Verspreide geschriften. Deel 6. Studiën over staats- en rechtsgeschiedenis

[p. 385]

Over eenige oude rechtstermen en andere Middelnederlandsche woorden.

1. Acht. Achten. Achting. Aft.
(1885.)

In de beschreven rechten van het graafschap Holland, die van niet vroeger dan de 13^de eeuw dagteekenen, komen woorden en uitdrukkingen voor, die uit een veel vroeger tijd waren overgebleven en reeds niet juist meer begrepen werden, toen zij in die betrekkelijk nieuwe bescheiden werden gebruikt. Op eenige van deze soort wensch ik de aandacht te vestigen.

Talrijk zijn de plaatsen in de keuren, landrechten en dingtalen, waar wij het woord achting aantreffen in den zin van overleg en beraad. Het Middelnederlandsch Woordenboek van Verwijs en Verdam, evenals het vroeger verschenen van De Vries, geeft daarvan de noodige voorbeelden. De beteekenis is niet te miskennen, indien wij de formule, waarmee de rechter in West-Friesland de vierschaar pleegt te bannen, vergelijken met die waarmee dit de schout te Dordrecht doet. In de eerste lezen wij: ‘Ick ghebied dat er nyemant enich achting uyt en neem, hy en brenghen weder in alst recht is’¹⁾. In de andere: ‘Ick gebiede dat niemant met geenen berade uut en gaet, hy en come daer weder mede in’²⁾. Beide woorden worden ook soms in hetzelfde stuk als gelijkbeteekenend gebruikt³⁾. In de dingtalen van Delft

1) N. Bijdr. v. Regtsgel. en wetg. 1878, blz. 41.

2) Oudste rechten v. Dordr., dl. I, blz. 375.

3) Dit brengt mij op deze gissing, gegrond op de handvest van Haarlem (Oorkondenb., dl. I, N^o. 412) § 10, 11: induciae deliberatoriae = tijd om zich te beraden. In een zaak van lyen of versaken is geen uitstel; in dezulke, waarbij meer te pas komt, wordt acht (induciae deliberatoriae) gevraagd. Zoo zou zich alles verklaren.

[p. 386]

begeert en verkrijgt iemands taalman een achting voor hem van den rechter. ‘Als hy hem (lezen wij daar) mit sijn talman ende vrienden wel beraden heeft, soe comt hy mit zijn talman an die vierschaer, ende die (de taalman) dinghet aldus: Heer rechter, dien (den client) gaefdy een achtinge.... ist u lief ick segge zijn achtinge woerden’; en nu verhaalt hij wat blijkbaar de slotsom is der gehouden beraadslaging¹⁾. Dienzelfden gang van zaken beschrijft Matthijssen als gebruikelijk in Den Briel, maar in plaats van het woord achting bedient hij zich daarbij van het woord beraad: ‘Heer rechter, ic ben komen mitten berade, die ghi mi gaeft;.... ende daerna seit hy dat (wat) hy hem beraden heeft’²⁾. Dat dus in de 15^de eeuw, en waarschijnlijk ook wel in een of twee voorafgaande eeuwen, in deze formule achting³⁾ als synoniem van beraad werd gebruikt, lijdt geen twijfel. Ook in Hoogduitsche dingtalen vinden wij acht in de beteekenis van berathung meermalen gebezigd⁴⁾. Acht nu wisselt in het Nederlandsch gedurig af met achting. De taalman van iemand, die een acht heeft gevraagd, komt met dezen na gehouden beraad terug en vraagt van den rechter verlof om zijn achting te laten hooren; in de gewone formule ‘ick bid u om een acht’ treffen wij nu en dan ook ‘om een achting’ aan. Acht is het grondwoord, waarvan het werkwoord achten en het daarnaar weer gevormde naamwoord achting regelmatig worden afgeleid. Acht in de aangehaalde formule is dus insgelijks zooveel als beraadslaging.

Maar het woord komt vaak in een ander verband voor, waarin het die beteekenis niet wel hebben kan. Een ieder, die een zaak bij de vierschaar wil aanbrengen, begint met zelf of bij monde van zijn taalman - in dit opzicht is bij verschillende rechtbanken het gebruik verschillend - om een acht te vragen, ook al denkt hij er nog niet aan ter zijde te gaan en met den taalman en zijn vrienden te beraadslagen. Zoo lezen wij b.v. in de dingtaal van Dordrecht⁵⁾: ‘Die taelman zeyt: Heer scout, wildi N. (zijn client) een achtinge geven? (De schout): Ja ick. (De taalman): Heer scout, soe claecht hy u’ enz. Het woordje ‘soe’, waarmee de

1) N. Bijdr. v. Regtsgel. 1878, blz. 223.

2) Rechtsb. v. Den Briel, blz. 143. Vgl. Van Santen, Privil. v. Kennemerl., blz. 211: ‘achtinghe gheeren, hem te beraden’.

3) De Haarl. keur van 1390 (Enschedé, p. XLII) verbiedt een schepen, die te recht heeft gezeten, tot ‘yements achtinghe te gaen’.

4) Zie Schiller u. Lübben, Mittelniederd. Wörterbuch, i.v.

5) Oudste rechten v. Dordr., dl. I, blz. 371, 375.

[p. 387]

taalman de aanklacht inleidt, toont dat hij spreekt krachtens de vooraf verzochte achting, die dus kwalijk hetzelfde als beraad of verlof om te beraadslagen kan beteekenen. Evenmin kan zij dat in de volgende plaats uit de dingtaal van Zuid-Holland¹⁾: ‘Heer scout, ick bid u om een achtinge ende een man die mijn woirt houdt (d.i. een taalman). Die rechter: Ick geeft u, wint ende werff hem. Die party: Wy begeren ons beraet een weynich, ist u lieff?’ Waartoe zou het verlof vragen om zich te beraden dienen, indien de reeds toegestane achting volkomen hetzelfde beteekende? Beide woorden achting en beraad komen ook nevens elkander voor in de bekende formule, waarmede de rechter een vonnis vraagt: of hij, indien hem de voormiddag te kort viel, des namiddags met de rechtspraak mag voortvaren: ‘of ick trecht vertooch met vonnisse, met achtinghe, met beraede of met eenigherley saecken’²⁾. Het is niet te denken, dat hier de woorden op elkander zouden volgen, indien het eene juist hetzelfde zeggen wilde als het andere. Wij moeten dus wel aannemen, dat hun beteekenissen elkaar niet volkomen dekken.

Om dit tot klaarheid te brengen willen wij verder nagaan, in welken zin het werkwoord achten voorkomt. Allereerst vinden wij ‘uyt achten gaen’ gebruikt van hem die, na achting gevraagd en verkregen te hebben, ter zijde gaat om te beraadslagen³⁾. In dit verband beantwoordt het dus volkomen aan het meest gewone gebruik van de naamwoorden, die wij behandeld hebben. Maar dat doet het niet in een andere uitdrukking, waarin het veel vaker voorkomt: ‘tegen iets achten’, waarvoor wij tegenwoordig zeggen zouden: zich tegen iets verklaren, zich tegen iets verzetten. Ook hiervan geeft het Middelnederlandsch Woordenboek de noodige voorbeelden. Het duidelijkste is aan de dingtaal van Zuid-Holland⁴⁾ ontleend: ‘Den heemraet wijst, dat men vierschaer maecken sal, soe verde daer nyemandt met recht tegens en acht’⁵⁾. Dat hier van handelen, niet van overleggen sprake is, behoeft geen betoog⁶⁾. Veel zeldzamer dan ‘tegen iets achten’

1) Oudste rechten v. Dordr., dl. II, blz. 320.

2) Leidsche dingtaal, bij Orlers, Beschr. v. Leiden, 1^e uitg., blz. 23; vgl. Delftsche dingtaal, N. Bijdr. 1878, blz. 210.

3) Oorkondenb., dl. II, N^o. 816 (p. 376_a).

4) Oudste rechten v. Dordr., dl. II, blz. 310.

5) Vgl. Leidsche rechtsbronnen (uitg. Blok), blz. 198; Van Santen, Privil. v. Kennemerl., blz. 200; Beschr. v. Oudewater, blz. 586.

6) In afschriften van de groote keur van Zuid-Holland wordt in plaats van de oorspronkelijke uitdrukking (bij Van de Wall, blz. 110): ‘het ne si jof daer jemene met rechte ende mit vonnisse jeghen segghen mach’, ook wel gevonden: ‘het en zy of daer yement teghens achten mach’ (zie bij V. d. Eyck, blz. 110).

[p. 388]

treffen wij ‘voor iets achten’ aan. Mij is daarvan slechts één voorbeeld bekend, maar waarmee wij volstaan kunnen. In de dingtaal van Dordrecht¹⁾ wijst de schepen voor recht, dat de schout den beschuldigde te rechter antwoord zal eischen, ‘hem of yement die daervoer (voor de misdaad) achten wil’. Dezelfde gedachte vinden wij elders in nieuwer taalgebruik dus uitgedrukt: ‘alsoe hy daer niet en is, noch niemandt van synentweegen, dye daervoer verantwoirt’²⁾. In gelijken zin, maar zonder bijvoeging van voor of tegen, lezen wij weer elders³⁾, dat aan iemand, die met het recht wil voortvaren, ‘niet hinderlick weesen en sal oegst, lenten, noch bou, noch hit, noch cou, noch twaelff genachten⁴⁾, noch niemants geacht’; hetgeen alweer niets anders beteekenen kan dan: niemands wederzeggen, niemands wederstreven. In het algemeen kunnen wij in deze en al zulke plaatsen achten kwalijk anders vertolken dan door ons in: rechte optreden. De bevoegdheid om dat te doen wordt ook een enkele maal achtinge hebben genoemd. Zoo lezen wij in de overoude vertaling van de Delftsche handvest van koning Willem⁵⁾ in het artikel, dat handelt over de vrouw, die het bakkers- of brouwersbedrijf uitoefent, dat zij een ‘bacte broots ende een broute biers’ verliezen mag, ‘ende dairjegens so mach hair man ghene achtinghe hebben’. Slaan wij den oorspronkelijken Latijnschen tekst op, zoo vinden wij daar hetzelfde dus uitgedrukt: ‘ita quod maritus suus non poterit contra hoc habere actionem’⁶⁾. De oude vertaler zette dus habere actionem met achtinge hebben over. Zoo zou dan achten ongeveer hetzelfde zijn als het in jure agere der Romeinen.

Ik laat de juistheid der vertaling in het midden. Ik begeef mij ook niet in linguistische onderzoekingen, en laat het aan de deskundigen over te beslissen, in hoever het Latijnsche agere en het Germaansche acht onderling verwant kunnen zijn. Ik wil zelfs geen licht zoeken in het Hoogduitsche spraakgebruik. Ik houd mij uitsluitend aan de Hollandsche keuren en dingtalen.

Dat in deze acht ongeveer denzelfden zin heeft als actio, rechts-

1) Oudste rechten v. Dordr., dl. I, blz. 366.

2) Ib., dl. II, blz. 305.

3) Ib., dl. II, blz. 305.

4) Vgl. Keurboek van Leiden van 1508, art. 2 (uitg. Hamaker, blz. 323).

5) Keuren en ordonn. v. Delft, uitg. Soutendam, blz. 253, art. XLVIII.

6) In de handvest van Haarlem komt hetzelfde voorschrift voor; het wordt in de oude vertaling (bij Van Oosten de Bruijn, blz. 15) overgezet: ‘also dat haer man dat niet keren en mach’.

[p. 389]

handeling, en bij gevolg ook verlof om in rechte op te treden beteekent, schijnt mij toe reeds door het bovenstaande bewezen te zijn. Eerst als wij aan het woord zoodanigen zin toekennen, wordt het ons duidelijk, hoe het overal, waar wij het aantreffen, te pas komt. Ik wil dit ten overvloede in nog eenige voorbeelden aantoonen. In de welbekende formule, waarmede overal in Holland de rechter de vierschaar bant en in een reeks van voorschriften gebiedt al wat voor de goede orde dienstig is en verbiedt al wat daartegen strijdt, vinden wij deze uitdrukking in de dingtaal van Zuid-Holland¹⁾: ‘Ick gebye dat niemandt eenige vonnissen aen en vaet, gaet hy daermede uyt, hy en brengt se wederom inne en wijst se ofte staedt se als recht es’. Dat wil zeggen: ik gebied dat een schepen, die de opdracht om het vonnis te wijzen heeft aangenomen en derhalve, na bekomen achting, ter zijde is gegaan om met de overige schepenen en andere rechtsgeleerde vrienden te raadplegen²⁾, nog gedurende dezelfde zitting terugkeere in de vierschaar, hetzij om terstond vonnis te vellen, hetzij om uitstel te vragen tot den volgenden rechtsdag. Welnu in de plaats van deze in Zuid-Holland gebruikelijke woorden, treffen wij elders de volgende aan: ‘Ick verbie dat nyemant met sijn achtinge uyt en gaet, hy en brengt se wederom in als recht is’³⁾. Deze laatste formule omvat meer dan de eerste: achting is zoowel de handeling van de partij, die met haar vrienden gaat raadplegen hoe zij pleiten zal, als die van den schepen, die over het te wijzen vonnis gaat beraadslagen; immers dat zij de laatste zoowel als de eerste omvat, blijkt o.a. uit de nog onuitgegeven keur van Schellinkhout⁴⁾, die beveelt dat ‘in der schepenen acht (d.i. in de beraadslaging der schepenen onderling) niemant moet gaen, hy en wort daerin geroepen’⁵⁾, en bovendien uit een bepaling van de handvest van Kennemerland van 1292, later ook aan West-Friesland meegedeeld⁶⁾, die op zich zelf beschouwd en zonder het licht, dat wij van elders hebben ontleend, verre van duidelijk zou zijn. Zij luidt aldus: ‘Aldaer een rechter enen man vraghet een ordeel, so mach hi sine achtingen wel nemen tote dien rechter, ende al gaet hy uyt achten, dat hi wel in-

1) Oudste rechten v. Dordr., dl. II, blz. 320.

2) Hoe dit toegaat, zie bij Van Mieris, dl. II, blz. 245.

3) 's Gravenhaagsche dingtaal, bij De Riemer, Beschr. v. 's Grav, dl. II, blz. 11.

4) Thans gedrukt bij Pols, Westfriesche stadr., dl. II, blz. 291, 324, vgl. blz. 243 § 31, 406.

5) Misschien betreft dit verbod vooral den schout (zie Utr. rechtsbr., dl. I, blz. 30 § LXX).

6) Oorkondenb., dl. II, N^o. 816 (blz. 376^b), vgl. N^o. 1098 (blz. 507^a).

[p. 390]

comen mach ende dat oerdeel ontsegghen dat hies niet schuldich en is te deylen’. Dat beteekent: de man - een der welgeboren mannen, die in de hooge vierschaar recht spreken - die door den baljuw met het deelen van het oordeel, d.i. het wijzen van het vonnis, belast is, en deswege achting genomen heeft en ter zijde is gegaan, mag wel, als hij terugkeert, beweren en bewijzen, dat hij om de een of andere reden niet verplicht is in die zaak vonnis te vellen.

In het voorbijgaan zij opgemerkt, dat deze bepaling inderdaad een gunstige uitzondering was op den algemeenen regel, die elken schepen of gezworene verplichtte om, zoo hij eens het wijzen van het vonnis op zich had genomen, zich ook van die taak te kwijten. In Zuid-Holland zagen wij dit reeds in zwang. Voor de schepenen van Dordrecht werd het verordend in de handvest van 1315¹⁾: ‘Vort so wie van scepenen binnen Dordrecht van onsen rechter eens vonnessen vermaent wort ende dat vaet, dat hi binnen drie viertiennachten naestcomende van dat hijt gevaet heeft dat vortbringhen moet ende uten’.

Zoo ik mij niet bedrieg, leeren ons de aangehaalde plaatsen dat de achting van den met het vonnis beladen schepen wel de beraadslaging omvat, en uit dien hoofde daarmee allicht verward kon worden, maar inderdaad toch iets anders is, van wijder strekking. Acht of achting is in het algemeen een rechtshandeling, nu eens die van den schepen die met rijp beraad het vonnis vindt, dan weder die van de partij die met haar raadslieden overlegt wat zij in de vierschaar zeggen zal. Wie van den rechter een acht vraagt, verzoekt niet slechts tijd en gelegenheid om zich met anderen te beraden, hij vraagt vrijheid om zijn zaak voor de vierschaar op de gebruikelijke wijs te behandelen. Van daar de vraag, die de taalman van iemand, wiens zaak reeds een poos hangende is, aan den rechter doet: ‘Heer schout, wildy mynen meester noch kennen in die achtinge’, of: ‘wildy N. (mynen meester) noch hooren ende kennen in die achtinge ende mijn in syne woerden’²⁾? Er kan hier niets anders worden bedoeld dan dat de rechter, zonder nieuwe machtiging, de partij blijve handhaven in de haar toegestane bevoegdheid om recht te plegen.

Met deze opvatting stemt ook de beteekenis overeen van het bijvoegelijke naamwoord, dat van acht wordt afgeleid. Achte

1) Van de Wall, dl. I, blz. 143.

2) Oudste rechten v. Dordrecht, dl. II, blz. 324, 327.

[p. 391]

woorden worden wel soms de woorden genoemd, waarin de taalman de slotsom van het gehouden beraad vervat, zooals in de Delftsche dingtaal¹⁾: ‘Heer rechter, (mijnen meester) dien gaefdy een achtinghe.... die brenct hy ende hy volbiet se, ist u lief, ende ick segghe sijn achte woerden’, - maar doorgaans zijn achte woorden of geachte woorden, zooals men vaker zegt, hetzelfde als ‘dingplechtsche’ of ‘dingende woorden’, woorden die men in het ‘dingen’ voor de vierschaar behoort te spreken. Zoo lezen wij in twee grootendeels gelijkluidende stukken, dat partijen voor de vierschaar van Zuid-Holland hadden gepleit, volgens het eene ‘mit dinghenden woerden, mit enen talman’ en volgens het andere ‘mit enen talman, mit geachten woirden’²⁾. Als de schout te Dordrecht het jaargeding bant, gebiedt hij, ‘dat daer niemant spreken en sal tensy met geachter talen ende bi minen orlove, ende dat op die hoecste boet’³⁾; en Jan Matthijssen, sprekende van de vierschaar van Den Briel, waarschuwt een ieder die aan het recht te doen heeft, wel op zijn woorden te passen, ‘off hy spreect ongheachte woirde ende verbuert een ban van 3 sc.’⁴⁾. Voor ongeachte woorden zegt men te Leiden meestal ‘overplechtsche’⁵⁾ woorden, maar door geheel Holland vrij algemeen: wantaal. Zoo schonk graaf Willem V aan de goede lieden van Kennemerland, en later aan meer anderen het voorrecht, dat zij ‘mit wantalen voor heuren daghelijckschen rechter geene boeten verbeuren mogen’⁶⁾, gelijk wij zagen, dat elders, b.v. in Zuid-Holland, op het gebruik van ongeachte woorden stond. Bij de hoogere vierscharen bleef niettemin overal het spreken in achte taal, op straffe van boete of verbeurte van zijn zaak, voorgeschreven⁷⁾.

1) Nieuwe Bijdr. 1878, blz. 200, vgl. blz. 231. - Vgl. Grimm, Rechtsalterth., S. 853. (‘Her richter, ihr sollet verbieten hastig muth und scheltwörter sonder acht, und dass hier niemand werbe, er thue es dann mit vorsprachen’.)

2) Van Mieris, dl. IV, blz. 952, 972.

3) Oudste rechten v. Dordr., dl. I, blz. 375.

4) Rechtsb. v. Den Briel, blz. 143.

5) Kenningboek (H.S. arch. Leiden). - Plecht van plegen, rechtsplegen; van daar gelofte, die men voor den rechter verplecht, verplogen en onverplogen schuld, en kortaf verplech. Van Mieris, dl. II, blz. 736 (overdracht van die van Waterland): ‘van alle verplegen scult, dat men die innen sal binnen jaer ende dage, of dat verplech sal uutgaen’. Dingplechtige woorden zijn dus hetzelfde als dingende woorden, en het tegenovergestelde heet overplechtich: de Delftsche dingtaal (t.a.p., blz. 185) verbiedt hem, die beëedigd staat te worden, ‘over plecht te spreken’.

6) Van Mieris, dl. II, blz. 823.

7) In de Groninger Ommelanden moet men spreken ‘mit riuchtere tale’, d.i. met rechts tale (zie Halsema, Pro excolendo, dl. II, blz. 35).

[p. 392]

Evenals men met achte woorden recht spreekt, spreekt men recht op zijn achten (d.i. van rechtswege bepaalden) dach. Wanneer in West-Friesland de taalman, voordat hij gaat pleiten, wenscht te hebben uitgemaakt, dat het thans daartoe de tijd is, vraagt hij den rechter, of deze zijn meester ‘waert een achten dach in den recht’¹⁾. Eerst als dit verzekerd of gewaard is, gaat hij voort. Gebruikelijker in de samenvoeging met dag is echter aft, dat in beteekenis van acht volstrekt niet schijnt te verschillen, al onderscheiden de etymologen beide adjectiven van elkaar, als van verschillende grondwoorden afstammend²⁾: een questie waarover ik niet bevoegd ben mee te spreken. Dat in onze rechtsbronnen het bijvoegelijk naamwoord acht, dat van acht, achting, is afgeleid, gedurig verwisseld wordt met aft, om het even waarvan dit afstamt, valt niet te loochenen. Voor mijn betoog is dit voldoende.

In de Amsterdamsche dingtaal³⁾ vraagt de taalman: ‘Heer rechter, waert ghy desen man dattet huden is zijn afte dach ende zijn gheleide dagh te claghen’ enz. En wanneer dan de man, op wien hij klaagt, drie achtereenvolgende rechtdagen verzuimt zich te komen verantwoorden, besluit hij, op den vijfden, aldus: ‘Alsoe hy (mijn meester) geclaghet heeft zijn ene claghe, zijn anderde claghe, zijn derde claghe ende zijn vierde claghe up sijn rechte afte daghen, als recht is’, enz.⁴⁾. Van daar in zake van schuldrecht de uitdrukking van ‘scoude, dair hi (de schuldenaar) of verwonnen wort mit aften dagen’⁵⁾: schuldvordering tegen wier deugdelijkheid de aangesproken persoon op de daartoe bestemde rechtsdagen niet, of te vergeefs, is opgekomen. Zoo wordt ook de vervaldag eener jaarlijksche rente de achte dag van betaling geheeten⁶⁾.

Met betrekking tot den rechter heeft men natuurlijk onder aften dag den rechtdag te verstaan. In Waterland vraagt de schout, als hij op den dijk komt om dien te gaan schouwen, een vonnis: ‘oft sijn rechtdach is ende sijn achten dach, dat hy daerop schouwen mach, dan en mach’⁷⁾. Hetzelfde schijnt ook in Zuid-

1) Westfr. dingtalen, in N. Bijdr. 1878, blz. 36.

2) Zie b.v. De Vries, Middelnederl. Woordenb., op aft (blz. 154).

3) N. Bijdr. 1879, blz. 402.

4) Ib. 1879, blz. 415.

5) Keurb. v. Leiden v. 1406, art. 6 (uitg. Hamaker, blz. 25).

6) Van Mieris, dl. II, blz. 505_b. Vgl. De jure gladii, p. 637: ‘sijn afte dach ende zijn geleyde dach’.

7) Dingtalen v. Waterland, in N. Bijdr. 1877, blz. 333; vgl. De Vries, Dijks- en Molen- bestuur in het N. kwartier, blz. 283; Handvesten van Monnikendam en Waterland, achter Handv. v. Amsterdam, ed. 1624 blz. 32^b: de schout kent, dat de dijken en wegen ‘met recht opten eersten dach onder banne ghecomen zijn ende (op) haren achten dach’.

[p. 393]

Holland gebruikelijk te zijn geweest. Merkwaardig is wat bij de scheiding van het ambacht Giessen in twee heerlijkheden, omstreeks 1382, werd verordend, dat de schouten, als zij de dijken hadden te schouwen, zich vooraf in de kerk moesten begeven ‘ende vermanen den dorp-heemraet, of sy eenighe achte leggen willen; ende soo wat achte de heemraet voorschr. legghen tot des landts oirbaer ende best, dat sal elck der beide schouten schouwen’ enz.¹⁾. Het leggen van de acht door den heemraad, d.i. door schepenen, heeft dus hier dezelfde rechtskracht als anders het leggen van den ban door den dijkgraaf of schout. Van daar dat in de Krimpenerwaard, dus in dezelfde streek ongeveer als Giessen, zekere rechtdagen, waarop de dijkheemraden recht plachten te spreken, en wier getal in 1594 door de Staten van Holland tot twee in het jaar werd beperkt, den naam droegen van dagen van achtinge²⁾. Het is overbodig er op te wijzen, welk een helder licht dat gebruik van acht en achting, in samenvoeging met rechtdag, op de wezenlijke beteekenis van het woord werpt.

Aft heet ook de stoel, waarop de rechter in de vierschaar gezeten is³⁾. Den aften stoel bezitten beteekent hetzelfde als te recht zitten. Wanneer in West-Friesland de schout de vierschaar gaat spannen, vraagt hij van een der schepenen vonnis: ‘oft soe goet tijts is an den daghe dat ick den dinghen bannen mach, die aften stoel besitten mach, houder en clagher rechten mach’ en alle andere zaken verder berechten⁴⁾.

Eindelijk vinden wij de klacht, die naar den eisch van het recht aan de vierschaar wordt gedaan, ‘afte clage’ genoemd, en tevens, wat opmerking verdient, ‘stade clage’. Wanneer het een

1) V.d. Eyck, Zuid-Holl., blz. 351. Hieruit zal men ook moeten verklaren de uitdrukking der Zuid-Hollandsche dingtaal: ‘om een schouwe te heffen’ (bij Nibbelink, Handv. van den Zwijndrechtschen waard, blz. 129). De schout zegt: ‘ick ghebiede u N. (den heemraad) in achten ende in koeren te schouwen’ enz.

2) Resol. Holl. 20 April 1594, 22 Aug. 1598, overgedr. bij Oudenhoven, Zuid-Holland, blz. 399/400, vgl. blz. 387.

3) In oude Friesche gedenkstukken wordt de vrouw, die wettig gehuwd is, gezegd ‘emmer aftne stol bisitta’, ‘annen aften stoel bisitte’ (Richthofen, Rechtsquellen, S. 98). In die uitdrukking schijnt aft hetzelfde als ons echt te beteekenen. In het Zutfensche recht wordt de weduwe gezegd ‘in wedewen stule’ te zitten (Pijnacker Hordijk, Rechtsbr. v. Zutphen, blz. 67 § 69, vgl. blz. 27 § 97). In een Leidsche kenning heet de vrouw, die morgengave ontvangt, te zitten ‘up hair bruutstoel’ (Blok, Leidsche rechtsbr., blz 141).

4) Westfr. dingtalen, N. Bijdr. 1878, blz. 41, vgl. Van Santen, Kennemerl., blz. 209.

[p. 394]

doodslag betreft, laat de nagelnaaste maag, die het klagen op zich neemt, eerst door de schepenen kennen, dat de doode van menschenhanden gestorven is, en vraagt dan een vonnis: ‘of hy met dier kennisse van rechter ende van scepenen claghen mach een stade claghe ende een afte claghe’¹⁾. Stade is wat stand houdt, wat duren kan: de klacht is duurzaam van kracht, als zij naar den eisch van het recht werd ingesteld, d.i. als zij een afte claghe is. Voor aft wordt ook wel aftig gebruikt: in zeker geval dingt de taalman in Kennemerland, dat een onbeëedigd zeventuig ‘even aftigh ende even stanigh is, oft sy daer den eedt toe gedaen hadden’²⁾.

Ten overvloede wordt de beteekenis van het stellige woord nog opgehelderd door het gebruik van het ontkennende onaft. Het oudste keurboek van Leiden schrijft voor, dat al die aan het gerecht zijn minstens zeven jaren lang poorter der stad zullen zijn geweest; voldeed een van allen niet aan dien eisch, ‘alle recht dat men met hem dede soude onaft wesen’³⁾. Wij zien, hoe de beteekenissen van stade en aft ineen vloeien: in gelijken zin lezen wij van verbintenissen, die door het recht niet worden erkend: ‘dat sy gheene stadt houden en souden noch van gheenre waerde wesen’⁴⁾.

Behalve acht en aft komt nog een ander van acht afgeleid bijvoeglijk naamwoord voor, bepaaldelijk in Zuid-Hollandsche oorkonden: achtbaer. Die elders keurwonden of matewonden heeten, worden reeds in de oudste handvest van Dordrecht, van 1252, en in verschillende stukken van lateren tijd⁵⁾, achtbare wonden genoemd⁶⁾. Men verklaart die uitdrukking gewoonlijk: wonden ‘die aandacht en opmerking verdienen’⁷⁾. Maar verkeerdelijk.

1) Amst. dingtalen, in N. Bijdr. 1879, blz. 398.

2) Van Santen, Kennemerl., blz. 212.

3) Keurb. v. Leiden (uitg. Hamaker, blz. 11).

4) Ib., blz. 177.

5) Oudste rechten v. Dordr., dl. I, blz. 141.

6) Vgl. Van de Wall, blz. 25 noot f.

7) Zoo Van de Wall en op zijn voorbeeld het Middelnederlandsch Woordenboek. Van den Brandeler (De oudste voorrechtsbrief der stad Dordrecht, in Kron. v.h. Hist. Gen., dl. XXIII, blz. 37) heeft aan die verklaring te recht getwijfeld, maar ten onrechte vastgehouden aan de verkeerde spelling van den brief athebare; op dezelfde wijs wordt in Oorkondenb., dl. I, N^o. 342 ambatch voor ambacht misspeld. - Het is opmerkelijk, dat in den Landbrief van Twente van 1365 (Van Mieris, dl. III, 175) en in het algemeen in de Overijselsche rechtstaal de keurwonden, in plaats van achtbaar, klachtber heeten: misschien wel bij verbastering van de echte, doch verouderde benaming. In de handvest van Woudrichem en het land van Altena heeten zij taelwaerdige hoofdwonden (Kemp, Heeren van Arkel, blz. 372). Voor het gewone coerwonde komt in de dingtaal van Waterland (N. Bijdr. 1877, blz. 321) ‘wonde die korich is’, voor. Vgl. ‘mit daden of mit worden, die kuerbaer weren’ (P. Hordijk, Zutphen, blz. 9 § 19 en passim), - ‘dade oft worde, die draghen an stades vrede ende coerbaer sin’ (ibid., blz. 15 § 47), - ‘woorde, die an kure draghen’ (blz. 61 § 49), - ‘worde, die in hogeren cuere dragen dan die dade’ (ibid., blz. 15 § 48, vgl. blz. 56 § 34), - vechten, kijven of ‘ander koerbaer zaken’ doen (ibid., blz. 115 § 15), - ‘puncten, die becoert zijn’, d.i. waarop boete staat (ibid., blz. 38 § 133), - de daarop staande ‘kore gelden’ (ibid.).

[p. 395]

Na al het door ons bijeengestelde zal het wel niet noodig zijn dit te betoogen. Achtbaar zijn zulke wonden, waarom men hem die ze heeft toegebracht in rechte kan aanspreken en tot vergoeding doen veroordeelen, gelijk hofwonden dezulke zijn, die niet voor den dagelijkschen rechter maar ten hove moeten berecht worden: wezenlijk wordt door beide woorden dezelfde soort van wonden bedoeld¹⁾. In de handvest van Weesp van 1355 wordt verboden: ‘met gheenen wondden sal men claghen met wapen, tensy eene coerwonde’.

In nog hooger mate verdient een ander van acht afgeleid woord onze aandacht: achteloes. Ik trof het tot nog toe nergens aan dan in de wegens haar woordenkeus zoo merkwaardige dingtaal van Amsterdam. Wij lezen daar in de formule, waarmee de rechter een handdadige uit stad en land verbant, in de plaats van het gewone: ‘ic legge hem tuutlaghen slants van zinen halze’²⁾: ‘ick legghe hem ballinc achteloes ende vredeloes mijns liefs heren lande van Hollant’ enz.³⁾. Vredeloos is zeer gewoon in dit verband, zoowel in Nederlandsche als in Duitsche rechtsbronnen⁴⁾, achteloos daarentegen, gelijk ik zei, hoogst zeldzaam. De beteekenis volgt echter met volkomen zekerheid uit den samenhang. Het kan niet anders beteekenen dan wat elders rechteloos genoemd wordt. De ongelukkige, die uit den algemeenen vrede verbannen is en, vogelvrij, door een ieder kan worden gedood, heeft ook de bescherming van het recht verbeurd: hij is, zooals

1) Vgl. Van de Wall, blz. 113 noot f.

2) Oudste rechten v. Dordr., dl. I, blz. 367.

3) Amst. dingtaal, in N. Bijdr. 1879, blz. 415.

4) In den aangehaalden Landbrief van Twente b.v. lezen wij: ‘Die met rechte fredeloss gelecht worit, die is unveilig sijns lyves, hie is veilich sijns gudes’ (Winhoff, Landr. v. Averissel, blz. 263). Wat het Duitsche recht aangaat, zie inzonderheid de monographie van Budde, Uber Rechtlosigkeit, Ehrlosigkeit und Echtlosigkeit (Bonn. 1842) en vooral den Anhang S. 132 noot 1. Kraut, Grundriss zu Vorlesungen über das Deutsche Privatrecht (4^e Ausg., S. 157, 158, § 65, 3, 4, 12) haalt, uit Rechte der Stadt Wesel, de volgende opmerkelijke plaats aan: ‘Gy sult se leggen achtloes, rechtloes, eerloes, vredeloes’; zonder reden wil hij daar, voor achtloes, echtloes gelezen hebben.

[p. 396]

Matthijssen¹⁾, het uitdrukt, ‘uut allen recht ende wet te setten’; geen acht wordt hem voor eenige vierschaar toegestaan.

Wij besluiten hier ons overzicht van al wat met het woord acht samenhangt²⁾. Om het te leeren verstaan is het voldoende geweest het ontoereikende licht, dat elk woord en iedere samenstelling of afleiding er van op zich zelf bevat, in één brandpunt te vereenigen en van daaruit weer over elk in het bijzonder te laten schijnen. Wat de taalvergelijking nog buitendien ter opheldering vermag bij te brengen, daarnaar waag ik zelfs niet te gissen. Ik vermoed wel, dat het Duitsche acht, in den zin van ons ban, met het acht onzer aloude rechtstaal zal samenhangen, maar op welke wijs en in hoever laat ik in het midden. Het blijve aan de mannen van het vak voorbehouden.

Ten slotte doe ik nog opmerken, dat wij het woord, in dezen of genen vorm, in alle streken van Holland hebben aangetroffen: op Voorne, in Zuid-Holland, in Delfland en Rijnland, in Waterland en Amstelland, in Kennemerland en West-Friesland. Stond ons van de overige Nederlandsche gewesten een even ruime voorraad van dingtalen ten dienste, denkelijk zouden wij ook daar, inzonderheid in Zeeland, voorbeelden vinden³⁾. Geen twijfel echter of het woord is uit Friesland in Holland ingedrongen. Daar, in de oude Friesche rechtsbronnen, moeten wij den oorsprong van het begrip en van zijn uitdrukking nasporen. Het zij den kenners van de taal en het recht van Friesland dringend aanbevolen.

(Verslagen en mededeelingen der Vereeniging tot uitgaaf van rechtsbronnen, dl. I, blz. 162 vlg.)

1) Rechtsb. v. Den Briel, blz. 143.

2) Vgl. ook nog de woorden: achtsman, buerachte (Feith, Selwerd, blz. 128, 138), athemanni, achte man (Von Richthofen, Fries. Rechtsquellen, S. 291, 323).

3) In Overijselsche gedenkstukken vindt men het woord zelden, maar toch soms gebruikt: ‘Soe nympt de heere een achte’, lezen wij bij Racer, dl. IV, blz. 200, hetgeen hij door oordeel, vonnis vertolkt: zie zijn aanteekening.

2. Cliven. Clawen. Clawenden.
(1892.)

Onze oude rechtsbronnen dagteekenen grootendeels uit de 15^de eeuw; betrekkelijk weinige zijn ouder dan het jaar 1400; zij

[p. 397]

spreken dan ook doorgaans de taal dier eeuw. Maar zij zijn, om het zoo eens uit te drukken, ingelegd met woorden en spreuken van veel ouder herkomst, die het bewijs van hun ouderdom in zich zelf dragen en afsteken tegen hun omgeving. Over zulk een reliek uit den voortijd, die de rechtsbronnen der 15^de eeuw ons overleveren, wensch ik een woord te zeggen.

In de letterkunde der middeneeuwen komen de werkwoorden cliven en cleven, in de beteekenis van klimmen, vaak genoeg voor. Maar claven of clawen of clauwen, in gelijke beteekenis¹⁾, zoover mij althans bekend is, niet. Dat een dergelijk woord heeft bestaan, blijkt echter uit het frequentativum klaveren, dat nog bij Vondel voorkomt²⁾, en klauteren, dat wij nog dagelijks gebruiken.

Dit clawen nu is in een oude rechtspreuk bewaard gebleven en het eerst te voorschijn gekomen in een Amsterdamsche dingtaal³⁾. In die dingtaal lezen wij namelijk: ‘Waert dat die zonne worde synckende ende den dach clawende ende het over middaghe droeghe’, enz. In andere handschriften dan dat, hetwelk hij bij voorkeur volgde, had de uitgever als varianten aangetroffen: clauwende, claeuwende, clauwede. Nog een vierde variant vermoed ik, dat Antonius Matthaeus indertijd gevonden had in het handschrift, waarnaar hij⁴⁾ een dingtaal van Diemen heeft afgedrukt, die bijna letterlijk met onze Amsterdamsche overeenkomt, doch waarin de aangehaalde zinsnede aldus luidt: ‘of die sonne worde sinckende en de dach haer wende en het over middach ginck’. Wel hebben wij hoogst waarschijnlijk in deze lezing, die ook in de spelling gemoderniseerd is, een vermeende emendatie van den uitgever te erkennen, doch als deze uit clawende: haer wende had gemaakt, zou zoo groote verandering mij toch van hem verwonderen. Ik vermoed veeleer, dat hij in zijn handschrift claerwende heeft gelezen; en dat vermoeden hoop ik zoo straks met goede reden te staven.

Het opmerkelijkste in de spreuk, zooals zij ons wordt overgeleverd, is zeker wel, dat clawen hier onmogelijk opklimmen kan beteekenen, maar integendeel in den zin van dalen moet

1) Ik handel alleen over de beteekenis, niet over de etymologie, en laat in het midden, of clawen al dan niet van dezelfde afkomst met cliven en cleven is; dat mogen anderen uitmaken.

2) In zijn Hierusalem verwoest, vs. 1818, uitg. Van Lennep, dl. I, blz. 735.

3) N. Bijdr. v. Regtsgel., 1879, blz. 402.

4) De jure gladii, p. 637.

[p. 398]

worden opgevat. Om dit buiten allen twijfel te stellen zij mij een korte uitweiding geoorloofd.

Van ouds werd de rechtdag voor den middag gehouden¹⁾: ‘goets tijts voor middage’ zeggen de dingtalen van West-Friesland en van Delft uit de 15^de eeuw; maar voorheen had men zeker algemeen gezegd, wat later hier en daar nog voorkomt: ‘goets tijts by risender sonne’²⁾, of ‘by climmender sonne’³⁾, of - waar ik vooral de aandacht op gevestigd wil hebben - ‘by clivender sonne’⁴⁾. Bij het spannen van de vierschaar is het dan ook een van de zaken, die vooraf uitgemaakt moeten worden, dat de rechter bij klimmende zonne is gaan zitten. Zoo laat in onze dingtaal van Amsterdam de rechter al dadelijk door schepenen uitwijzen: ‘dattet soe hoech upten dagh is, dattet dinghetijt is van sulcken recht als hier te doen is’.

Eigenlijk behoort de rechtshandeling ook af te loopen voor den middag. En in den vroegsten tijd, toen de procedure hoogst eenvoudig was en meestal bestond in ‘lyen of versaken’, in bekennen of ontkennen (bekrachtigd in het laatste geval met één of meer eeden van den beklaagde alleen of van hem en zijn eedhelpers), in dien tijd behoefde de rechtzaak ook niet langer te duren. Doch sedert het proces ingewikkelder was geworden, toen getuigen gehoord en oorkonden bezien, toen beraad en achting aan partijen en aan schepenen toegestaan dienden te worden, schoot vaak de tijd voor den middag te kort. Daarom vond de aanklager het noodig zich vooraf door een vonnis van schepenen te verzekeren, dat, zoo hij meer tijd behoefde, hem die ook ingewilligd zou worden. Een goed voorbeeld hiervan geven ons de Delftsche dingtalen, waar de eischer een vonnis van schepenen begeert in dezen vorm: ‘al vertoecht mit vonnis, mit dadinghe, mit achtinge of mit berade, dat die zonne haer hoechste geleden hadde van desen daghe⁵⁾, dat hem dit niet scaden en soude an zynen recht’⁶⁾. Merk in het voorbijgaan op, hoe hier in de oude geijkte formule de middag wordt aangeduid als het oogenblik, waarop de zon

1) Bij Matthijssen is dit alleen waar van ‘den hoechsten’; andere zaken worden na der noene afgedaan (Rechtsb. v. Den Briel, blz. 136/7, 197).

2) Matthijssen, Rechtsboek, blz. 197.

3) Handv. v. Waterland, bij Van Mieris, dl. IV, blz. 564.

4) Kenningboek van Leiden van omstreeks 1480 (uitg. Blok, blz. 172); Handv. van Monnikendam (afgedrukt achter de Handv. van Amsterdam, 1624).

5) Shakespeare zegt: “Now is the sun upon the highmost hill of this days journey” (Romeo, Act II, sc. V vs. 9).

6) Delftsche dingtalen, in: N. Bijdr. v. Regtsgel. 1878, blz. 222.

[p. 399]

haar hoogste geleden, haar toppunt bereikt heeft, het oogenblik dus waarop zij zinkende wordt¹⁾, gelijk zich de Amsterdamsche dingtaal uitdrukt op de plaats, die wij behandelen en waartoe ik thans terugkeer.

Ook bij haar toont zich de eischer bezorgd, dat hem de voormiddag te kort zal schieten, en vraagt hij van schepenen een geruststellend vonnis. Zij zijn hem te wille en wijzen uit: ‘Waert dat die zonne worde synckende ende den dach clawende ende het over middaghe droeghe (de laatste zinsnede is blijkbaar een ophelderend bijvoegsel van later tijd), dattet u, heer rechter, van mijns heren (des Graven) weghen, ende den clagher niet scaden en mach tot uwen rechte, alsoe ghijs beyden ter goeder tijt bewaert hebt’.

Mij dunkt, het behoeft geen verder betoog, dat in dit verband clawende onmogelijk in den zin van klimmende bedoeld kan zijn, in denzelfden zin, waarin wij b.v. zoo even van de clivende zon hoorden gewagen. Die clivende zon scheen vóór den middag; thans wordt ons gezegd, dat het over middag draagt en dat de zon zinkende is: onmogelijk kan hierbij gevoegd wezen, dat tezelfder tijd de dag klimmen gaat. Zon en dag worden in de rechtstaal, als van gelijke beteekenis, met elkander verwisseld. Beiden klimmen te zamen op den hoogste, om van daar weer te zamen te gaan dalen.

Wat hebben wij dan wel van dit clawende te denken? Schuilt er in den tekst misschien een bedorven lezing, of hebben wij veeleer bij den steller der dingtaal een verwarring van begrippen en woorden te vermoeden? Zoolang de plaats alleen stond scheen de eene gissing even mogelijk als de andere. Thans, nu er meer soortgelijke plaatsen aan den dag zijn gekomen, zijn beide gissingen gebleken onaannemelijk te zijn: de lezing is stellig gezond, en aan een misverstand van geheel denzelfden aard bij verschillende

1) In de dingtaal van het leenrecht van St. Paulus te Utrecht (bij Matthaeus, Fundationes, p. 201): ‘of trecht vertoech tot dalender sonne’. In het Geldersch leenrecht (door J.J. Smits uitgegeven in N. Bijdr. v. Regtsgel. 1871, blz. 415) staat: ‘of saecke weer, datter al soo veel te doen viel of dat het beraet und die onlede daerin comende alsoe lange vertoegen, dat die sonne geweynt waer.... of hy dan’ enz. Dat zich wenden van de zon heet (t.a. pl., blz. 383) ‘der sonnen ommeganck’; vgl. hierachter blz. 405/6. ‘Bi sittender sonne’ (Rechtsbronnen van Zutfen, blz. 115) en ‘by staender sonne’ (Groote keur van Zeeland, I 10, in: Gr. Placaetb., dl. IV, blz. 981) is hetzelfde als ‘bi schynender sonne’ (Versl. en Meded. van de Vereen. v. uitg. v. Rechtsbr., dl. II, blz. 145) en beantwoordt aan het Latijnsche ‘non ante solis ortum vel post occasum solis’ van de keur van Zeeland van Floris den Voogd (§ 72).

[p. 400]

personen op ver uiteen gelegen plaatsen is niet langer te denken. Wij moeten dus naar een verklaring van de zonderlinge zegswijze omzien; en ik meen er een gevonden te hebben, die althans gehoord mag worden, al is zij ook voor tegenspraak vatbaar.

Ik ga uit van een algemeene stelling. Klimmen en al de aan klimmen verwante woorden duiden een eigenaardige beweging aan, maar laten zich over de richting dier beweging eigenlijk niet uit. Om dit te doen moeten zij zich van een voorzetsel voorzien. Klimmen kan even goed afklimmen als opklimmen wezen, stijgen af- of opstijgen enz. Het gebruik alleen kan na lange jaren aan het woord op zich zelf de bijbeteekenis van op of af verbinden. Klimmen, zonder meer, beteekent, zoolang ons heugt, opklimmen: het gebruik heeft dat nu eens gewild. Als dit zoo is, spreekt het van zelf, dat cliven en clawen beiden evenzeer oorspronkelijk niet meer dan den aard der beweging te kennen gaven; in welke richting de beweging geschiedde, moest òf door aanhechting van een voorzetsel òf door het verband, waarin het woord, geplaatst werd, worden aangeduid. Namelijk zoolang het gebruik nog niet onderscheiden en aan het eene woord de eene bijbeteekenis, en aan het andere de tegenovergestelde toegekend had. Nu schijnt waarlijk het gebruik allengs ingevoerd en ten laatste vastgesteld te hebben, dat, althans met betrekking tot zon en dag, cliven slechts van een opgaande, en clawen van een dalende beweging zou worden gezegd.

Op deze wijs zou ik de schijnbare tegenstrijdigheid tusschen clawen en cliven willen verklaren. En wat mij daartoe te meer moed geeft is de instemming van prof. Cosijn, wiens oordeel ik heb ingewonnen. Niet alleen gaf hij mij ten opzichte der beweging in tweeërlei richting, welke ik beweerde dat het werkwoord in het onzekere laat, gelijk; hij wees mij ter bevestiging van mijn gevoelen vooral op rijzen, dat van ouds en tot in de 18^de eeuw toe nu eens een beweging naar boven, dan weer integendeel een beweging naar beneden, al naar het verband, waarin het voorkwam, beteekenen kon. Dit schijnt mij inderdaad een leerzaam voorbeeld bij uitnemendheid. Vader Cats zegt van de boombladeren, dat zij in den herfst rijzen, zooals wij tegenwoordig zeggen dat zij vallen¹⁾. Sedert Cats dichtte, heeft echter in dezen het

1) Ik vond de plaats van Cats aangehaald in het Woordenboek van Oudemans i.v. rijzen. De titel van een der laatste bundels van Van Beers ‘Rijzende blaren’ is voldoende om aan te toonen, dat in Zuid-Nederland die beteekenis van rijzen nog altijd voortleeft.

[p. 401]

gebruik, althans voor Noord-Nederland, beslist, en voor goed verboden een neergaande beweging onder rijzen te verstaan. Evenzoo, als ik mij niet bedrieg, had het gebruik in langverleden eeuwen aan clivende zonne de beteekenis eener opwaartsche, aan clawende dag die eener neerwaartsche beweging willekeurig maar voor altijd gehecht.

Wij willen thans nog eenige andere plaatsen, waarin ons woord wordt aangetroffen, in beschouwing nemen. Leerzaam vooral is de plaats in een (voor ons ook in andere opzichten merkwaardig) Weisthum van een dorp in het Paderbornsche van het jaar 1480¹⁾. Het betreft een geschil over de grenzen tusschen grondbezittingen van meerdere eigenaars. Op last van den goorechter hebben zeven buren naar hun beste weten de grenslijnen getrokken, en dienovereenkomstig is ook reeds uitgewezen, dat de winnende partij in het bezit van den haar toegekenden grond zal worden gesteld. Nu vraagt die partij verder, bij monde van haar taalman, onverwijld in het bezit te worden gesteld, om reden dat de tegenpartij den tijd heeft laten verstrijken, waarbinnen zij in verzet had mogen komen: ‘nadem de dach verklart unde de sunne uppe dem hogesten gewest clawendich were, des also tostundt’, d.i. nadat de dag verklaard en de zon op den hoogste geweest (zijnde) clawendig ware, derhalve nu terstond²⁾. In een zoo ver van Amstelland af gelegen streek en binnen een verschillend taalgebied vinden wij ons woord dus in de rechtstaal met volkomen dezelfde beteekenis terug. Na het hoogste van den dag bereikt te hebben is de zon zinkende geworden; zoo wordt hier de middag geschilderd. Hier is het de zon, die clawendich is; van den dag wordt gezegd, dat hij verklaard is. Wat dit laatste beteekenen moet is wegens het verband niet twijfelachtig, maar bij gebrek aan meer voorbeelden kan ik voor het oogenblik niet zeggen, hoe het moet worden uitgelegd. Het doet ook weinig tot de zaak, waarmee wij ons thans bezig houden. Daarvoor is opmerkelijker, dat het deelwoord een bijvoegelijk naamwoord geworden is: evenals van lebend lebendig, in ons Nederlandsch van levend levendig, zien wij van clawende clawendig maken. Naar dezelfde analogie zou ik meenen dat ook de klemtoon in het Duitsch versprongen zal zijn, en dat wij clawéndig moeten uitspreken.

1) Grimm, Weisthümer, Bd. III, S. 85.

2) Schiller en Lübben halen in hun woordenboek in voce clawendich deze plaats, maar onnauwkeurig, aan en verklaren haar ook onjuist.

[p. 402]

Het zou mij zelfs niet verwonderen, als men bij ons in de 15^de eeuw, zoo al niet vroeger, insgelijks den klemtoon op de voorlaatste lettergreep gelegd en clawénde gezegd had.

Wat mij dit doet vermoeden is een werkwoord, dat, zeker in een tijd toen men het oude woord niet meer verstond, van het deelwoord gevormd is. Het komt tot nog toe, zoover ik weet, alleen voor in de Stichtsche dingtaal¹⁾. Het is alweer een dingtaal van doodslag. Er wordt vonnis gevraagd, hoelang de klager zal moeten wachten (naar het schijnt op den voor het gerecht geroepen beklaagde), en het antwoord luidt: ‘Thent die sonne claerweent’, totdat de zon haar hoogste bereikt hebbende gaat zinken. Dat dit inderdaad de bedoeling is, valt niet te betwijfelen. Op een soortgelijke vraag, maar in dat geval van den schout, wordt in een Leidsche dingtaal van doodslag²⁾ door schepenen geantwoord: ‘dat ghy beyden sult went de sonne haer hoogste gedaen heeft van den dage’. Datzelfde wordt nu in de Stichtsche dingtaal met één woord claerweenden genoemd. Een verbastering, buiten twijfel, van het niet langer verstane claewénde afgeleid, of liever van claerwénde, dat naar mijn, thans zeer waarschijnlijk geworden, gissing door Matthaeus in zijn handschrift van de Diemer dingtaal gevonden en in haer wende geëmendeerd zal zijn. In plaats van clawet, dat hij stellig bedoelde, heeft de steller der dingtaal goed gevonden claerweent te zeggen, niet weinig trotsch, verbeeld ik mij, op zijn kennis van een zoo prachtig en naar zijn meening overoud rechtswoord.

Even vermakelijk als zijn pedanterie is die van een anderen onbekende in een rechtsboek van Putten op de Veluwe, van het midden der 16^de eeuw, mij door prof. Fockema Andreae welwillend meegedeeld. Het is daar avond geworden, de zon gaat onder, en het wordt tijd om de rechtszitting te staken. Dat wordt door den schrijver aldus uitgedrukt: ‘soet nu clauweyndt geworden ind die sonne ondergegaen wass, soe hefft der volmechtige richter vurschr. opgeklopt ind dat gerichte geeyndiget’. Hier is uit clauwénde een clauweyndt, denkelijk als substantivum op te vatten, vervaardigd en in plaats van op den aanvangenden namiddag op den gevallen avond toegepast. Maar het is dan ook het midden der 16^de eeuw, als men den ouden vorm en de oorspronkelijke beteekenis van het woord zoo volkomen vergeten is.

1) Uitgeg. d. Muller, in Versl. en meded. d. Vereen, t. uitg. v. rechtsbr., dl. II, blz. 512.

2) Bij Orlers, Beschr. v. Leiden, 1^e uitg., blz. 25.

[p. 403]

Naschrift. - Ik stelde boven¹⁾ op den voorgrond, dat ik alleen over de beteekenis van het werkwoord clawen dacht te handelen en niet over de etymologie, die ik veeleer aan de overweging der deskundigen aanbeval en aan hun beslissing overliet. Het was mij maar te doen om aan te toonen, dat de middeneeuwsche rechtstaal met haar ‘clawende dach’ niet klimmende dag, zooals tot dusver het algemeene gevoelen was, maar integendeel dalende dag wilde zeggen. Ik meende dit, zonder mij met de afkomst en de verwantschap van het woord in te laten, uit het rechtsgebruik en den aard der zaak te kunnen bewijzen. En ik geloof nog, dat mij dit gelukt is. Maar in een onbewaakt oogenblik vergat ik mijn gebrek aan taalkennis en waagde mij aan een verklaring van hetgeen ik slechts had willen constateeren, en sloeg zoodoende den bal mis, gelijk ik thans, beter ingelicht, onbewimpeld erken.

Dat ik tot juister inzicht van het woord ben gekomen en anderen op mijn beurt brengen kan, heb ik te danken aan de geleerdheid en vriendelijke mededeelzaamheid van prof. Van Helten. Al spoedig na het verschijnen van mijn opstel maakte hij mij schriftelijk opmerkzaam op een plaats in een oud-Friesche wet, die ik ter zijde had gelaten en waarin toch de door mij behandelde rechtspreuk in blijkbaar ouderen vorm voorkwam. Hij had tevens de goedheid de plaats voor mij, die geen Friesch ken, te vertalen en te verklaren, hetgeen vooral daarom noodig was, omdat de tekst bij Von Richthofen²⁾ bedorven en bij De Haan Hettema³⁾, niet geheel overeenkomstig het handschrift, dat hij volgde en dat prof. Van Helten gelegenheid had te vergelijken, gedrukt staat. Naar het handschrift luidt de plaats aldus: ‘Dat is riocht. Als dio sonne sîgande is ende dio kû dae clêwendene dêtht, soe ne toer di frîa Fresa efterdâm an da strŷde with staen des deis, omdat hy eer grêt ne was’. Dat is te zeggen: Dat is recht. Als de zon zinkende is en de koe de wending der klauwen verricht (haar klauwen wendt), dan behoeft de vrije Fries later op den dag niet in een gerechtelijk tweegevecht als strijder op te treden (kan hij een tweegevecht weigeren), op grond dat hij daartoe niet vroeger opgeroepen was.

De plaats is grootendeels duidelijk. Uit den regel, dien ik in

1) Zie hiervoor blz. 397 noot 1.

2) Fries. Rechtsq., p. 391 § 27.

3) Oude Friesche wetten, dl. II, blz. 37, 38.

[p. 404]

mijn verhandeling had aangewezen, dat de rechtszaak bij klimmende zon althans moet aanvangen, volgt van zelf wat hier de wet bepaalt. Ook tot den kampstrijd moet men ‘bi clivender sonne’ worden gedaagd. Het eenige wat opheldering vereischt is de zinsnede: als de koe de wending der klauwen (‘clêwendene’) verricht. Dat dit in beteekenis overeenkomt met het middeneeuwsch ‘als den dach (worde) clawende’, wordt ten hoogste waarschijnlijk wegens de samenkoppeling van het een zoowel als het ander met het voorafgaande: ‘als de zon worde zinkende’. De koe, die haar klauwen wendt, zal dan niet als een eigenlijke koe, maar als het zinnebeeld van den dag verstaan moeten worden.

En nu herinneren wij ons terstond, hetgeen wij sedert Grimm's Mythologie¹⁾ weten, dat de oude Germanen zich den dag voorstellen als een levend wezen, soms in menschelijke, soms in dierlijke gedaante, en dat zij in het laatste geval van zijn klauwen spreken, waarmee hij in de wolken grijpt. Aan welk dier zij hierbij denken is niet uitgemaakt, want klauwen heeft de viervoeter zoowel als de vogel, misschien aan een adelaar, misschien aan een heer. Dit laatste vermoedt Grimm. Had hij onze Friesche wet gekend, hij zou de koe niet stilzwijgend ter zijde hebben gelaten. Hoe vreemd, hoe ongelooflijk het haast luidt, het schijnt thans dat de oude Friezen zich den dag onder het beeld van een koe met klauwen hebben voorgesteld. Ik zal mij echter van alle gissing dienaangaande onthouden, om niet weer te verzeilen in wateren, die mij vreemd zijn. De mythologen mogen voortaan met dit nieuwe en hoogst verrassende feit rekening houden. Voor de toelichting der oud-Hollandsche rechtspreuk hebben wij de oplossing van het mythologische raadsel niet noodig²⁾.

Immers uit de door Grimm aangehaalde verzen van Wolfram von Esschenbach en Ulrich von dem Türlin blijkt overtuigend, dat in hun tijd, dus in de 13^de eeuw, de dag reeds als een wezen sui generis werd verbeeld, dat zich voortbeweegt door met de klauwen in de wolken te slaan: ‘Sîne klâwen durch die wolken sint geslagen; er stîget ûf mit grôzer kraft; ich sih in grâwen den tac’: zoo beschrijft de wachter, in het beroemde lied van Wolfram, het aanbreken van den dageraad. En in dezelfde bewoording nagenoeg zegt Ulrich in zijn Willehalm: ‘daz diu

1) S. 705.

2) Tot opheldering van het raadsel draagt Schwartz (Sonne Mond und Sterne, ein Beitrag zur Mythologie und Culturgeschichte der Urzeit, 1864) niets bij.

[p. 405]

wolken wâren grâ und der tac sîne clâ hete geslagen durch die naht’. Dat evenzoo in de gelijktijdige rechtstaal van den dag wordt gezegd, dat hij zijn klauwen wendt, dat hij ‘clawende’ is, baart ons nu geen verwondering meer. Alleen zou men nog over den zin van dat wenden der klauwen in twijfel kunnen staan. Maar dan is ook deze twijfel spoedig opgelost. De dag beweegt zich in een boog, een halven cirkel, boven den gezichteinder. Tot op den middag slaat hij zijn klauwen al hooger en hooger, doch heeft hij eens ‘zijn hoogste gedaan’, dan wendt hij zich benedenwaarts, totdat hij onder de kimmen verdwijnt en voor den nacht plaats maakt. De drieledige uitdrukking van onze Amsterdamsche dingtaal is dus een dubbele tautologie: ‘Waert die zonne worde synckende, ende den dach clawende, ende het over middaghe droeghe’.

Zoo heeft ten slotte Matthaeus, die op deze plaats ‘den dach claewende’ veranderde in: ‘den dach haer wende’, getoond, dat hij den zin juister had opgevat dan wij, die hem niet zonder reden om zijn eigendunkelijkheid op de vingers tikten. Of de dag zijn klauwen wendt of zich zelven wendt, komt immers op hetzelfde neer.

Heeft men zoo eens het zinnebeeld laten vallen, dan kan men even goed zeggen dat de zon, als dat de dag zich op den middag wendt. En zoo zegt waarlijk het Geldersche leenrecht¹⁾. Daar vraagt als naar gewoonte de partij, die bevreesd is dat de voormiddag ontoereikend voor de rechtspleging zou kunnen zijn: ‘of saecke weer.... dat het beraet und die onlede daerin comende alsoe lange vertoegen, dat die sonne geweynt waer’, of dan de zaak na den middag zal mogen worden voortgezet. En op de insgelijks gewone vraag van den rechter, hoe lang men den gedaagde zal verbeiden²⁾, luidt hier het antwoord van schepenen: ‘bis der sonnen ommeganck toe’, hetgeen wij in een Stichtsche dingtaal dus hoorden uitdrukken: ‘thent die sonne claerweent’. Dat ‘sonnen ommeganck’ (zonnewende, zooals wij zouden zeggen, indien dit woord al niet van een andere wending der zon, in den jaarkring namelijk, gebruikelijk was) werd blijkbaar door den afschrijver van het Leenrecht niet begrepen, want op de volgende bladzijde heeft hij er ‘sonnen onderganck’ van gemaakt. Maar voor ons is de ommegang van de zon thans duidelijk en geheel

1) Uitgeg. d. J.J. Smits, in N. Bijdr. v. Regtsgel. 1871, blz. 415.

2) Ald., blz. 383.

[p. 406]

analoog aan het ‘clawendene’ van den dag. Op den middag veranderen zon en dag beiden van beweging en neigen beiden ten ondergang.

Ten slotte nog de vraag: voor welke soort en welken vorm van woord hebben wij in de rechtspraak der Amsterdamsche dingtaal clawende te houden? Stellig niet voor het deelwoord van een werkwoord clawen, want het bestaan van zulk een werkwoord is niet langer verzekerd, integendeel zeer twijfelachtig geworden. Maar moeten wij het aanzien voor het imperfectum subjunctivi van een werkwoord clawenden: ‘Waert dat die zonne worde synckende ende den dach clawende’? of moeten wij, zooals ik vroeger meende, in het tweede lid van den zin het hulpwerkwoord van het eerste herhalen en clawende, evenals synckende, voor een participium of adjectivum houden? Is clawende slechts een andere vorm van clawendig, hetwelk wij in het Duitsche Weisthum aantroffen? Ik aarzel te beslissen en verklaar mij daartoe ook niet bevoegd¹⁾.

(Tijdschrift van Nederl. Taal- en Letterkunde, deel XI, blz. 202 vlg., 308 vlg.)

1) Toch is er nog een bezwaar. Men zegt: zinkende is en clawendene doet, - als de zon zinkende wordt en de dag clawende, clawendig. Is het niet, alsof het voortdurend zinken van de zon met het ‘clawendene doen’ van den dag gelijk wordt gesteld? En zou daar niet uit volgen, dat ook het ‘clawendene doen’ voortdurend is? Is het ook wel waar, dat de dag zich aan den hemelboog beweegt, gelijk ik stel? De zon doet dit, maar ook de dag? Misschien is ‘clawendig’ en ‘clawende’ te verstaan als met gewende, d.i. met naar beneden gewende klauwen.

3. Custinge²⁾.
(1888.)

Ik heb reden om mij te verheugen, dat hetgeen ik in mijn verhandeling: Over waarheid, kenning en zeventuig ter loops aangaande custing en custeed had gezegd³⁾, prof. Verdam aanleiding heeft gegeven tot een opzettelijk onderzoek naar de afkomst en

2) Naar aanleiding van een opstel van prof. Verdam, in het Tijdschr. v. Nederl. taalen letterk., 1887, blz. 302.

3) Zie hiervoor blz. 323.

[p. 407]

de beteekenis dier woorden. Ik heb uit zijn opstel veel geleerd, waarvoor ik hem mijn dank betuig. Toen ik mijn verhandeling schreef, kende ik het middel-Nederlandsche custen niet¹⁾, dat, naar ik nu vernomen heb, niet zelden met paaien samen wordt gevoegd en ongeveer hetzelfde als dat woord beteekent. Mijn gissing over de afkomst er van laat ik thans dan ook gaarne varen.

Maar over het gebruik van het woord custing heb ik nog iets in het midden te brengen, ook bij wijze van zelfverdediging.

Ik had namelijk beweerd, dat de custing een eed met eedhelpers was. Volgens Verdam en Fockema Andreae is dit niet geheel juist. ‘Ook als de beklaagde (onedelman) den eed van zuivering alleen doet, heet deze soms custinge’, zeggen zij. Ik betwijfel het zeer. Mij is geen enkele plaats bekend, waar de custing aldus met het ‘onscoude doen’ gelijk wordt gesteld; de plaatsen toch, waarop men zich beroept, zijn niet in dien zin te verstaan. Het zij mij vergund dit kortelijk aan te toonen.

De hoofdplaats is art. 38 van de Latijnsche keur van Floris den Voogd en luidt aldus: ‘Vir nobilis faciet ignobili custingam pro parentibus suis. Vir ignobilis faciet nobili custingam cum domino suo et cum parentibus domini sui. Item ignobilis faciet pro se ipso alii ignobili custingam cum parentibus suis’. Er schuilt in deze plaats een schrijffout, die licht te herstellen is. Men pleegt geen custing voor zijn magen te doen, maar met zijn magen. Wij verbeteren dus gerustelijk in den eersten volzin: cum parentibus suis. Er bestaan, zooals bekend is, slechts gebrekkige afschriften van deze keur, die hier en daar verbetering behoeven. Daarbij zijn ons de oude vertalingen in het Nederlandsch en in het Fransch van dienst. Deze nu hebben ter aangehaalde plaatse inderdaad: ‘met sinen maghe’, ‘par ses parens’. Zoo verbeterd, is de geheele plaats duidelijk. Moet een onedele van een edelman een custing ontvangen, dan geniet hij niettegenstaande zijn geboorte de eer, dat edelen hem den eed doen. Moet hij daarentegen een custing afleggen aan een edelman, dan kan hij met zijn onedele bloedverwanten niet volstaan, maar moet bijgestaan worden door zijn heerschap en door diens edele magen. Onder elkander doen onedelen, het behoefde nauwelijks gezegd, elkaar custing met hun eigen magen. Van een eed, door aanklager of beschuldigde alleen te zweren, is hier dus geen sprake.

1) Ik kende slechts één plaats, waar het voorkomt (bij Matthijssen, Rechtsb., blz. 29), en die was mij niet duidelijk.

[p. 408]

Hetzelfde voorschrift nu wordt herhaald in de Nederduitsche keur van Floris V, art. 107: ‘Een edelman mach enen onedelen man custinghe doen mit sinen maghen. Een onedelman sal enen edelman custinghe doen mit siins heren maghen. Een onedelman sal enen onedelen man custinghe doen elckerliic voer hem selven’. Ook van deze keur bezitten wij het oorspronkelijke niet, en het afschrift is niet overal betrouwbaar. Misschien is hier aan het slot van dit artikel iets weggevallen. Er ontbreekt namelijk, wat in de Latijnsche keur, die blijkbaar ten voorbeeld heeft gediend, niet gemist wordt: ‘mit sinen maghe’. Het kan echter zijn, dat dit als overbodig en van zelf sprekend in de pen is gebleven. Hoe dit zij: ook hier is geen sprake van een eed zonder helpers. - In de steden, waar edelen en onedelen dooreen leefden, is het onderscheid, dat de landkeur maakt, vervallen. In de handvest van Tholen b.v. van 1366 lezen wij art. 38: ‘wat.... ter custinge behoert, daerof sal elckenlic den anderen custinge doen mit sinen maghen, sijn sy edel of onedel’.

Verdam heeft reeds gewezen op het woord custnote, waarmee in een Zeeuwsche rekening de helpers in de custing worden aangeduid. In de Friesche rechten worden dezulken ‘kestfriondon’, custvrienden, geheeten¹⁾.

Is iemand ongelukkig genoeg om geen magen te bezitten, dan kan hij in later tijd worden toegelaten om, in hun plaats, zelf de zes eeden af te leggen²⁾. Maar dat dit aan den aard der custing geen afbreuk doet, behoeft wel niet betoogd.

Ten tweede had ik als een eigenaardigheid van de custing genoemd, dat hij, die haar haalt, uit zijn magen kiezen mag degenen, met wie hij den eed verlangt te doen. Ook daartegen komen Verdam en Andreae op: ‘Dat men zijn eedhelpers mag kiezen’, zeggen zij, ‘is niets bijzonders; dit mag men bij elken eed met conjuratores altijd en overal’. Waarlijk? Dan heb ik mij deerlijk vergist. Maar ik twijfel, of de stelling wel in zoo volstrekten zin bedoeld zal zijn als de woorden zouden doen vermoeden. Ziehier althans een paar uitzonderingen, waarop ik mijn woordverklaring had gebouwd.

In de zoo hoogst merkwaardige Utrechtsche ‘coeren van den vrede’³⁾ lezen wij: ‘Voert tyet de raet van der stat des ye-

1) Richthofen, Fr. Rechtsq., S. 69 noot 10.

2) Groote keur, II, 41 (Gr. placaetb., dl. IV, blz. 979 vlg.).

3) Utr. rechtsbr., dl. I, blz. 44 art. 6.

[p. 409]

mant, dat hi daer mede was mit rade of mit dade daer vrede gebroken si, so sal deghene, de men des betyet, sweren mit vier mannen, de die raet van der stat daertoe neemt van sinen vrienden, dat hi onsculdich was raets ende daets daer de vrede te broeken was’. Een volgeed derhalve van vrienden (dat is magen), die gekozen worden niet door den beschuldigde maar door den raad der stad. Doch dit geschiedt te Utrecht, en wij hebben bepaaldelijk met een Zeeuwsch gebruik te doen. Daarom een tweede voorbeeld, aan de dingtalen van Zeelands hoofdstad ontleend.

In dat hoogst belangrijke stuk¹⁾ vernemen wij, hoe een burger, die een ander aanklaagt van kracht, zijn beschuldiging sterken moet. Hij zegt het zelf: ‘zoo sech ic, dat deze N. (de beschuldigde) sculdich is mijn (d.i. mij) magen te geven, opdat hy se kent, mijn cracht mede te stercken,.... ende kent hy se niet, dat ic se selve nemen zal’.

Dus ook hier staat het niet aan hem, die den eed doet, uit zijn magen te kiezen, maar aan zijn tegenpartij, zoo die daartoe bereid is. Geheel overeenkomstig hiermee is het, wat de costumen van Waterland bepalen, dat iemand, die beschuldigd wordt van een keurwond te hebben toegebracht, zich zal mogen ontrechten ‘met vijf van de koeren van sinen maghe, kiest hi die als recht is’. Gold immers de regel zoo altijd en overal als Andreae zegt, het ware overbodig geweest hem hier voor dit bepaalde geval nog uitdrukkelijk te vermelden²⁾.

Nu ik toch aan het woord ben, wil ik meteen een plaats uit het Rechtsboek van Matthijssen toelichten, waarover Verdam in het onzekere verkeert. De plaats handelt alweer over de custing en luidt als volgt: ‘De rechter vraegt vonnes, wie A (de aanklager) sculdich is te custen. Tvonnes wijst, als B (de aangeklaagde) niet ten antwoirde (tegenwoordig) en is, dat die rechter sculdich is A te custen’. De plaats, op zich zelf onduidelijk, ontvangt het noodige licht uit een Zeeuwschen brief van 1321³⁾. Daar vinden wij door den graaf bepaald, dat, als op den dag, daartoe aangewezen, ‘dieghene, daer men die smerte (de kwetsuur) op brenghen soude, die custinghe niet nemen en

1) Uitgeg. door Pols, in Versl. en meded. d. Vereen. t. uitg. v. rechtsbr., dl. I, blz. 321.

2) Vgl. ook Brunner, Deutsche Rechtsgesch., dl. I, S. 182.

3) Van Mieris, dl. II, blz. 252.

[p. 410]

wilde, jof dat hi niet en quame ten daghe, soe soude die baeliu metten scepene van Middelburch die custinghe ontfaen’. Custen beteekent dus bij Matthijssen wat hier in den brief het nemen, het ontvangen van de custing heet. De constructie wordt al te gewrongen, als men met Verdam aanneemt, dat custen het afleggen van den eed wil zeggen, en A derhalve hier het onderwerp en niet het voorwerp van den zin zou zijn. Ook is het woord kwalijk anders op te vatten in de volgende plaats van alweer een Zeeuwschen brief, thans van 1342¹⁾. Er is sprake van twee partijen, die slaags zijn geweest en bij 's graven uitspraak verplicht worden elkaar de toegebrachte wonden te vergoeden, ieder met zijn helpers of medeplichtigen. Is er onder hen, die voor medeplichtig worden gehouden, iemand, die ontkent het te zijn en op dien grond weigert mee te betalen, ‘soe sullen die hoefthebbers (de hoofdpersonen), die anespreken, hem custen met hem vijften van sinen maghe tote hem, die sy kiesen sullen, dat hi.... in ghienen van al desen voirs. perlamente (vechtpartijen) geweest heeft’. De hoofdpersoon dus, die iemand als een zijner medeplichtigen aanspreekt om mee te betalen, zal dengene, die zich verontschuldigt, op een custing vergen met de magen, die in dit geval bij uitzondering hij (en niet de beklaagde) zal aanwijzen. Custen is dus ook hier het afnemen, niet het afleggen, van een custing.

Naar het mij voorkomt, doet deze omstandigheid, dat de beschuldigde de custing doet aan zijn beschuldiger (gelijk in andere gevallen omgekeerd de beschuldiger aan den beschuldigde) en slechts bij weigering der tegenpartij aan den rechter, die ze dan voor deze in ontvangst neemt, een merkwaardig licht opgaan over haar aard en wezen. De plechtige ontkentenis van den aangeklaagde, door diens magen bekrachtigd, strekt den aanklager tot een soort van voldoening, waarmee hij tevreden kan zijn²⁾. De Fransche vertaling begrijpt dit ook aldus en laat op het woord custing deze verklaring volgen: ‘qui est à dire excusance’.

Verdam zet te recht een vraagteeken achter het overcusten, dat in de Costumen van Waterland voorkomt en hem vreemd schijnt. ‘Dat nymant (heet het daar) claghen en mach om overcusten, ten si van erfcusten’. Wij hebben hier alweer

1) Van Mieris, dl. II, blz. 661.

2) Hiermee stemt overeen de leer van M. de Sotenville, in George Dandin (act. I, sc. 8): ‘Il a nié: c'est satisfaire les personnes, et l'on n'a nul droit de se plaindre de tout homme qui se dédit’.

[p. 411]

met een foutieve lezing te doen, die Van Mieris uit een gebrekkig afschrift overnam, doch die ik uit een beter, dat mij ten dienste staat, kan herstellen. Dit heeft: ‘Dat nymant claghen en mach over custen’. Om is verkeerdelijk ingevoegd, nadat even verkeerdelijk over en custen aaneengeschreven was.

Op een andere plaats zet Verdam daarentegen een vraagteeken zonder reden, waar aan den zin niets hapert. Ik bedoel achter ‘wonden.... halen mitter custinge’. De zin hiervan is: wonden op hem, die ze heeft toegebracht, met een custing verhalen. Wij zouden nog zoo spreken. In een Zeeuwschen brief¹⁾ lezen wij: ‘sine smerte te verhalen op Pieter's erfnamen voer scepenen van Middelburch’.

Een soortgelijke uitdrukking verklaart hij, als ik mij niet bedrieg, verkeerd. ‘Wonden, die te cante sijn comen, alsoe groot als tsgraven mannen of scepenen kennen, mitter custinge halen’, verklaart hij namelijk met: ‘wonden, die van den eenen kant tot den anderen een zoodanige grootte hebben als mannen of schepenen kennen’. Wonden ‘die te cante comen sijn’ worden doorgaans kortaf ‘gecante wonden’ genoemd, b.v. in de handvest van Tholen²⁾; en Matthijssen leert ons³⁾, dat wonde eigenlijk beteebent ‘die quetsinghe, die ghecant is’, en dat men ze onderscheidt in vleeschwonde en beenwonde. Nog duidelijker spreekt de keur van Vossemeer⁴⁾. Art. 74 heeft ten opschrift: ‘Van ghecante wonden oft bolslagen’ (het laatste woord ontbreekt zoowel bij Verdam als bij Stallaert) en luidt aldus: ‘Wye den anderen gecante wonden of bolslagen geeft met stocke oft anderen ongeslepen wapen, die’ enz. Hieruit zouden wij moeten opmaken, dat gekante wonden met stompe wapens worden toegebracht, en dus zijn wat wij kneuzingen noemen⁵⁾. Doch daar Matthijssen hiermee niet geheel instemt, durf ik dit nog niet vaststellen. Zooveel is althans zeker, dat wij onze plaats aldus moeten verstaan: wonden, die gekant zijn, mag men op hem, die ze heeft toegebracht, verhalen tot het bedrag, waarop 's graven mannen of schepenen ze schatten.

Ook met de verklaring, die Verdam en Andreae van custing,

1) Van Mieris, dl. II, blz. 252.

2) Ib., dl. III, blz. 201.

3) Rechtsboek, blz. 96.

4) Ermerins, Zeeuwsche oudheden, dl. II, blz. 303.

5) Vgl. de handvest van Tholen (Van Mieris, dl. III, blz. 201), art. 3, 4, 5.

[p. 412]

in den zin ongeveer van ons hedendaagsch hypotheek geven, kan ik mij niet wel vereenigen. Zij meenen, met Bogaers, dat die beteekenis zal zijn voortgevloeid uit de hoofdbeteekenis, aan custen en de daarvan afgeleide woorden eigen, van geruststelling, zekerheid. Ik ben daarentegen van gevoelen, dat het begrip van verzekering oorspronkelijk aan custing en custingbrief vreemd was, en er slechts later van ter zijde is bijgekomen. Om dit in het licht te stellen, moet ik de zaak wat hooger ophalen en beginnen met iets te zeggen omtrent den verkoop van onroerend goed.

In het belang van hen, die op onroerend goed renten hebben staan, wordt van ouds de onderhandsche verkoop belemmerd. Openbare verkoop is derhalve de regel. Het openlijk te koop bieden wordt meestal veilen genoemd¹⁾, ook wel met iets ‘openbaerlic te love ende te bode zitten’²⁾. Loven doet de kooper. In een Dordtsche ordonnantie³⁾ wordt gesproken van de penningen, ‘die hy (de kooper) daervoor (voor het te koop gebodene) loven sall’. Bieden daarentegen schijnt⁴⁾ de verkooper te doen. Met iets ‘te bode zitten’, is dus iets te koop bieden en afwachten dat er prijs voor geloofd wordt.

Nu vinden wij in Waterland⁵⁾ daarvoor, in afwisseling met veilen, ‘te custebode leggen’ in gebruik. In nog veel later tijd, in de 16^de en 17^de eeuw, zijn in die streek custbode en veiling woorden van een en dezelfde beteekenis⁶⁾. Dit ‘te custbode leggen’ zal nu wel hetzelfde zijn als het meer gebruikelijke ‘te

1) B.v. bij Matthijssen, Rechtsboek, blz. 170. - Veilen in de kerk en binnen acht dagen verkoopen: Westfr. stadr., dl. II, blz. 258 § 112. Veilen in de kerk en daarboven verkoopen: ald., dl. II, blz. 273. Veilen in de kerk ende upleggen in een herberg: ald., dl. II, blz. 291. In de kerk veilen (om) te verkoopen of te verhuren: ald., dl. II, blz. 370. Op een Zondag bieden en in de week verkoopen: ald., dl. II, blz. 205 § 72.

2) Matthijssen, blz. 173. Het zou kunnen zijn, dat loven en bieden beiden het werk zijn van den kooper, en zoo ook het custbieden. Dan zou dat cust zich beter aansluiten aan den custingbrief enz.; misschien zou cust dan al vrij wel met belofte overeenkomen.

3) Oudste rechten v. Dordr., dl. II, blz. 196.

4) ‘Schijnt’, want ook het andere, dat de kooper bod biedt, laat zich denken. In de Keuren van Waterland (Amst. 1746), blz. 35, wordt in dien zin van bod-bieders gesproken. Dat behoort echter tot later tijd en mogelijk verbasterd taalgebruik.

5) Van Mieris, dl. II, blz. 735 § 10. Vgl. Keuren van Waterland, blz. 34 § 86, 87.

6) Het woord ‘kustebode’ wordt nog heden in de Zaanstreek gebruikt. - Wat in de Costumen van Den Haag ‘custbodt’ moet beteekenen, is niet duidelijk. Ik gis echter, op grond van het gewone gebruik van het woord bij koop en verkoop, dat wij met een overdrachtelijk gebruik te doen hebben, en dat de zin zal zijn: de eischer biedt den eed aan den verweerder te koop, deze kan hem nemen of laten naar verkiezing (vgl. Van Mieris, dl. II, blz. 736 § 19).

[p. 413]

bode met iets zitten’. Wat het voorvoegsel cust, vóór bode, eigenlijk zeggen wil, laat ik in het midden: meer dan ooit mistrouw ik mijn taalkunde. Maar dat er tusschen dit woord en custing, waarvoor in West-Friesland kortaf ook cust wordt gezegd, een zeker verband bestaat, zal wel niet twijfelachtig zijn. Bij een verkoop van onroerend goed is het, ten gemakke van den kooper, gewoonte niet in eens en terstond den geheelen prijs te laten betalen. Er wordt betaling bedongen in eenige termijnen, met dien verstande dat bij de overdracht, doorgaans gift genoemd, de eerste termijn vervalt. Dit blijkt ten duidelijkste uit de West-Friesche stadrechten. In een keur van Hoorn vinden wij ondersteld, dat een huis of erf verkocht zal zijn op drie of vier termijnen, in het eerste geval binnen twee, in het andere binnen drie jaren te verschijnen¹⁾. De eerste betaling is in dit geval bij den koop geschied, de tweede een jaar daarna en zoo voorts. Zulk een termijn heet nu meestal ‘een dag van custinge’. Een custingbrief is bij gevolg een schriftelijke verbintenis om den koopprijs, voor zoover hij niet terstond voldaan is, te betalen op vaste, aangewezen dagen.

Wanneer moet nu het goed geacht worden over te gaan in het eigendom van den kooper, bij het betalen van den eersten of van den laatsten termijn? Het was te Hoorn in gebruik, eerst bij het afbetalen van de volle som, dus bij den laatsten termijn, den eigendomsovergang te stellen. Daaruit rezen misbruiken, die het overbodig is hier nader te beschrijven, maar waartegen een nieuwe keur in 1545 voorzag door te bepalen: ‘dat van nu voortan van allen huysen, erfven ende landen.... behoerlycke briefven van quytsceldinge (d.i. van overdracht) ende van custinge gemaickt ende gelevert sullen worden op den eersten termijn ofte dag van der custinge’ enz.²⁾. Wat in dit voorschrift nog onduidelijk mocht zijn, wordt voldoende opgehelderd door een uitvoeriger keur van Enkhuizen, van 1564³⁾, volgens welke de kooper en verkooper gehouden zullen zijn ‘elckanderen te passeeren brieve van kennisse onder schepenen zegele, te weten den kooper een kustinghbrief ende de verkooper quitantie (dat is quytsceldinge) mitsgaders reale traditie ende leveringe’.

Hier wordt dus de koop gerekend voltrokken te zijn bij het

1) Westfr. stadr., uitg. Pols, dl. II, blz. 162.

2) Ib., dl. II, blz. 136.

3) Handv. v. Enkhuizen, blz. 371.

[p. 414]

betalen van den eersten termijn, en is de kustingbrief een obligatie. Of bij op het verkochte goed verzekerd is, durf ik niet beslissen. Zeker wel in zoover als alle schepenbrieven voor hypothecair worden gehouden, ook al staat dit in den brief niet uitgedrukt, gelijk men te Leiden¹⁾ aanneemt. Maar oudere opstal, dat is vroeger er op gevestigde rente, gaat in alle geval voor. Ook schijnt het, dat er van het nog verschuldigde, van de custing derhalve, geen rente wordt berekend. Te Leiden althans wordt integendeel bij vervroegde betaling zooveel gekort als de rente hiervan zou bedragen²⁾.

Het was niet ongewoon, het lag zelfs in den aard der zaak, dat menig onbemiddeld kooper, om aan geld te komen, terstond nadat hij bij het voldoen van den eersten termijn eigenaar geworden was, op het gekochte een rente vestigde³⁾. Het geval moest zich voordoen, dat het de verkooper was, die hem hieraan hielp en dus de custingen, die hij nog te goed had, op het pand liet staan. Dat zal dan in den custingbrief uitgedrukt zijn, en zoo zal het allengs regel zijn geworden, dat custingbrieven met lange termijnen ook rente gingen dragen en het karakter van hypothecaire schuldvorderingen aannamen. Van dien geleidelijken overgang zijn mij echter geen bewijzen bekend.

Tot verklaring van den aard der custing kan ook nog dienen de wijs, waarop zij wordt ingevorderd bij wanbetaling. Daaromtrent vinden wij te Westwoude het volgende bepaald⁴⁾: ‘Voorts soo wanneer yemant den anderen costen (lees: custen) schuldich es van huys ofte lant, ende den dach van betalinge een maent overstreecken zijnde, soo mach dengene die custen comt, denselven custen dwarsnachts doen uutleggen by den gerechten om den minsten penninck op te veylen, elcke dach zijn ghelt vant gene datter alsdan by den richter belooft wort op dachgelt, alsoo lange deselve custen ten vollen betaelt wort’.

Ik erken, dat deze verklaring zelf noodzakelijk verklaring behoeft. Men moet de beteekenis kunnen gissen, zal men er wijs uit worden. Gelukkig komt ons Matthijssen te hulp. Hij leert⁵⁾, hoe in Den Briel de burgemeesters handelen, wanneer de pachter van accijnsen niet op den bepaalden dag het verschuldigde vol-

1) Keurboek van 1545, dl. IV, art. 40.

2) Ib., dl. IV, art. 39, 60.

3) Zie Westfr. stadr., dl. II, blz. 136 § 262.

4) Ib., dl. II, blz. 359.

5) Rechtsboek, blz. 173.

[p. 415]

doet: ‘so ist recht van den ouden custumen ende haircomen, dat die burghemeesters sullen dat gelt halen ter lomberden, nadat sy den coper of huirman (d.i. den pachter) ende hair borghen voir gherecht ghemaent hebben, totter steden minsten cost. Ende na der maninghen sullen sy van der steden weghen elcs daechs op elc gr. leysten een gulden halling.... totter tijt dat sy dat hoeftgelt¹⁾ mitter leystinge vol ende al betaelt hebben. Ende wairt dat sy niet en betaelden, so moghen die borghemeesters.... eyghenen ter steden behoef alle hair onbecommerde (d.i. onbelaste) goeden ende dairtoe hairre borghen goeden’.

Nu, dunkt mij, begrijpen wij de toedracht zoowel in het eene als in het andere geval. Betaalt in Den Briel de accijnsman niet op zijn tijd, dan leent de stad het verschuldigde voor zijn rekening bij de stads-lombarden, aan wie hij nu alle dagen een vaste rente verschuldigd is. Blijft hij in gebreke om dezen de voorgeschoten hoofdsom met de rente (leisting) te voldoen, dan wordt ten laatste zijn goed en zoo noodig ook dat zijner borgen aangesproken. Op soortgelijke wijs handelt men te Westwoud met den kooper, die zijn custen of custingen niet op den dag betaalt. Men laat hem een maand den tijd om zijn verplichting nog na te komen; daarna doet de verkooper door het gerecht een ieder die wil uitnoodigen om het verschuldigde voor te schieten, tegen genot van zekere dagelijksche rente. Wie met de laagste rente tevreden is, geniet de voorkeur. Het spreekt van zelf, al wordt het in de keur niet uitgedrukt, dat de voorschieter of uitlegger na zeker tijdsverloop zijn penningen aan het goed van den schuldenaar verhalen mag, zooals wij dat in Den Briel verordend zagen²⁾.

Er volgt ook hieruit, dat de custing geen rente draagt. Eerst na het verstrijken van den dag der betaling gaat zij, bij wijze van boete, rente afwerpen.

Met custing vinden wij een ander woord afwisselend gebruikt, waarvan de beteekenis vaststaat, voirwairde. Althans zoo versta ik wat bij Matthijssen³⁾ voorkomt: ‘die vercoper is sculdich

1) Er staat in den tekst achter hooftgelt “geven”, hetgeen overbodig is en geschrapt zal moeten worden.

2) Vgl. Handv. van Sybekarspel (gevoegd achter Van der Hoof, Handv. v. Medemblik) blz. 35^b, waarin de toedracht duidelijk wordt omschreven, juist zooals ik ze had voorgesteld. De daartoe betrekkelijke dingtaal is uitgegeven door J.A. Fruin in de Westfr. dingtalen (N. Bijdr. v. Regtsgel. 1878, blz. 34) en nogmaals door Pols, in Westfr. stadr., I, blz. 160; vgl. ook ib. dl. II, blz. 31 (§ 59, 60).

3) Rechtsboek, blz. 114.

[p. 416]

mi (den kooper) die ghifte te gheven ende sijn ghelt ende voirwaerden van mi te ontfangken’¹⁾. In de taal der Enkhuizer keur overgezet luidt dit, mijns inziens, aldus: de verkooper moet mij quitantie benevens reale traditie geven en van mij het geld van den eersten termijn benevens den kustingbrief ontvangen.

Ik vlei mij, dat ik in het bovenstaande het gebruik van het woord voldoende heb aangewezen. Aan de taalkundigen laat ik het over, dat gebruik uit de oorspronkelijke beteekenis en uit de afleiding te verklaren.

(Tijdschrift van Nederl. taal- en letterkunde, deel VIII, blz. 46 vlg.)

1) Vgl. Van Mieris, dl. II, blz. 410^a: ‘gecoft of gevorwaert’.

4. Hevene²⁾.
(1887.)

De hevene is een landmaat, die 200 meten of gemeten, elk van 300 roeden, inhoudt³⁾. In een oorkonde van 1248⁴⁾ lezen wij, dat de graaf aan het klooster van Bethlehem in Schouwen heeft geschonken ‘unam integram havine a petitione, quod bede dicitur, liberam et dimidietatem hujus havine, scilicet centum mensuras, ab herevarde liberas’. Reeds deze plaats alleen is voldoende om te bewijzen, dat van geen hofstede, maar van een landmaat sprake is⁵⁾. Uit vele andere, die dit nog bevestigen, haal ik slechts een enkele, doch die sterk spreekt, hier aan. In 1277 kent Floris V aan den abt van Middelburg twee ambachten in Oostcappel toe, ‘videlicet hevinam vel eo circiter’⁶⁾. Nagenoeg een hofstede groot zou geen zin hebben; nagenoeg 200 meten groot daarentegen is duidelijk.

2) Vgl. Versl. en Meded. Kon. Acad. v. Wetensch., afd. Letterk., 3^de reeks, dl. III, blz. 156.

3) Belangrijk over het onderwerp is ook Oorkondenb., dl. II, N^o. 257. Over de hevene in Zwijndrecht in 1333 vgl. Nibbelink, Handv. v.d. Zwijndr. waard, blz. 22, N^o. 18.

4) Oorkondenb., dl. I, N^o. 450.

5) Ook hoeve wordt als inhoudsmaat gebruikt: ‘anderhalve hoeve moers, elke hoeve houdende achtien marghen, ende elke marghe houdende zes hont’, 1423 (Oudste recht. v. Dordr., dl. II, blz. 45); ‘een geheel weer lants, ende hout drie hoeven’, 1435 (ald., dl. II, blz. 68). Het blijkt echter, dat daar de hoeve op zestien morgen wordt berekend.

6) Oorkondenb., dl. II, N^o. 351.

[p. 417]

Naar deze maat nu wordt de heervaart van graaf Jan I tot ontzet van Medemblik beschreven¹⁾. De plaats van Stoke, waar dit geschiedt²⁾, is in dezen zin te verstaan:

‘Dat si hem te helpen gheven
Twe man alduere van der heven’.

En in de keur van Floris den Voogd³⁾ wordt een boete van twee pond voor den graaf en van een pond voor den schout bedreigd tegen de hevene⁴⁾, die bij de heervaart ‘defectum unius hominis’ hebben mocht. Het schijnt, dat twee man op de hevene de gewone heffing was, en van daar de vrijstelling, aan geestelijken meermalen toegekend, voor de helft van een hevene in hun bezit.

Maar zulk een halve vrijstelling van de heervaart gaat soms gepaard - wij zagen er reeds een voorbeeld van - met algeheele vrijstelling van de bede. Dit wekt het vermoeden, dat ook de bede naar den maatstaf der hevenen omgeslagen placht te worden, en dit komt mij dan ook waarschijnlijk voor. Doch waarschijnlijk slechts voor dien voortijd, waarvan wij, bij gebrek aan bescheiden, weinig of niets weten. In den lateren tijd, waarvan overvloediger gedenkstukken tot ons zijn gekomen, vinden wij steeds de beden geheven naar de onderdeelen van de hevene, naar de meten. Misschien hangt dit samen met de verdeeling der groote landgoederen, die in de strekking van den tijd lag. In het algemeen raakt het woord hevene, hoe verder wij in de geschiedenis vorderen, meer en meer in onbruik en wordt door de veelvouden der mete vervangen. Alleen bij vernieuwing van oude voorrechten en in formulen van oud herkomen vinden wij het woord nog voortdurend gebruikt.

Van het zelfstandige naamwoord is een werkwoord afgeleid, hevenen. In een charter van 1271⁵⁾ wordt gesproken van ‘anderhalf hevene lants in den ambochte van Duvenee int ongehevende lant⁶⁾, ende in den ambochte van Jeersike 28 ghemete int gehevende

1) Anders in de keur van Floris V § 117 (Oorkondenb., dl. II, N^o. 747). Vgl. Groote keur c. III § 32 (Gr. Placaetb., dl. IV, blz. 994).

2) Rijmkroniek, bk. V, vs. 691.

3) Art. 62 (Oorkondenb., dl. II, N^o. 40).

4) Er staat in den gedrukten tekst ‘quicumque hevena’; daarvoor is quecumque te lezen.

5) Oorkondenb., dl. II, N^o. 220.

6) Vgl. “ghehevens ambochts” (1282), Oorkondenb., dl. II, N^o. 465; “gheevens ambochts” (1282), ald., dl. II, N^o. 453.

[p. 418]

lant’. Wat hebben wij onder dit gehevend en ongehevend te verstaan? Ook hier is het de klerk van Den Briel, Jan Matthijssen, die ons op den weg helpt om de vraag te beantwoorden. Op Voorne, zegt hij¹⁾, ‘als een polre eerst bedijct is, so mach men tlant in den polre vercopen binnen den eersten seven jaren sonder bot of ghifte, tslechts mitten eyghendom over te gheven voir scepenen; want het en heet na oude custume gheen zeker lant wesen, tensy seven jair out in sijnre dijckaetsen, dats te segghen een heventijt’. Op Voorne, wij weten het, heerschen veelal Zeeuwsche rechten, en dat dit ook in dezen het geval is, blijkt, als wij het bericht van onzen klerk vergelijken met een handvest van 's Heer-Aernoutskercke van 1395²⁾, waar wij lezen: ‘Voort soo est voorwaerde, dat alle polres, die binnen seven jaren besouten geweest hebben, die heerschappen vry behouden sullen totter tijt toe dat sy seven jaer bedijckt geweest hebben; ende tenden seven jaren soo sullen sy mit ons gelden als die andere polres’. Het geijkte woord heventijd wordt hier niet genoemd, maar de zeven jaren beteekenen toch hetzelfde. Wij begrijpen nu, wat in het bovenaangehaalde charter gehevend³⁾ en ongehevend land beduidt en waarom het een van het ander wordt onderscheiden. Ongehevend heet de grond, die nog geen zeven jaar droog ligt⁴⁾. Maar wat zal dan het werkwoord hevenen willen zeggen? Mij dunkt, wij kunnen het nu reeds gissen. Als de hevene de oude maat is, waarnaar schot en heervaart worden omgeslagen, en als ongehevend land beteekent het eerst onlangs bedijkte en daarom nog niet aangeslagen land, dan moet hevenen ongeveer dit aanslaan in de belasting willen zeggen. En zoo wij dit mogen aannemen, verstaan wij meteen een anders lastige plaats uit de Zeeuwsche rekeningen⁵⁾. ‘Portvlied (wordt daar gezegd) die groet es med 100 meten, die ghehevent zijn uyt Priestersmeed

1) Rechtsboek, blz. 117.

2) Van Mieris, dl. III, blz. 636.

3) Vgl. het privilegie van 1389 aan het klooster Bethlehem op Schouwen: ‘Ende so wanneer dat men hevet, so sal men haer lant en hem (de molen) heven also alst in onse boeken staet ende niet hogher’ (Van Mieris, dl. III, blz. 551).

4) Volgens Boxhorn (op Reigersbergh, dl. I, blz. 46, nageschreven door Smallegange, Cronijk van Zeeland, blz. 300) noemt men zulk nieuw land ook wel onbereden. Dit laat zich heel wel hooren: beryden komt ook in Holland in soortgelijken zin voor. Bijvoorbeeld, Hoogheemraden van den Vriesendijk behooren den dijk, volgens hun lastbrief, ‘te beryden, schouwen ende regeeren’ (De Vries, Dijksbestuur van het Noorderkwartier, blz. 52; zie ook de handvest van den Lekdijk, bij Van Mieris, dl. II, blz. 333).

5) Reken. d. grafelijkh. v. Zeeland, dl. II, blz. 330.

[p. 419]

upt ambocht van Portvlied, 3600 m., 14 m. min’. En iets verder: ‘Priestersmeed es groet 200 m., bebalven den 100 m. die ghehevent zijn upt ambocht van Portvlied’. Duss waren, om welke reden weten wij niet, 100 m., die eigenlijk tot Priestersmeet behoorden, overgebracht ten opzichte der belasting - overghehevent - naar Portvliet, en contribueerden alzoo met dat ambacht.

Is dit inderdaad de beteekenis van het werkwoord, dan wordt de benaming heventijd, voor een tijdperk van zeven jaren, voor ons bijzonder merkwaardig. Immers zij schijnt te wijzen op een periodiek hevenen, om de zeven jaren. Op zichzelf is het ook niet meer dan natuurlijk, dat de omslag van tijd tot tijd herzien en met de inmiddels veranderde toestanden en verhoudingen weer in overeenstemming gebracht werd. Zulk een gebruik vindt men dan ook elders in zwang. In Waterland, dat de oude zeden vele eeuwen door onveranderd bewaard heeft, wordt nog in 1347 voorgeschreven: dat, ingeval het meerendeel der ingezetenen van een dorp niet langer tevreden is met de begrooting van den grondeigendom, waarnaar bede en botting worden omgeslagen, de baljuw op hun aanzoek gehouden zal zijn om een dag van rechte te beleggen en schepenen te vermanen den klagers ‘een nieuwe meene schere’ toe te wijzen¹⁾. Hetzelfde, onder andere namen, zien wij ook in Drechterland in 1387 in gebruik. Daar wordt op verlangen van vier of vijf der landrijkste buren, als het blijkt noodzakelijk te wezen, een hermeting van het land bevolen, ten einde tot een nieuwe pacht, dat is een nieuwe schatting of omslag, te geraken²⁾.

1) ‘Voert als men scheert een gemeyne scheer in Waaterlant, datter nyemant sijn goet verliesen en mach, alsoeverre als hi coemt voor die ghemeyne scheer ende sijn goet scheren doet eer si gerekent ende gekurven hebben, alt lant omme. Voert wanneer die meere hoep van enen dorpe, die daer waren dagende om een gemeyne schere, die mogen si winnen mit recht ende mit vonnisse, dat hem des lants niet weren en mach: die sullen si begeren an den baliu, ende die baliu is hem schuldich een dach van rechte te leggen ende die schepenen daertoe te verdagen ende dien dorpe die schere te wisen, die schere begeert. Voert die een meyne schere winnen sal, die sal se begeren driewerf in ses weecken voer een meyne bede oft voer bottinge ende niet eer, mar daerbinnen mach hi se begeren’ (Van Mieris, dl. II, blz. 736). - Dat ook buiten Waterland de beden naar de scheer plachten omgeslagen te worden, zooals b.v. te Aalsmeer, kan blijken uit de Informatie opt stuck der verpondingh, blz. 58.

2) ‘Item, dat men niet pachten en sal tenzy by vier ofte vijf van den rijcsten uyten cogge, die den pacht begeert, ende desgelijcks sal wesen uyt elcke dorpe over horen cogge, ende in elcken dorpe desgelijcs onder hem selven; ende niet te meten, het en zy kennelycke noodsaecke ende vier ofte vijf van den land-rijcksten begeren; ende wat zy daeraf ordineren by haren ede, dat sal eenen voertganghe hebben by den ineesten volghe’ (Van Mieris, dl. III, blz. 480). - Pacht in de beteekenis van schatting komt ook voor in de Westfriesche stadr., uitgeg. door Pols, dl. II, blz. 218 § 138.

[p. 420]

Het vermoeden is derhalve gewettigd, dat ook in Zeeland van tijd tot tijd de maatstaf der hevening herzien zal zijn. En de Groote keur van 1495, die veelal oude gebruiken tot wet verheft, veronderstelt ook blijkbaar zoo iets: ‘Item’, zegt zij¹⁾, ‘dat als men van nieuws verhevent (denk aan het verponden in Holland) ende eenige erve op yemands name verhevent of geset wordt in den overlooper (de tautologie is hier voor ons leerzaam), soo sal men alle kosten ende onkosten, die men op die erve brengen of leggen sal, vervolgen op die name, daert op geset is, den heventijd duerende, ende op nyemant anders, behouden dat hij voor syne schade verhalen sal aen dengenen daer hy voort gebreck aen heeft’. Het eenige wezenlijke verschil tusschen Zeeland en het Noorderkwartier van Holland is dus hierin gelegen, dat op de eene plaats op onbepaalde tijden, op de andere op bepaalde de herziening geschiedde. En nu is het opmerkelijk, dat ook de keuren, in 1328 door Willem III aan Beooster- en Bewester-Schelde gegeven, aan een herziening om de zeven jaren onderworpen zijn. ‘Waer hierin yet te verbeteren’ (zegt de graaf), ‘dat houden wy altoes tot onsen verbeteren ende tot onsen verclaren mit onsen mannen, tot elcken seven jaren’²⁾.

Mij dunkt, door een en ander is de zaak buiten twijfel gesteld. Volgens recht moet oudtijds om de zeven jaren het kadaster herzien en op nieuw vastgesteld, en daarnaar de lasten geregeld worden. Maar in den lateren tijd, dien wij uit de oorkonden vrij wel kennen, schijnt de praktijk volstrekt niet aan de theorie te hebben beantwoord. En dat laat zich ook wel verklaren. Het belang der ambachtsheeren bracht meê, dat de graaflijkheid omtrent den juisten toestand niet werd ingelicht. Immers in elk ambacht werd onderscheiden tusschen meten, die ‘te stene schieten’, dat is te zeggen, die den graaf belasting opbrengen, en ‘meten vrijs’, waarvan aan den graaf bij de jaarbede niets wordt verantwoord en wier contributie door den ambachtsheer, als loon voor zijn moeite van het innen, in den zak wordt gestoken. Door elkander genomen was het wel een derde van het land, dat op die wijs ten behoeve van de heeren en zonder baat van de graaflijkheid belast was³⁾. Bovendien al het onland, dat als zoodanig vrij was gesteld, moerassen, poelen, wildernissen,

1) Gr. keur, cap. II, art. 19 (Gr. Placaetb., dl. IV, blz. 988).

2) Van Mieris, dl. II, blz. 420, 452.

3) Zie het kadaster bij Boxhorn, Chroniick van Zeeland, dl. I, blz. 80, en vgl. de Regesta Hannonensia, blz. 222, op 5 April 1334.

[p. 421]

contribueerde, wanneer het later in kultuur was gebracht, eveneens aan den ambachtsheer, zonder dat deze dit aan den graaf verantwoordde. Reden te meer voor hem om een verhevenen te vreezen en te beletten. Wat tot zijn voordeel strekte, het niet contribueeren gedurende zeven jaren van pas drooggelegde polders, meestal door hem zelf ingedijkt of ter indijking uitgegeven, bleef in zwang; wat tot zijn nadeel zou hebben gestrekt wist hij daarentegen wel te voorkomen. En de graaf, die bij het verheffen van het ambachtsleen door een erfgenaam (bij de successie, zooals wij zeggen zouden) een gedeelte van de schade, die hij jaarlijks leed, terug placht te nemen door, bij wijze van recognitie, een aanzienlijke som in eens af te vergen, en die overigens om allerlei redenen de heeren te ontzien had, liet dit gaan. Zonder inwilliging der edelen toch kon hij geen beden heffen; en natuurlijk waren zij te gewilliger om die toe te staan, naarmate zij er meer voordeel van trokken. Ten slotte waren het, zooals doorgaans, de onderzaten, die van het misbruik en van het winstbejag der tusschenpersonen leden. ‘Argue ex praemissis (zou Philippus a Leidis ook hier weêr opmerken¹⁾) multum expedire subditis, principes habere immediate rectores ipsorum et protectores: incommodum similiter magnum esse tot dominorum subesse dominiis’.

Maar ik dwaal ongevoelig af van de beteekenis van heventijd. Ik keer er toe terug door ten slotte de aandacht te vestigen op een handvest, door Jan van Beieren in 1424 aan de hoofdstad van Voorne, Den Briel, gegeven. Hij was een nieuw landsheer, en wij weten wat men nieuwen regenten zoowel als nieuwen bezems ter eere nazegt. ‘Overmits’ dan ‘menighen onredeliken oncost’ - onkost beteekent hier belasting - ‘die toot veel tyden op 't gemet geset wert binnen onsen lande van Voirne’, verordent de hertog, dat er door de regenten en de breedstgegoeden te zamen acht landmeesters gekozen zullen worden ‘ende bliven een heventijt durende, ten wair of sijt verbuerden met hande of met monde’; ‘ende dese lantmeesters voirscr. sullen dat scot legghen ende setten in onsen lande van Voirne, tot onser, ons lants ende ondersaten eere ende oirbair’ enz.²⁾. Het vervolg - hoe belangrijk ook uit een administratief oogpunt - laat ik rusten, om niet op nieuw af te dwalen. Genoeg, dat wij hier duidelijk de herinnering bespeuren aan hetgeen oudtijds, zoowel in Zeeland

1) De cura reipublicae, p. 299.

2) Alkemade, Beschr. v. Den Briel, dl. II, blz. 59.

[p. 422]

als op Voorne, bestaan had, het gebruik van om de zeven jaren het kadaster te herzien en de belastingen naar den gewijzigden maatstaf om te slaan¹⁾. Werkelijk heeft het den schijn, alsof de verordening in zwang gebracht en geruimen tijd in wezen gehouden is; in een ordonnantie van Karel V, betreffende het dijkwezen op Voorne, vinden wij althans nog van hevenmeesters gewag gemaakt. Het kan zijn, dat wij onder die benaming aan de landmeesters van den brief van Jan van Beieren te denken hebben.

Evenwel ik twijfel en hel zelfs over tot het ontkennen der identiteit. Wij ontmoeten namelijk in het dijkwezen een heve (zonder n als sluitletter²⁾), die mij voorkomt slechts in klank met de hevene, bij verkorting heven, overeen te stemmen. Het woord is niet algemeen in omloop. Het komt voor in een Zuid-Hollandsche handvest van 1483, en wordt daar afwisselend gebruikt met en voor het meer gewone schouw. Wij lezen er namelijk, ‘dat men die scouwe tot drie steden heffen zal, te wetene tot Scalruynresloot,... die andere heve sal men doen van dair tot in den Elshout toe, ende die derde heve.... van daen tot voor die Leck’³⁾. Dit heve komt ontegenzeggelijk van heffen. Men zegt den schouw heffen, even goed als schouwen, en bijgevolg voor schouw ook heve. Zeer waarschijnlijk, dat de hevenmeesters van den Voornschen dijkbrief dus niets hebben uit te staan met de landmeesters, die over het hevenen en het zetten van het schot op Voorne waren ingesteld of ten minste verordend geweest⁴⁾.

Ik wil echter niet onvermeld laten, dat de scherpzinnige en geleerde Van de Wall beide woorden, heve, in de beteekenis van schouw, en hevene, dat hij uit de Zeeuwsche keuren kende, voor verwanten houdt en gelijkelijk van het werkwoord heffen afleidt. Ik ken mij voor volstrekt onbevoegd om in zaken van woord-

1) Ook op Putten treffen wij de sporen aan van hetzelfde gebruik: zie het privilegie van 1459 § 13 in de Versl. en Meded. der Vereen. tot uitg. van Rechtsbr., dl. I, blz. 137.

2) Vgl. echter: een ‘heven dijcks’ (in Zeeland): Gr. Placaatb., dl. II, blz. 829^a.

3) Van de Wall, Handv. v. Dordrecht, dl. II, blz. 709.

4) Vgl. echter een verklaring van het stadsbestuur van Zieriksee d.d. 23 Maart 1569 (arch. Zieriksee), houdende bepaling van het loon van de bestuurdere der Vier bannen van Duiveland, o.a. ook van de ‘hevenaars’. Deze ‘hevenaars’ zullen daarvoor ‘sorge moeten draghen voor heurl. heventeecken ende mercken op die dyckage open te houden, omme daerby te weten den opganck ende afganck van heurl. hevenen. Ende noch bovendien soo sijn syl. gehouden, soo wanneer in noode ende pericule eenige penningen boven d'ordinaris geschot moeten opgebracht worden, deselve penninghen metter haast te samen te brenghen’. - De vaststelling der ‘veldboeken’, waarnaar de polderlasten op Schouwen betaald worden, geschiedt nog altijd elke 7 jaren; dit heet nog ‘hevening’, het geschiedt door ‘hevenaars’.

[p. 423]

afleiding te oordeelen, en laat dit gaarne aan de geleerde linguisten over. Maar zooveel is zeker, dat de heve van de dijken haar afkomst ten duidelijkste vertoont, terwijl hevene den haren in het duister van den voortijd verborgen houdt. Het laatste woord onderscheidt zich ook door zijn sluitletter n, die nooit ontbreekt. In proza heet het doorgaans hevene, en zelfs hevenne, b.v. in de Zeeuwsche rekeningen van 1330, die wij in het oorspronkelijke bezitten en die dus op het punt van spelling en uitspraak vertrouwen verdienen. In even vertrouwbare en nog oudere oorkonden, uit de 13^de eeuw, vindt men het woord in Latijnschen vorm doorgaans hevina¹⁾, in afschriften van betwistbaar gezag ook havine gespeld. Ik weet niet, of deze bijzonderheid misschien voor de taalkenners van belang kan zijn; in allen gevalle mocht ik ze niet onvermeld laten.

Ten slotte wijs ik nog op het woord heveren, dat in de Statuyten van Vossemaer, opgesteld in 1570, herhaaldelijk voorkomt²⁾, en waarschijnlijk aan hevene verwant is. Het schijnt te moeten beteekenen: het verkoopen van een erf op de grootte, in de kavelcedule³⁾ of in de schriftelijke verklaring van een landmeter opgegeven, in tegenstelling met verkoopen bij vroonmate, dat is op de grootte, die blijkt uit de opzettelijke opmeting ten begeeren van den kooper door den beëedigden landmeter in tegenwoordigheid van schout en schepenen onmiddellijk voor de overdracht gedaan⁴⁾.

Ik vermoed, dat dit heveren eigenlijk aanduidt het overschrijven van het erf van den naam, waarop het in den overlooper (d.i. het kadaster) gehevend staat, op dien van den kooper⁵⁾. Maar dit is niet meer dan een gissing, die na het vinden van meer andere plaatsen, waar het woord voorkomt, weerlegd of bevestigd zal worden.

(Verslagen en Mededeelingen van de Koninklijke Academie van Wetenschappen, afd. Letterkunde, 3^de Reeks, dl. IV, blz. 92.)

1) Oorkondenb., dl. I, N^o. 441, dl. II, N^o. 257.

2) In het 2^de deel van Ermerins Zeeuwsche oudheden, blz. 226 vlg. De aangehaalde plaats komt voor op blz. 245.

3) Kavel-cedel: Groote keur, dl. II, art. 6; scey-cedel: Leidsche rechtsbr., blz. 127.

4) Wij zien in dit gebruik de naleving der aloude verordening in de keur van Floris den Voogd, art. 92, herhaald in die van Floris V, art. 90, en in de Groote keur, cap. II, art. 12.

5) Vgl. het voorschrift van de Groote keur, cap. II, art. 19.

[p. 424]

5. Hool. Heul.
(1890.)

In mijn opstel Naar aanleiding der vereeniging van Delfshaven met Rotterdam¹⁾ heb ik het woord heul te verklaren gehad en toen kortaf gezegd: ‘Heul, verwant met hol, is eigenlijk een opening in een dijk, waarover een brug wordt geslagen; gewoonlijk wordt die brug zelf heul genoemd: pons qui communius dicitur houla, lezen wij in Van den Bergh's Oorkondenboek, dl, II, No. 149’. Ik houd die verklaring nog voor juist; maar nu vind ik in de laatste aflevering van Verdams uitmuntend Woordenboek²⁾ het woord anders uitgelegd. Dit noopt mij tegen zulk een gezag mijn meening met eenig bewijs te staven.

‘Pons dicitur houle’, leert ons de oorkonde. Inderdaad, de heul is een soort van pons, maar niet iedere pons kan met heul vertaald worden. Er is een vast en kenbaar onderscheid tusschen brug en heul, al is dit ook in verloop van tijd allengs uit het oog verloren. Men slaat een brug over een haven, over een gracht; zoo iets een heul te noemen, al is het ook, gelijk het Woordenboek definieert, een verwulfde holle of bolle brug, zou bespottelijk zijn. Maar meen dijk, een waterkeering van wat aard, een landscheiding, een weg, die twee wateren gescheiden houdt, maakt men, om die twee in gemeenschap te brengen, een hool of heul, en men legt een brug er over, die evenzoo heet. Een brug wordt voor het verkeer te land, een heul voor de afwatering en de scheepvaart aangelegd.

De hool is dus in de eerste plaats het gat, dat men in den dijk graaft. Zulk een hool had jaren lang te Ouderschie, in de landscheiding tusschen Delfland en Schieland, gelegen, maar, zegt graaf Albrecht in een brief van 1380: ‘onse goede lude van Delfland anbrochten, dattet onsen lande groote nutscep waer dat men die hool toedammede’, en daarom was zij gedicht, maar nu bleek het toch ‘dattet onsen ghemeenen landen beter is dat daer een open hool leit, alst plach te doen’³⁾. Mij dunkt, in dit verband is aan de beteekenis van het woord niet te twijfelen⁴⁾.

In de tweede plaats beteekent het echter de brug, die over

1) Hiervoor, blz. 119.

2) In voce: hole.

3) Van Mieris, dl. III, blz. 375_a; Rotterd. historiebladen, Bijl. der kron., N^o. 114.

4) Ib., dl. III, blz. 785_a: de koopers van zekere veenen bij Hillegom ‘sullen gebruken haer wege ende die mogen doordelven, ende huelen maken, met scepe door te varen’.

[p. 425]

het gat wordt geslagen, of beter gezegd: de schoeiing aan weerskanten van de opening met de brug er boven als deksel: een duiker in het groot derhalve, of een sluis zonder deuren. Daaruit volgt, dat ook een duiker van kleiner afmeting wel eens heul kan worden genoemd, zooals men een brug zonder sluisdeuren ook wel, minder juist, sluis noemt.

Die overeenkomst tusschen sluis en heul komt duidelijk aan den dag in een spreekwijs, die op beiden toepasselijk is en bij deze gelegenheid meteen verklaard dient te worden.

Als men in een dijk een sluis zal gaan maken, ziet men om naar de meest geschikte plaats er voor. Dat heet: men zoekt naar een pit, een put. Zoo verhaalt graaf Willem IV in een brief van 1337, dat hij een commissie had benoemd om ‘ene sluse te doen ligghen dien van Zuutlant (op Schouwen) ende enen pit te vinden, die sluse in te ligghen’¹⁾. Die pit komt dus overeen met hool in haar eerste beteekenis, gelijk de sluis analoog is met een hool in de afgeleide beteekenis.

Wordt nu later de sluis bevonden daar ter plaatse onnut te zijn, dan ‘keurt’ hij, dien het aangaat, ‘de sluis uit de pit’. Zoo lezen wij in een ongedrukt keurboek van Rijnland²⁾, dat in 1423 ‘die dijcgrave mitten hoghen heemraden coerden die sluse uten put, die leyt’ enz. - de ligging gaat ons thans niet aan.

Evenzoo spreekt men van een hooi, die onnut is geworden. Toen graaf Albrecht zich door die van Delfland had laten gezeggen, dat de hool in de landscheiding te Ouderschie meer kwaad dan goed deed, beval hij, dat de heemraden ‘die hoele voors. wt den putte keuren ende toe doen dammen’ zouden³⁾. In deze plaats ziet men ons woord in beide beteekenissen gebruikt: de hoole, die uit de put wordt gekeurd, is de brug met haar schoeiingen; de hoole, die toegedamd moet worden, is het gat, de put, waarin of waarover de brug ligt.

(Tijdschrift van Nederlandsche Taal- en Letterkunde, dl. IX, blz. 243.)

1) Van Mieris, dl. II, blz. 601^a; vgl. Oorkondenb., dl. II, N^o. 684, 847. Op de laatstgenoemde plaats leze men, met verandering der leesteekens: ‘ware dat hare sluse uten putte vore of dat si ene niewe sluse daden maken: dat hem orbore ware van der ander (d.i. de oude) sluse an die niewe sluse, dat moesten si wel nemen’, enz.

2) In het archief van het waterschap Rijnland.

3) Van Mieris, dl. III, blz. 303; Rotterd. historiebl., Bijl. der Kron., N^o. 107.

[p. 426]

6. Vorsche.
(1888.)

In de Groote keur van Zeeland van Philips den Schoone van 1495 treffen wij het woord vorsche herhaaldelijk aan, doch nergens in de oudere keur van Floris den Voogd¹⁾, en wel om reden dat de onderwerpen, waarbij het woord te pas wordt gebracht, in die vroegere keur niet worden behandeld. Anders zouden wij door vergelijking van het Nederduitsch der Groote keur met het Latijn van die van den Voogd terstond de juiste beteekenis van het woord te weten komen. Nu moeten wij deze van elders opsporen. Wij beginnen met de plaatsen, waarin de keur het woord gebruikt, bijeen te stellen.

Cap. I art. 35. ‘Ist dat eenige poorters van den steden gelegen binnen der vorsche ofte uytlandtsche personen komen’, om hun recht op iemand te verhalen enz.

Cap. II art. 34: Als iemand, die iets om gereed geld heeft gekocht, het gekochte wegvoert zonder te betalen, zal de verkooper ‘binnen der vorschen’ op dat goed beslag mogen leggen.

Cap. II art. 36. ‘Dat men in elcke prochie sal mogen bestel doen op luyden van buyten der vorschen’.

Cap. II art. 37. Als iemand in een parochie tot betalen van een schuld veroordeeld is en aldaar geen goed genoeg bezit, zal de schuldeischer ‘mogen gaen in een ander prochie binnen der vorsche, daer die verlieser gegoet is’, om daar zijn recht te halen.

Het bijeenvoegen dezer vier plaatsen is al voldoende om de weinig overdachte verklaring van Bijnkershoek te weerleggen, die, handelende over cap. II art. 34, de overige plaatsen vergeet en ‘binnen der vorschen’ opvat als ‘op vorscher of heeter daet’ en vertaalt met illico²⁾.

Van die dwaling heeft zich Appelius vrij gehouden in zijn academische dissertatie³⁾. Hij let op al de plaatsen te zamen en komt tot dit besluit: ‘Ego quidem per vocem vorsche jurisdictionem intelligerem, non talem quae intra certum territorium restricta angustis continetur limitibus, sed quae sese per totam extendat Zelandiam; ut binnen der vorsche intra Zelandicam iurisdictionem significet, iemand autem van binnen der vorsche Zelandum, qui opponatur peregrinis seu luyden van buyten der vorsche’.

1) Wel in die van Floris V (Oorkondenb., dl. II, N^o. 747 § 59).

2) Bijnkershoek, Quaest. juris privati, l. III, c. 15, p. 497.

3) Appelius, Ad statuta Zelandiae anni 1495 (L.B., 1786) p. 71.

[p. 427]

Inderdaad het verband, waarin op de aangehaalde plaatsen het woord staat, vordert deze of een soortgelijke verklaring gebiedend. Maar hoe kan ooit vorsche aan de beteekenis van rechtsgebied gekomen zijn? Appelius beproeft zelfs niet dit uit te leggen. Ik wil het beproeven, en vlei mij er in te zullen slagen.

Vorsch of versch beteekent oudtijds hetzelfde als nog thans. Bij tijdsbepaling staat versch tegenover min of meer verouderd¹⁾; in zake van smaak tegenover bedorven, of ook wel tegenover bezouten. Die laatste beteekenis komt in stukken, die bedijking betreffen, vaak voor: bezouten landen zijn landen, die ten gevolge van het doorbreken hunner dijken door de zee overstroomd zijn; versche landen daarentegen dezulke, die tegen de zee beschut zijn gebleven. In het algemeen is het versche land het land dat bewoond en bebouwd wordt; het bezouten land het aan de zee voor goed of tijdelijk verloren land. Of met andere woorden, het versche land is binnen dijks, het bezouten land buiten dijks gelegen²⁾. Het buiten dijks gelegen land wordt niet voor land geacht. Dit zegt ons met zooveel woorden Matthijssen³⁾: ‘Item is enich lant butenghesleghen buten dijcks ende yement dairoff den anderen enich lant vercoopt, men sal dair gheen ghifte of gheven, want ten leit niet onder enich scependom, overmits dat ment niet en scouwet in enighen dijckaetzen mit enich ban, ende het is gheacht voir gheen lant’.

Opmerkelijk vooral in deze leerrijke verklaring is het zeggen van den wel ingelichten auteur, dat het buiten dijks gelegen land onder geen schependom staat. Dat dit niet slechts in Voorne, maar in gansch Zeeland het geval is en wel van ouds, blijkt uit art. 114 der keur van den Voogd, waar verordend wordt, dat de keur over geheel Zeeland gelden zal, ‘exceptis choris de Middelburgo, de Zeerixe, de Westkapella, de Dumburg et de Soutenlande’. Wel bestaat er een ambacht dat Souteland heet, en dat de uitgever hier bedoeld acht, blijkens de hoofdletter, waarmee hij het woord drukt. Ook heeft de oude Fransche vertaling ‘et de Zoutelandt’. Maar zeker verkeerdelijk: dat ambacht heeft niet,

1) ‘Mit vorsscher daet’: keur van Floris V (Oorkondenb., dl. II, N^o. 747) § 66, 72 en elders.

2) In een verklaring van het stadsbestuur van Zieriksee d.d. 23 Maart 1569 (arch. Zieriksee) is sprake van Adolf van Bourgondië, ‘dye dit lant (nam. de Vier bannen van Duiveland) uyten souten wederomme in het vorsche gebracht heeft’.

3) Rechtsboek, blz. 118.

[p. 428]

als de steden die voorafgaan, haar eigen keur al in zoo vroegen tijd. De Hollandsche vertaling geeft dan ook beter bescheid en zegt: ‘sonder die van Middelburch, van Zerixee, van Westcapelen, van Domburch ende van den zouten lande’. Door ‘exceptis choris de Middelburch’ over te zetten: ‘sonder die van Middelburch’ en choris onvertaald te laten, neemt zij het dubbelzinnige, dat den Latijnschen tekst aankleeft, geheel weg. Wij mogen dus aannemen, dat de wetten van het land niet gelden buiten dijks. Dit blijkt bovendien uit een ander artikel, dat nu eerst recht verstaanbaar wordt. Ik bedoel art. 57: ‘omne malefactum pastoribus in terra salsa per se jacentibus in vita sua illatum et omne reroef nonuplum solvetur, et forefactum erit in gratia comitis’. De herders, die zich buiten dijks op de schorren ophouden, worden volgens dit artikel niet door het algemeene Zeeuwsche recht, maar door een bijzondere bepaling, hun ten behoeve gesteld, tegen onrecht beschermd. De Groote keur van 1495 verduidelijkt dit nog zeer. Zij zegt¹⁾: ‘Item dat alle besoute landen sullen buyten deser keure wesen, als sy van ouds geweest hebben; maer die schade, die men den herder doet, die in soute landen liggen, dat sal men hem beteren negen schatten’ enz. Zoo is het dus stellig juist, wat de opvatting van Appelius onderstelde, dat de jurisdictio Zelandica zich even ver uitstrekte als de vorsche. Het laatste woord kon derhalve zonder bezwaar het eerste in de keur vervangen. Maar daarmee is zijn verklaring toch nog niet geheel gerechtvaardigd.

Herlezen wij het eerste der vier uit de Groote keur aangehaalde artikels, dan stuiten wij al aanstonds op iets, dat met zijn opvatting niet strookt. Er wordt daar onderscheiden tusschen ‘poorters van de steden binnen der vorsche gelegen’ en ‘uytlantsche personen’; dat zou volgens hem hetzelfde zijn als poorters van Zeeuwsche steden en lieden van buiten Zeeland. Maar dan worden de Zeeuwen van het platteland en hun rechtspleging voorbijgegaan, wat onmogelijk de bedoeling kan wezen. Ook is de uitdrukking steden binnen der vorsche gelegen, in plaats van eenvoudig: steden van Zeeland, wat al te gezocht. In de stadskeuren plegen onder uitlandschen de niet-ingezetenen in het algemeen verstaan te worden, en deze onderscheiding schijnt ook hier het best te pas te komen. Wij mogen dus ons onderzoek nog niet voor gesloten houden.

1) Cap. III, art. 11.

[p. 429]

Toevallig heeft Appelius één artikel over het hoofd gezien, waarin ook nog de vorsche genoemd wordt, en dat hem van het gebrekkige zijner verklaring had kunnen overtuigen. In art. 31 van cap. I wordt onder de vereischten voor het dijkgraafschap ook genoemd, dat de gekozene zal ‘wonen hinnen der vorsche, daer hy dijckgraefscap bedienen sal’. Het spreekt van zelf, dat iets anders van hem wordt gevergd dan dat hij in Zeeland verblijf zal houden; hij moet wonen in de nabijheid van zijn dijkgraafschap. Derhalve is de vorsche niet, gelijk Appelius stelt, de jurisdictie van geheel Zeeland, maar van een gedeelte er van, of beter gezegd niet een jurisdictie maar een stuk land, een district¹⁾. En herinneren wij ons nu, dat bezouten land heet wat buiten dijks ligt, dan komen wij van zelf tot het vermoeden, dat een vorsche hetzelfde zal zijn wat in Holland een waterschap heet: een grondgebied in zijn dijken besloten²⁾. Doorgaans zal het dus overeenkomen met eiland, voor zoover dit omdijkt is. Een welkome bevestiging van dit vermoeden levert ons de handvest, door Albrecht van Beieren aan Brouwershaven verleend³⁾. Daar vinden wij ten opzichte van de custing verordend: ‘soo wie dat yemande van Brouwershaven aenspreect van eenre custinge, die sal hy hem doen met sijn magen die wonen binnen der vorsche van Scouwen, ende en hevet hy daer magen niet soovele, soo moet hy die custinge doen met sijn selfs eede’. Schouwen vormt dus in zijn ommedijk een vorsche op zich zelf, en zoo zal het ook wel met de overige eilanden gesteld zijn. Met Scarpenisseland is is het zeker zoo, blijkens de grafelijkheid-rekeningen: de polders Scarpenisse, Westkerke, Poortvliet, Priestermeet en Strienpolre te zamen maken de vorsche van Scarpenisse uit⁴⁾.

Opmerkelijk is het, dat het woord, hetwelk toch zijn beteekenis aan de Zeeuwsche rechtsbegrippen ontleent, ook buiten de provincie, met name in Zuid-Holland, voorkomt⁵⁾. Trouwens wij

1) Een vorsche omvat meer dan een parochie (Groote keur, cap. II, art. 37). Ook een stad kan in dezelfde vorsche met andere parochiën liggen (ib., cap. I, art. 35/36). Er zijn zoowel in Beooster- als in Bewester-Schelde meer dan een vorssche (‘binnen elker vorssche’. Van Mieris, dl. IV, blz. 188^a, 706^b). Vgl. keur van Floris den Voogd, Oorkondenb., dl. II, N^o. 40, § 89; Groote keur, cap. I art. 31, c. II art. 34, 36; Reken. v. Zeeland, dl. I, blz. 87, dl. II, blz. 256/7.

2) In denzelfden zin wordt polre gebruikt: Van Mieris, dl. III, blz. 706 § VII.

3) Van Mieris, dl. III, blz. 560 (art. 3).

4) Grafelijkheidsreken. v. Zeeland, dl. II, blz. 254, 330.

5) Nog opmerkelijker: het woord komt ook voor in Kennemerland, bij Limmen, in 1288: Oorkondenb., dl. II, N^o. 641 (‘alle die erve hebben bynnen den verschen’, d.i. in de streek die onder den dijk ligt).

[p. 430]

vinden, dat daar nu en dan bij inpoldering het land wordt uitgegeven ‘ten Zeeuwschen rechte’. Zoo b.v. wordt ten opzichte van Zwijndrecht door Willem III in 1332 vergund, dat men er ‘negheen recht en sal hanteren, noch gheestelic noch wairlic, anders dan Zeeusche rechten ende nae der Zeeusche keuren, als men recht in Zeelandt’¹⁾. Waar dus het recht gelijk is, moet men ook gelijke namen verwachten. Zoo kan het ons niet verwonderen, dat Nicolaas van Putten in 1311 van de tienden gewaagt, die hij ‘binnen der vorsche van Porteghale’ heeft liggen²⁾. Evenmin dat men in de keuren van Geervliet leest van lieden ‘wonende buyten (de stad) binnen den vorsschen van Putten’³⁾, of in de keuren van Goeree van ‘een vreemt man buten der versche van Westvoirne’⁴⁾. Ja, het gansche gemeeneland heet in een brief van Philips den Goede ‘de vorssche van Zuythollant’⁵⁾, hoewel de tegenstelling tusschen versch en bezouten land hier natuurlijk niet bestaat. Ik twijfel dan ook, of er de benaming wel ooit inheemsch is geweest. In de handvesten en keuren vinden wij er een anderen, insgelijks eigenaardigen, naam in gebruik: ‘de reep van Zuyt-hollant’⁶⁾. Reep is zooveel als hoepel, ring⁷⁾, welke laatste benaming nog steeds, inzonderheid bij de kerkelijke indeeling, voor een vereeniging van gemeenten gebruikelijk is.

Alles te zamen genomen zullen wij dus vorsche moeten gelijkstellen aan het eenvoudige land⁸⁾. Beide woorden worden in denzelfden zin gebruikt, en wij hoorden het vroeger van de oude juristen: bezouten land wordt voor geen land gehouden. Naar Zeeuwschen rechte is dus alle land vorsch land.

(Tijdschrift van Nederlandsche Taal- en Letterkunde, 1888, blz. 56.)

1) Van Mieris, dl. II, blz. 535.

2) Ib., dl. II, blz. 120.

3) Versl. en Meded. Rechtsbr., dl. II, blz. 85.

4) Ib., dl. I, blz. 336 § 25, 339 § 47.

5) Van Mieris, dl. IV, blz. 998.

6) Oudste rechten v. Dordrecht, dl. I, blz. 284, dl. II, blz. 259, 278.

7) Vgl. Versl. en meded. Rechtsbr., dl. I, blz. 140 § 21: ‘binnen den rinck van Putten’.

8) Vgl. Keuren van Heenvliet: ‘bynnen 's landts ofte de verssche woenachtich’ (Versl. en Meded., dl. I, blz. 217 § 68).

[p. 431]

7. Woesten¹⁾.
(1887.)

Ik begin met de herinnering aan een plaats van Melis Stoke, die zeer bekend is. Wolfert van Borselen, onder den zwakken Jan I alvermogend, wil zijn mededinger naar het gezag, Jan van Renesse, ten onder brengen.

‘Ende hi brocht si der toe,
Dat men her Janne daghede doe
Voer den grave toter Vere.
Her Jan en hadde ghenen ghere
Daer sonder gheleide te comen:
Hen hadde hem niet moghen vromen.
Dus wort hi ghebannen daer,
Ende korteliken daernaer
Dede men daghen sine vriende,
Daer hi jeghens goeds verdiende.
Die voert quamen, mosten legghen
Te ghisele, sonder wederseggen.
Die niet en quamen, bereet men al
Ende woestet se groet ende smal,
Na den kure van den lande’²⁾.

Wij hebben hier in dit voorbeeld het gansche verloop van het rechtsgebruik, overeenkomstig de Zeeuwsche keuren. De beschuldigden worden gedaagd voor den graaf. Die komen moeten te gijzel liggen, in afwachting dat de vierschaar over hen gespannen wordt; die niet komen, worden bereden en gewoest. Beryden beteekent in de rechtstaal van Zeeland en van West-Vlaanderen, welke er in vele bewoordingen meê overeenstemt, vervolgen. Ons hedendaagsch narijden bewaart er misschien nog de herinnering aan. In de Latijnsche teksten heet het equitare, circum-equitare, hetgeen toont dat oorspronkelijk althans een vervolgen te paard is bedoeld; gelijk dan ook de keur van Floris den Voogd³⁾ verordent, dat 's graven mannen hem en den zijnen, als er bereden moet worden, de noodige paarden leveren zullen⁴⁾. Van het

1) Vgl. Versl. en Meded. Kon. Acad. v. Wetensch., afd. Letterk., 3e reeks, dl. III, blz. 353.

2) Rijmkroniek, dl. V, vs. 1159 vlg.

3) Art. 67 (Oorkondenb., dl. II, N^o. 40) Vgl. uytryden, zich uytruyden, d.i. zooveel als zich ontrechten.

4) Er staat in den gedrukten tekst, die hier en daar bedorven schijnt, ‘comiti et suos palafredos adducent’: blijkbaar een verkeerde lezing voor suis.

[p. 432]

berijden in het algemeen, en in kleine zaken, van schuldvordering inzonderheid, door ondergeschikte beambten, zal ik, om niet af te dwalen van mijn onderwerp, thans niet spreken¹⁾. Hoe het behoorde toe te gaan bij vergrijpen tegen den vorst, leert ons de keur van Floris V, die dus bepaalt²⁾: ‘So wie ghedaghet wort om des tsgraven claghe, hi mach hem recht doen sonder ghiselinghen voert beriit³⁾; laet hi hem te banne doen, men salne beriden ende doen upt ghiselhuus, ende des ander daghes sal hem recht doen bi vonnisse der ghezwoorne, of hi sal quite gaen van den steene’. Slechts in het voorbijgaan wijs ik u op den waarborg voor een snelle rechtspraak, die in deze bepaling ligt opgesloten. Zij kwam natuurlijk alleen ten goede aan wie bij het berijden zich overgaven of gevat werden. Wie zich uit de voeten hadden gemaakt, werden, zooals wij zeggen, bij verstek veroordeeld, uitgebannen en gewoest. Het naaste gevolg hiervan was, dat al hun goed, dat zij hadden moeten achterlaten, verbeurd en aan den graaf vervallen was. De keur van Floris den Voogd spreekt dit duidelijk uit: ‘Bona bannitorum’, zegt zij⁴⁾, ‘non possunt venire in gratiam comitis, nisi fuerint circumequitati woestballinge per incendium’. Er schijnt hier iets aan den tekst te haperen. De oude Hollandsche vertaling, waarmeê de gelijktijdige Fransche overeenstemt⁵⁾, drukt zich dus uit: ‘Der ballinghen goet sal niet sijn in tsgraven genade, sy ne sijn alreeerste bereden ende gemaect woeste ballinghe by brande’⁶⁾. De latere keur van Floris V zegt hetzelfde met andere woorden⁷⁾: ‘Elc man mach comen tot sinen rechte..., eer hi ghewoest ballinc es ghemaeckt bi brande’. Men zal dus ook in den Latijnschen tekst moeten lezen: ‘nisi fuerint circumequitati et facti woestballinge per incendium’.

Hoe zullen wij nu in dit verband woesten en woestballing maken hebben te verklaren? Wel niet zooals Huydecoper in zijn aan-

1) Men zie de keur van Floris V: Oorkondenb., dl. II, N^o. 747 (art. 59).

2) Oorkondenb., dl. II, N^o. 747, art. 50.

3) Dus werd met de vrienden van Renesse, die voor het berijd verschenen en toch te gijzel werden gelegd, in strijd met de keur gehandeld.

4) Oorkondenb., dl. II, N^o. 40, art. 91.

5) De Hollandsche vertaling staat gedrukt bij Van Mieris, denkelijk naar het handschrift, dat in het Rijksarchief berust, en waarin ook de nog onuitgegeven Fransche overzetting voorkomt.

6) De Groote keur van 1495, die in dezen de keur van Floris den Voogd volgt, drukt zich dus uit (cap. III, art. 14): ‘...sy en sijn eerst bereden ende ghewoest met brande’.

7) Art. 85.

[p. 433]

teekening op Stoke doet. ‘Beide woorden’, zegt hij¹⁾, ‘berijden en woesten, zijn te verstaan van de goederen en niet van de personen van Renesse en zijn vrienden.... Van woesten of verwoesten heb ik niets te zeggen; 't slechten van 't Huis Moermont (eigendom van Renesse) tot den grond toe, wijst het genoeg uit’. Zoo eenvoudig is mijns inziens de zaak niet. Indien wij het woord alleen op de aangehaalde plaats van Stoke aantroffen, ja, dan zouden wij ons misschien met deze uitlegging kunnen behelpen. Maar de plaatsen uit de keuren verbieden het ons, en bewijzen dat wel degelijk de personen en niet de goederen gewoest worden. Wij hebben dus uit te zien naar een andere dan de gewone en thans eenige beteekenis van het woord²⁾, waarbij de werking niet op een zaak maar op een persoon overgaat. Een voorbeeld van dien aard, maar ook slechts een enkel, heeft mij M. De Vries uit den rijken schat zijner aanteekeningen gelukkig aan de hand kunnen doen. Het is een plaats uit den Lancelot³⁾, waar de ridder klaagt dat zijn tegenpartij ‘mi van den orse maecte woeste’, d.i. van het paard wierp. Woest van iets maken kan dus beteekenen: uit iets werpen, uit iets verdrijven, misschien ook van iets berooven; gelijk ook het deelwoord verwoest in den zin van berooid, arm, kaal, meermalen voorkomt. Juist derhalve de beteekenis, die wij aan het woord, gelijk wij het in de rechtsbronnen ontmoeten, geneigd zijn te hechten. Zoo lezen wij bijvoorbeeld in een brief van Albrecht van Beieren, van 1358, waarin aan Jan van Haemstede uitgestrekte goederen verleend worden: ‘van welcken goede ende lande Heer Jan Zuermont ghewoest ende ghebannen es metten rechte’⁴⁾. Een balling woesten zou dan voor een verkorte uitdrukking te houden zijn, die voluit zou luiden: hem woesten van zijn goederen; en een woestballing zou zulk een wezen, wiens goederen met recht in 's graven genade waren gekomen. Hoe juist dit punt in het verband, waarin wij de termen hebben aangetroffen, past, behoeft, dunkt mij, niet nader betoogd.

Evenwel, hoe waarschijnlijk deze verklaring zij, ik moet erkennen,

1) Stoke, Rijmkroniek (ed. Huydecoper), dl. II, blz. 426 noot.

2) De Zeeuwsche keuren kennen die gewone beteekenis ook, wat in de keur van Floris den Voogd (art. 39) ‘dunas vel pascua in eis jacentia.... devastare’ heet, wordt in de keur van Floris V (art. 125) genoemd: ‘die dunen woesten of die weyde die daerin leghet’.

3) Lancelot, dl. III, vs. 11709 (ed. Jonckbloet, blz. 80).

4) Van Mieris, dl. III, blz. 69.

[p. 434]

dat zij mij niet boven twijfel verheven schijnt. Evenzeer toch laat zich de meening verdedigen, die ook bij mij is opgerezen, dat het werkwoord woesten van het bijvoegelijk naamwoord is afgeleid, en niet omgekeerd. Woestballing zou dan beteekenen den eenzamen, van huis en magen en vrienden gescheiden en door niemand aangenomen zwerveling, in één woord den vredelooze, zooals hij inderdaad buiten Zeeland doorgaans heet. Van woest in deze beteekenis zou dan het werkwoord woesten, in den zin van iemand woestballing verklaren, zijn afgeleid, en daarvan weêr op zijn beurt het deelwoord gewoest, als synomien van het oorspronkelijke woest. Tusschen beide verklaringen kies ik niet. In het wezen der zaak maken zij voor mij geen verschil.

Genoeg van het woord. Maar ook het rechtsgebruik, waarop het slaat, verdient dat wij er even bij stilstaan. De keuren hebben het ons gezegd: men wordt balling gemaakt ‘by brande’, ‘per incendium’. Hoe dit behoort toe te gaan zeggen zij niet; maar hier komt ons Jan Matthijssen, de klerk van Den Briel, te stade. Wat hij van de rechtsgebruiken op Voorne verhaalt, kan dikwerf tot opheldering der costumen van Zeeland, waarmede Voorne zooveel gemeen heeft, uitmuntend dienen, en zoo schijnt het ook ten opzichte van ons onderwerp te zijn. Hij beschrijft ons¹⁾, hoe, nadat een voortvluchtig moordenaar met recht en vonnis verwezen is, de partij, die hem vervolgt, eischt: dat de baljuw met de schepenen zal opstaan van de vierschaar en gaan voor den steen, om ‘aldair den moirdenair te woesten ende ballinch tlants te legghen, als recht is’. Zoo geschiedt. Op de vraag van den baljuw, hoe hij verder den moordenaar woesten zal, luidt het antwoord der schepenen: ‘mit vier ende met baken’. En dat wel op deze wijze: ‘dat die bayliu sal ontsteken een baken (naar het schijnt, van stroo) ende heffen op boven sijn hoefde ende segghen aldus: Hier woest ic ende legh ballingk tslans.... den moirdenair (en zoo voorts, in de gebruikelijke termen); ende legghen dan dat vierbaken neder, ende doen dat tot driewerf toe’. Aldus ging men op Voorne in het begin der 15^de eeuw te werk, en ik vermoed ook in Zeeland, met geringe wijziging misschien, tezelfder tijd. Maar voorheen zal dat anders zijn geweest. De keuren spreken van woesten bij brande, per incendium, en dat heeft iets anders te beduiden dan met een baken van stroo. In de rekeningen der grafelijkheid van Zeeland onder het

1) Rechtsboek, blz. 187.

[p. 435]

Henegouwsche huis vinden wij van dit oorspronkelijke gebruik nog de onmiskenbare sporen. In die van 1330 wordt gewag gemaakt van drie ballingen en van het huis, dat hun had toebehoord, doch ‘dat verbarnet was, doe men se woeste’¹⁾; en dat dit afbranden niet bij toeval was geschied, blijkt uit een tweede vermelding van hetzelfde geval, waar gezegd wordt: ‘dat huus dat men verbrande, doe men se woeste’²⁾. Het gebruik op Voorne omstreeks 1400, door Matthijssen beschreven, is dus voor niet meer aan te zien dan voor een latere zinnebeeldige voorstelling van hetgeen oorspronkelijk in allen ernst geschiedde: het brandende baken, dat de baljuw in later tijd slechts omhoog hief om het weêr ongebruikt ter aarde te werpen, had voorheen moeten dienen om het huis, waaruit de misdadiger was weggevlucht, plat te branden³⁾. Nu eerst begrijpen wij ten volle, waarom van al de woorden, die in den zin van uitdrijven gebruikelijk waren, ten opzichte van den voortvluchtigen boosdoener het woord woesten bij voorkeur de geijkte rechtsterm worden moest. Terecht mag hij woestballing heeten, wiens woning door de buren, die hem uitdreven, meteen werd verwoest.

Het gebruik was algemeen geweest over gansch Duitschland⁴⁾, althans over alle provinciën van ons vaderland. Een uitdrukking, die er aan herinnert, komt voor in de Leidsche dingtaal van het moordproces, ons door Orlers⁵⁾ bewaard. Op de vraag van den baljuw: hoe hij moet voortvaren tegen den gevluchten moordenaar, geven de schepenen ten antwoord: ‘Met breck ende met brant ende ballinck te legghen’. Dit is in Holland de eigenlijke term: met breck ende met brande. Wij vinden hem terug in de rij van hoogstbelangrijke handvesten van vrouw Margaretha, in 1346 aan Zuid-Holland, Noord-Holland en Kennemerland gegeven⁶⁾, die wel niet lang gehandhaafd zijn gebleven, maar ten duidelijkste toonen, wat voor burgerrechten de onderzaten in haar tijd bovenal begeerden. De gravin belooft hun o.a., dat de gezoende dood-

1) Reken. v. Zeeland (ed. Hamaker), dl. I, blz. 224.

2) Ald, dl. I, blz. 226.

3) Reeds in het capitulare Saxonicum van 797 § 8 (Pertz, Leges, I, p. 76): niet anders te verbranden dan het goed van die niet terecht wil staan, en slechts na verkregen vonnis.

4) Zie Grimm, Deutsche Rechtsalterthümer, p. 729.

5) Orlers, Beschr. v. Leiden, 1^e uitg., blz. 25.

6) Gedrukt, maar zeer slordig, bij Van Mieris, dl. II, blz. 708, 710, 712. Een betere tekst van de handvest van Zuid-Holland bij Van de Wall, Handv. v. Dordrecht, dl. I, blz. 200; een authentiek afschrift van die van Noord-Holland in het gemeentearchief van Leiden.

[p. 436]

slager, die met toestemming der bloedverwanten des verslagenen en van den vorst uit de ballingschap wederkeert, al zijn ontruimd goed terug zal bekomen, ‘wtgheset tilhave, also varre als ment van onsent weghe wech hadde, of die were (er staat: waerde), daer wi aen hadden doen rechten met brecken (ofte) met brande’. Wij treffen in deze zinsnede een ander echt oud woord aan, waarop ik uw aandacht, in het voorbijgaan, vestig: de were, voor het huis. Ook dit woord is met opzet gekozen. Het heeft namelijk een bijkomende beteekenis, die onder de nieuwere talen het best wordt weêrgegeven in het Engelsch, door home¹⁾. Want de were is voor den engeren kring der huisgenooten wat het vaderland voor het gansche volk is. In dien zin ontmoeten wij het vaak in de rechtstaal. Ook bij gevallen van moord. Zoo wijzen, in de dingtaal van Heusden²⁾, de schepenen, op vermaan van den drossaert, ‘dat men sculdich is den moordenaer te rechten aen sijn lijf met bijl ende met block, tot synen gheweer met vier ende met vlamme, als recht is’. Waarom de wraak met den moordenaar tevens zijn were treft, vernemen wij in de wapenruft van Zuid-Holland³⁾. Recht (heet het daar) over Aloud (of hoe zijn doopnaam luiden mag) ‘ende over die onrechte were, daer hi uutvoer ende weder invoer, toen hi minen broeder, daer God die ziele of hebben moet, moordelinge vermoort heeft mit zynen moortwapene’. Het verblijf, waar de moord beraamd is en waar de moordenaar na bedreven misdaad een wijkplaats heeft gezocht, wordt dus met hem in de wraak begrepen en met hem, of, zoo hij ontvlucht is, zonder hem, vernield.

De were wordt geslecht, wij vernamen het, met breken en met branden. Die dubbele vorm wijst op den onderscheiden aard der toenmalige woning. Zij kan een gewoon houten huis, zij kan ook een steenen slot wezen. In het laatste geval komt breken te pas⁴⁾, overigens kan men met branden volstaan. Maar branden

1) Ons heim had ongeveer denzelfden zin en wordt dan ook met were afwisselend gebruikt. Zoo heeten in de Handvesten van Zuid-Holland de ‘kinder so in der were sind’ der Duitsche rechtsbronnen, ‘inheemskinderen, die mondich zijn ende niet uytgegoet’.

2) Bij Oudenhoven, Beschr. van Heusden, blz. 324.

3) Rechten van Dordrecht, uitgeg. door J.A. Fruin, dl. II, blz. 296; vgl. ook het handbetoon, aldaar blz. 301.

4) Zoo wordt het huis van Renesse, Moermont, gebroken: zie Melis Stoke t.a. pl. Een ander merkwaardig voorbeeld levert het huis te Ellewoutsdijke van Hendrik van Everinge, waarover zie de Zeeuwsche rekeningen, dl. I, blz. 123, 150, 163, 165, 195; vgl. Van Mieris, dl. III, blz. 233. Gedurende zijn kortstondige regeering over het Sticht verordende Gosewijn, electus ecclesiae Trajectensis, 2 December 1249: ‘Intelleximus, referentibus nobis fidelibus nostris civibus Trajectensibus, quod olim domum eius, qui in ipsa civitate homicidium perpetrasset, destrui oportebat contra iura et consuetudinem civium eorundem. Nos igitur ad abolendum huiusmodi institutum, quod iniustum iudicamus, decernimus tenore presencium, ne domus cuiusquam propter reatum homicidii de cetero destruatur ibidem’ (Pynacker Hordijk, in Bijdragen v. vaderl. gesch., 3^de reeks, dl. X, blz. 202). In Engeland blijft, zoo de utlagatus leenman is, zijn grondeigendom een jaar lang in 's konings handen en komt daarna tot den leenheer terug, ‘verumtamen cum domorum subversione et arborum extirpatione’ (Glanville, dl. VII, 17, p. 119).

[p. 437]

is niet zonder gevaar, bijaldien de woning in een stad of in den bebouwden kom van een dorp staat. In de dingtaal van Heusden, welke ik aanhaalde, komt dan ook een zinsnede voor, die ik voorloopig had overgeslagen, maar die ons thans te pas komt. Aan 's moordenaars geweer zal men rechten met vuur en met vlammen, als recht is, ‘sonder anders yemants schade’. Natuurlijk. Het was niet meer dan plicht te waken dat de rechtmatige wraak, aan het goed van den misdadiger geoefend, niet uitliep op een brand, waardoor ook onschuldigen leden. Al in 1323 hielden de Upstalboomer wetten dit in het oog¹⁾. Breken lieten zij nog toe, maar niet meer branden. ‘Castrum si quod habet’ (zeggen zij) ‘destruatur, domus vero lignea, quam habet, sententia judicum publicetur’. In Friesland namelijk schijnt van ouds het verbranden der ongerechte weer zeer algemeen in zwang te zijn geweest. De Roomsch-koning Hendrik V had het reeds in 1118 tot vier gevallen van zwaar misdrijf beperkt²⁾, en wel onder dit voorbehoud: ‘ut alicujus innocentis domus, licet etiam facientibus (den euveldaders) consanguinitate conjunctus sit, damnum non patiatur’. Wij zien hieruit, hoe ver de wraakneming zich in die eeuw ook over het goed der magen van den moordenaar placht uit te strekken. En welk gevaar daaruit vooral in de steden dreigde, leert ons ten overvloede een wijze bepaling, door Floris V in overleg met de schepenen en de gemeente van Stavoren ten behoeve dier stad in 1292 gemaakt³⁾. ‘Men sal breken’, zoo beveelt hij, ‘sijn huys (het huis van den moordenaar) ende dragent buter poirte ende barnent’. Een uitmuntende voorzorgsmaatregel, en die in Engeland, in de Assize of Clarendon⁴⁾, reeds meer dan een eeuw te voren was verordend: ‘domus portetur extra villam et comburatur’. Maar toch, wel zoo goed en eenvoudig was het, gelijk wij zagen dat aan den Upstalboom

1) Richthofen, Fries. Rechtsquellen, S. 105.

2) Charterb. v. Vriesl., dl. I, blz. 76.

3) Ib., dl. I, blz. 124.

4) Bij Stubbs, Documents illustrative of English History, p. 139.

[p. 438]

bepaald werd, het huis van den schuldige ten bate der gemeente aan te slaan. Ik meen dat dit ook de bedoeling is van de handvesten en keuren van verschillende steden in het Oversticht¹⁾, die voorschrijven dat men, als een burger vredeloos wordt gelegd, zijn huis, binnen de vrijheid der stad gelegen, ‘niet houwen’ - naar mijne opvatting zooveel als: niet neerwerpen - ‘en sal’.

Ook in Zeeland was het verbranden geen regel zonder uitzondering²⁾. In dezelfde rekening van 1330, waarin wij vermeld vonden, dat een huis verbrand was bij gelegenheid dat men de bewoners er van woestte, ontmoeten wij³⁾ een ander geval, waarin het huis van den gewoesten balling door den graaf, aan wien het voor de helft vervallen was - de andere helft behoorde aan de vrouw, die, naar het Zeeuwsche recht, wegens de schuld van haar man haar deel in het gemeene eigendom niet verbeuren mocht - werd weggeschonken aan de arme ‘gastluden’ van Emelisse, die kort te voren door brand een groote schade hadden geleden.

Op deze wijs raakte het oude gebruik meer en meer in onbruik⁴⁾. Tusschen de eigenlijke were van den voortvluchtige en zijn overig goed werd eindelijk geen onderscheid meer gemaakt. De een zoowel als het ander werd gelijkelijk verbeurd verklaard⁵⁾. De woorden bleven in de formulieren van oude herkomst op hun plaats, maar men hechtte er geen beteekenis meer aan en verstond ze nauwlijks meer⁶⁾. De woestballing werd, b.v. in de Delftsche dingtaal, een woeste balling, en bij het ongerechte geweer, waarvan men nog altijd in den wapenroep sprak, zal men wel zelden meer aan een woning gedacht hebben.

Kan het zijn, dat in Duitschland insgelijks een woord, met het

1) Zie Fockema Andaeae, Stadrecht van Vollenhove, dl. I, blz. 107, en de plaatsen daar aangehaald. Vgl. ook Telting, Stadr. v. Ommen, blz. 4.

2) Vgl. de keur van Floris den Voogd (Oorkondenb., dl. II, N^o. 40) § 106.

3) Reken. v. Zeel., dl, I, blz. 227, 247.

4) In een akte van Zond. na St. Maarten 1351 (Graf. reg. R.arch.) gelast intusschen Willem V nog aan Middelburg, ‘dat si alle die steenhuse in Walgheren, die onse viande waren ende wi ghewoest hebben ende ghebornt sijn, breken ende nederwerpen’. Nog in 1377 werd te Haarlem een huis gewoest (Van Mieris, dl. III, blz. 340).

5) In 1400 belooft de graaf aan die van Den Haag, niet meer te breken of te bernen, maar zich toe te eigenen wat verbeurd wordt (Van Mieris, dl. III, blz. 725; vgl. dl. IV, blz. 89).

6) In de Kennemer forme van een ballingbrief, bij Van Santen, blz. 342, wordt van geen rechten aan de were meer gesproken, hoewel van ouds dat gebruik ook in Kennemerland bestaan had, blijkens de handvest van 1346 (Van Mieris, dl. II, blz. 711).

[p. 439]

Nederlandsche woesten overeenkomende, doch in haast onkenbaren vorm bestaan keeft? Ziehier wat mij schoorvoetend met deze vraag te berde doet komen.

In het gebied van het Saksische recht, en ook in den Saksenspiegel, is het geijkte woord voor proscribere: vervesten, waarvoor in het gebied van het Lubecksche recht even standvastig vredelos lecgen gebruikt wordt. Vredeloos en woest nu zijn van volkomen dezelfde beteekenis¹⁾. Over de afleiding van dit vervesten handelt Frensdorff in de inleiding op het door Francke uitgegeven Verfestungsbuch der Stadt Stralsund²⁾ en komt tot de slotsom, dat het van fest, vast, af te leiden is, en zooveel beteekent als ‘zum Festnehmen verurtheilen’: een verklaring, die ook door Schiller en Lübben in hun woordenboek is overgenomen, maar die mij onaannemelijk toeschijnt. Want zoo het woord waarlijk ‘tot hechtenis veroordeelen’ zeggen wil, is de toepassing er van op dezulken, die gevlucht zijn en bij gevolg niet in hechtenis genomen kunnen worden, al zeer zonderling te noemen. Voor een leek in de woordverklaring, zooals ik ben, ligt een vergelijking van vervesten met ons woesten voor de hand. Maar de taalkenners mogen oordeelen, of aan eenzelfde afkomst van beiden gedacht mag worden. Ik kan volstaan met de vraag op te werpen, en doe ook bij dezen niet meer.

(Verslagen en Mededeelingen van de Kon. Acad. v. Wetenschappen, afd. Letterkunde, 3^de Reeks, deel IV, blz. 82.)

1) Merkwaardig is de volgende plaats uit het Soester recht, door Frensdorff, p. XV, aangehaald: ‘quodsi ille qui maleficium perpetravit aufugerit, domus eius et quiequid habet secundum nostri jurisdictionem destruetur, et ipse proscribetur, quod vulgo frethelos dicitur’.

2) Ald., p. XVI.