Verspreide geschriften. Deel 8. Kritische studiën over geschiedbronnen. Deel 2. Historische schetsen en boekbeoordeelingen. Deel 1

[p. 304]

Flanor over Calvin.
(1890.)

Ik zou zeker niet alles op mijn verantwoording willen nemen wat Calvin gezegd en gedaan heeft. Maar het zij mij vergund den grooten man althans te zuiveren van een blaam, die hem Flanor¹⁾, op verkeerde gegevens vertrouwende, heeft aangewreven. Van Ameaux, die hem grievend gehoond had en deswege voor de rechtbank van Genève vervolgd werd, zou Calvin aan zijn vriend Farel hebben geschreven: ‘Je dissimulai mes sentiments, mais je fis savoir au juge qu'il me serait agréable, qu'on procedât contre lui avec toute la rigueur que comporte la loi’.

Men dient echter te weten dat de bedoelde brief, evenals bijna alle van Calvin aan Farel, niet in het Fransch, maar in het Latijn is geschreven, en dat hij naar het autographon - dus zoo nauwkeurig mogelijk - staat afgedrukt in het Corpus Reformatorum²⁾.

Het behoeft ook nauwelijks gezegd, dat, waar men dus het oorspronkelijk kan raadplegen, de vertaling niet in aanmerking komt.

En wat lezen wij nu in het oorspronkelijk Latijn? Het volgende: ‘Ego dissimulanter tuli, nisi quod testatus sum judicibus mihi nequaquam gratum fore, si cum eo summo jure agerent’.

Dus zoo wat het tegendeel van hetgeen men hem in het Fransch laat zeggen. Ik heb het boek van dr. Van der Linde³⁾, naar aanleiding waarvan Flanor schrijft, nog niet gezien en weet dus niet of deze aan de onjuistheid der aanhaling schuld heeft. Hoe dit zij, het Fransch wordt eerst een redelijk goede vertaling, als

1) Vgl. Nederl. Spect, 1890, blz. 400.

2) T. XL (t. XII der Calvini Opera), p. 282. Zie de Fransche vertaling, in 1591 door Calvin zelven gegeven, bij Sayous, Les écrivains de la Réformation, vol. I, p. 151.

3) Namelijk: Michel Servet, een brandoffer der Gereformeerde inquisitie (Groningen, 1890), waar de door Flanor bedoelde plaats op blz. 159 voorkomt.

[p. 305]

men er een sterke ontkenning invoegt, en in plaats van: ‘qu'il me serait agréable’ leest: ‘qu'il ne me serait nullement agréable’.

Voor de beoordeeling van Calvin's karakter, in zoover het uit deze plaats moet blijken, nog al een gewichtige wijziging.

De verontwaardiging, bij Flanor inzonderheid door de zinsnede: ‘Je dissimulai mes sentiments’ opgewekt, schijnt op een misverstand te berusten. Die woorden beteekenen niet, zooals Flanor schijnt te meenen: ‘ik heb mijn gevoelen ontveinsd; ik heb den schijn aangenomen van anders te gevoelen dan ik doe’. Maar eenvoudig: ‘ik heb mijn gedachten voor mij gehouden; ik heb er mij niet over uitgelaten’. Dit is de gewone zin van dissimuler en ook van het Latijnsche dissimulare¹⁾. ‘Dissimulanter tuli’ wil zeggen: ‘ik heb de beleediging verdragen zonder te toonen wat ik er van dacht’.

De misvatting van Flanor is volstrekt niet ongewoon. Ik wil er nog twee andere voorbeelden van aanhalen. Van den toen nog jongen prins Willem III gaf eens de gezant D'Estrades een karakterschets en getuigde daarin, o.a. van hem: ‘il est fort dissimulé’. Ik had in mijn artikel over den Prins en zijn verhouding tot Engeland dit gezegde onvertaald overgenomen²⁾, en nu bleek het mij naderhand, dat sommige lezers er een beschuldiging van veinzerij en oneerlijkheid in hadden meenen te zien. Maar dit ligt volstrekt niet in de woorden. Die beteekenen slechts: ‘de jonge Prins is zeer gesloten, een echte zwijger’³⁾.

1) Vgl. Richelieu's Instructions et maximes que je me suis données pour me conduire à la Cour, uitgegeven door Armand Baschet (aangeh. Rev. des Deux Mondes, 1 Août 1889, p. 585): ‘La dissimulation supérieure se fait par le silence. Le silence garde les secrets qui vous sont confiés,... sert à tromper les adversaires qui croient que l'on ignore leurs mauvais desseins etc. Cette dissimulation par le silence a l'avantage d'epargner l'autre, bien plus périlleuse, celle qui se fait par la parole et qui conduit l'esprit entre deux écueils, le blâme de la menterie et le péril de la vérité. Si pourtant... qu'on ne puisse pas se taire? Il faut en ces occurences faire des réponses semblables aux retraites, qui sans fuir, sans désordre et sans combattre sauvent les hommes et les bagages’. Ook Lisola zeide: ‘Dissimulatio est virtus principum et maximae prudentiae indicium, interdum tamen protuberantis patientiae et lenitatis argumentum, ubi potissimum de summa rerum agitatur, tum enim locum habet illud Evangelii, si oculus tuus scandalisat te erue illum’ (P.L. Muller, Nederlands eerste betrekkingen met Oostenrijk, Amst. 1870, blz. 18). Vgl. Calvini Opera, t. V, p. 385 in een brief aan kardinaal Sadoleti: ‘sed quum ministerium meum, quod Dei vocatione fundatum ac sancitum fuisse non dubito, per latus meum sauciari videam, perfidia et non patientia si taceam hic atque dissimulem’.

2) Verspreide Geschriften, dl. V, blz. 6.

3) Hetzelfde zegt D'Estrades van Frederik Hendrik (Mémoires, t. I, p. 56) en Thulemeyer 1 April 1766 in een brief over den jongen Willem V (ms. Rijksarchief).

[p. 306]

Het tegenovergestelde van dissimulé is namelijk niet oprecht, maar openhartig.

Het andere voorbeeld betreft een misvatting, waaraan ik mij indertijd ook schuldig heb gemaakt. Men laat Lodewijk den XI^den verkondigen, dat wie niet veinzen kan, niet kan regeeren, en wij ergeren ons aan zulk een onzedelijke leer. Maar de sluwe koning heeft slechts geleerd, dat wie niet verbergen kan wat bij hem omgaat en wat hij voorheeft, voor staatsman niet deugt. ‘Qui ne sait pas dissimuler ne sait pas règner’. Daarmee is, dunkt mij, niet veel miszegd. De ervaring, helaas, predikt dezelfde levenswijsheid¹⁾, en het ware voor koning Lodewijk te wenschen, dat hij niets ergers op zijn geweten had.

(Ned. Spectator, 1890, blz. 405.)

1) Vgl. Sainte-Beuve, Portraits contemporains, t. III, p. 352.