zwarte vrouw in een apartheidssamenleving helderder belicht wordt (Joubert en Brink).

Al deze oude stereotypen en mythen rondom de sexualiteit van de zwarte vrouw worden verder aangescherpt met een aantal andere beelden. Impliciet wordt aangenomen en soms expliciet verwoord dat de zwarte plattelandsvrouw een idealer ikoon van vrouw-zijn is dan haar stedelijke tegenhanger en dat het wonen in de reservaten te verkiezen is boven het stedelijke bestaan. Verder wordt er gesuggereerd dat de stille, niet-protesterende zwarte vrouw een idealer partner is voor de zwarte man.

In vier van de vijf hier bestudeerde romans, beroept men zich op het christelijke geloof om de zwarte vrouw te onderwerpen. Er wordt gesuggereerd, dat zij haar lot zonder protest moet aanvaarden, want haar positie in de samenleving is de wil van God. Van de romans waarin de zwarte vrouw een prominente rol speelt, is het tekenend dat vijf van de acht na 1976 geschreven zijn. Het bewijst dat Afrikaner schrijvers nauwelijks oog hadden voor de situatie van zwarte vrouwen voordat de jeugdopstand van 1976 hen uit hun zelfvoldaanheid opschrikte.